Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1992, Page 9

Lesbók Morgunblaðsins - 25.04.1992, Page 9
Morgunblaðið/Einar Falur Frá málþingi um myndlist, sem haldið var í Gerðubergi 26. mars. sl. Þar hélt Þorvaldur Þorsteinsson framsöguerindið, sem hér birtist. frá'jafn mörgum listamönnum, er ljóst að við forðumst ekki bara að játa á okkur með- vitund á meðan við vinnum heldur forðumst við líka eins og heitan eldinn að reyna að fá einhvern botn í vinnuna eftir á. Áhorfandinn fær engan lykil. Þess í stað gefum við í skyn að við sjálf lumum á honum, hvort sem við gerum það í raun eða ekki. Og burtséð frá verkunum og skýringum á þoim, hver er ábyrgðin? Hvar er afstaðan til samtímans? í hveiju birtist hún? Halldór Ásgeirsson kemur aðeins inn á þetta í ágætu viðtali fyrir nokkru: „Listamenn verða að sýna ábyrgð. Sannleikurinn er sá að þeir skorast iðulega undan því að taka afstöðu. Það er eins og þeir þori ekki að tjá sig, séu hræddir við að móðga einhvern. Stundum er þetta sjálfsagt hugsanaleti. Það þarf að hrista upp í þess háttar afstöðu og vekja fólk til lífsins." Það er sjaldgæft að sjá eða heyra íslenskan myndlistarmann taka svona til orða. Leyfa sér að gefa það í skyn að við séum upp til hópa haidin hugsanaleti. Skorumst undan ábyrgðinni sem fylgir því að vera myndlistar- maður. En hann hefur rétt fyrir sér. Eða hversu mörg okkar hafa af einhverri alvöru fylgst með því sem listamenn, heim- spekingar og listfræðingar hafa verið að velta fyrir sér á undanförnum árum tengt endur- skoðun listhugtaksins, breyttum viðhorfum til sambands listamanna, listaverks og samfé- lags, hugmyndum um frummyndina, eftir- myndina og framleiðsluna, svo dæmi séu nefnd? Hver eru okkar viðbrögð við gjör- breyttum aðstæðum í samfélaginu, nýjum áherslum, endurskoðuðu gildismati? Eða hversu oft verður maður var við að myndlist- armaður efist um eitthvað annað en sjálfan sig, taki á öðru en eigin tilfmningum, glími við annað en prívat tilfinningasamband sitt við eitthvað tiltekið hráefni sem hefur ekki aðra skírskorun til umhverfis eða samfélags en þá að það er löngu viðurkennt sem hent- ugt til myndlistariðkunar. Þetta þakkláta hrá- efni plús hlutverkið „myndlistarmaður" virðist í mörgum tilvikum duga til að réttlæta af- stöðuleysi og hugsunarlausa endurtekningu. Dæmi nítján: „Mér finnst gaman að spila með dimma og tdarta eða sterka liti, eins og svartan lit hraunsins eða blámann í fjarlægð- inni.“ Dæmi tuttugu: „Ég hef alltaf verið heilluð af jáminu, sérstaklega því ryðgaða, það er svo lífrænt." Dæmi tuttugu og eitt: „Síðasta árið hef ég unnið mjög mikið og hef mikil velt fyrir mér litum og formum.“ Dæmi tuttugu og tvö: „Ýmist mála ég al- veg afstrakt eða þá að litlu leyti fígúratíft. Ég byija blint og læt alveg ráðast af því sem birtist á striganum. Ef birtist fígúra og mér líkar vel við hana þá undirstrika ég það, ann- ars mála ég hana út.“ Dæmi tuttugu og þijú: „Þegar ég er að vinna dettur mér eitthvað í hug. Það mætti gera svona og svona og finna því svo form. Ég byija ekki á því að fara að vinna í ein- hvetju ákveðnu þema og hamast svo við að koma efninu í þá mynd.“ Dæmi tuttugu og fjögur: „Þegar ég byija á mynd þá maka ég bara litnum á. Svo kem ég að henni daginn eftir og held áfram.“ Fylgifiskur Tómleikans Við höfum vissulega hlotið okkar myndlist- armenntun og orðið okkur úti um þau tól sem fólk með svona menntun notar til að nýta sér hana og svo þegar við erum búin að verða okkur úti um húsnæði þar sem svona mynd- list er búin til í þá er hægt að byija að búa til eitthvað sem við getum sýnt og lítur út alveg eins og myndlist og þegar upp er stað- ið erum við harla ánægð vegna þess að við erum að gera eins og myndlistarmenn gera. Svo þegar við erum spurð út í það hvað við séum að hugsa eða viljum segja með okk- ar vinnu þá finnum við hvað það er auðvelt að fara undan í flæmingi og breiða yfir þá staðreynd að í öllu þessu ágæta ferli komum við okkur kannski hjá því að spyija okkur slíkra spurninga í nokkurri alvöru. Og hafi það gerst, að þá höfum við látið okkur nægja harla yfirborðskennd svör. Og þetta komumst við upp með að leika ár eftir ár eftir ár ef við nennum einfaldlega vegna þess að við höfum vanið okkur á að snobba fyrir aula- speki eins og þeirri að meðvitundin sé and- hverfa undirmeðvitundarinnar þar sem sköpunarkrafturinn býr og því jafngildi það að hugsa skýrt, setja sér markmið og taka afstöðu því að kæfa neistann. Þetta viðhorf, ef viðhorf skyldi kalla, er ekki bara vanda- mál hér á landi. Það er ekki mótspyrna gegn tómleikanum heldur fylgifiskur tómleikans og þess þversagnakennda upplýsingaflæðis sem honum fýlgir og einkennir listheiminn á Vesturlöndum og má í fljótu bragði álykta að það sé nauðvörn listamannsins sem getur ekki barist heldur finnur til vanmáttar gagn- vart öllum þessum textum, upplýsingum, skoðunum, myndefni, sýningum, viðhorfum o.s.frv. Við erum m.ö.o. að stinga höfðinu í sandinn og vinna í blindni, í trausti þess að þrátt fyrir allt líti afurðir okkar út eins og myndlist og brjóstvitið íslenska muni bera okkur a.m.k. hálfa leið. Svo klöppum við hvert öðru á öxlina og segjum „fínt“ og þá líður okkur eins og náttúrutalentið hafí þrátt fyrir allt sigrað meðvitundina. Afstöðuna. En þetta er tóm blekking. Þessi yfirlætisfulla þögn, sem ég kýs að kalla hiná ofmetnu þögn íslenska myndlistarmannsins, fer okkur flestum af- skaplega illa. Aðallega vegna þess að hún fær svo lítinn stuðning af verkum okkar. Þegar maður ber þögnina saman við verkin verður hún grunn en ekki djúp. Tilgerðarleg en ekki eðlileg. Það fer svo fáum að þegja. Mér væri auðvitað hjartanlega sama þó menn kysu að sleppa því að tjá sig í blaðavið- tölum eða annars staðar ef maður fyndi fyrir því í verkunum að þar hefði hörð, kraftmikil rökræða farið fram. Milli listamannsins, verksins, samtímans, umhverfísins og lista- mannsins. En því er því miður alltaf of sjald- an þannig farið. Dæmi tuttugu og fimm: „Ég leyfi litnum að ráða yfír mér.“ Dæmi tuttugu og sex: „Ég fæst við svokall- að sjálfsprottið málverk. Eg leyfi tilfinningun- um að hafa yfirhöndina og þegar að því kem- ur að ég fínn flöt sem mér líkar vel við vinn ég út frá honurn." Dæmi tuttugu og sjö: „En flestar eru mynd- irnar alveg óhlutbundnar og raunar sjálf- sprottnar. Með því er átt við að þær verði til í meðförunum án þess að fyrir liggi ákveðin hugmynd." Hvergi Komið Nærri Djarfri Endurskoðun Ég tek ekki fleiri dæmi, en tek fram að auðvitað hafa íslenskir myndlistarmenn sagt margt fleira og vonandi merkilegra á síðastl- iðnum tveimur árum, en það er engu að síður augljóst þegar maður skoðar þær upplýsingar sem liggja fyrir að sá tónn sem einkennir dæmin hér á undan, sú „afstaða", er ákveð- inn samnefnari fyrir íslenska myndlistarum- ræðu og beinlínis dæmigerður fyrir þá ímynd sem þorri íslenskra myndlistarmanna virðast vilja skapa sjálfum sér og verkum sínum. Enn vil ég þó minna á að við eigum listamenn sem vinna með allt öðrum og ábyrgari hætti úr sínum samtíma. En þeir eru ekki margir og þeir verða að vera fleiri ef íslensk myndlist á ekki að hljóta sömu örlög og íslenska glí- man, nokkuð sem ég hef víst bent á áður. Ég veit ekki af hveiju, en í þessu samhengi detta mér í hug örlög stríðsmanns nokkurs í kvikmyndinni um Indiana Jones sem ógnaði hinum vafasama vestræna gesti með því að sveifla risastóru sverði í hringi eftir kúnstar- innarinnar reglum fyrir framan hann, sjálf- sagt samkvæmt fornri hefð ættbálksins síns, en var svo lengi að fara í gegnum ritúalið að Indí missti þolinmæðina, dró upp byssu og skaut hann. Hvers vegna ég nefni þetta lét ég áheyrendum eftir að túlka, enda ástæðulaust að svipta svona sögu dulúðinni, þá verður hún svo þunglamaleg og leiðinleg og svo framvegis. En góðir félagar. Þrátt fyrir allt. Þrátt fyrir þessa meintu hugsanaleti. Þrátt fyir það að við látum okkur yfírleitt nægja að búa til eitthvað sem lítur út eins og myndlist en kemur hvergi nærri djarfri endurskoðun, markvissum gagnrýnum vinnubrögðum eða ábyrgðarfullri afstöðu, þrátt fyrir að við hög- um okkur flest eins og duglegir handverks- menn með „listrænar" réttlætingar bak við eyrað, þrátt fýrir allt, þá er með ólíkindum hvað okkur tekst að búa til mikið af þokka- legri myndlist í þessu landi. Málið er bara það að slíkt er ekki nóg. Við megum ekki hunsa ábyrgð okkar með því að horfast ekki í augu við samtíma okkar. Við verðum að spyija erfiðra spurninga. Knýja fram svör. Þau þurfa ekki alltaf að vera rétt, en þau væru alltaf áfangi á réttri leið. Listamenn, heimspekingar og einstaka visindamenn eru forréttindahópur í nútíma- samfélagi. Við erum hluti af þeim hópi sem einn hefur leyfí frá samfélaginu til að bijóta mál til mergjar, stíga út úr erli hversdagsins, þroska eigin sköpunarkraft og innsæi. Ekki með því að loka okkur af og láta eins og ekkert komi okkur við nema litaspjald eigin sálar, heldur með því að efna til kröftugs samspils milli vitneskju, meðvitundar, afstöðu og rökvísi annars vegar og galdursins, undir- meðvitundarinnar, sköpunargáfunnar hins vegar. Það þekkja þeir sem reynt hafa að þessar dularfullu lendur sköpunarinnar sem enginn orð ná yfir, þær stækka, verða að- gengilegri og koma manni því meir á óvart sem maður nálgast þær á markvissari hátt. Við verðum að vera gagnrýnni. Fyrst og fremst á afstöðu okkar og vinnubrögð. Það virðist hvort sem er enginn ætla að sjá um það fyrir okkur. Ég minnist þess að í mynd- listaryfirliti ársins 1986 sagði menningarfull- trúi viðkomandi blaðs um vel þekktan mál- ara: „Hann var í fínu formi á liðnu ári. Mál- aði fígúratíft og blandaði örugglega." Þrátt fyrir þessar aðstæður verðum við að taka okkur alvarlega sem skapandi einstaklinga og láta okkur ekki nægja að fara með rulluna þannig að klisjukenndri hugmynd okkar og annarra um hlutverk listamannsins verði full- nægt. Við verðum að átta okkur á því að myndlistin stendur á tímamótum. Myndlistar- menn standa á tímamótum. Líka á íslandi. Og ég leyfi mér að spyija: Hvað ætlum við að gera í því? / Höfundur er myndlistarmaður. Greinin er fram- söguerindi sem hann flutti á málþingi um myndlist í Gerðubergi 23. mars sl. Erindið er birt með leyfi höfundar. Á yíð og dreif Velferðar- kerfið Talað er um „velferðarkerfið" eins og það væri einhvers kon- ar uppfinning 20. aldar eða jafnvel síðari hluta 20. aldar. Það er misskilningur. Einhvers konar velferðarkerfi hefur fylgt mannkyninu frá öndverðu. Frá upphafi vestur-evróp- skrar sögu hefur velferðarkerfi verið ríkjandi meðal fijálsra manna. í grísku borgríkjunum var öreigum tryggð lág- marks-framfærsla og í Rómaveldi tryggðu þeir sem auðugir voru og kepptu eftir pólitískum áhrifum fylgismönnum sínum vísi að framfærslueyri, oft í mynd „brauðs og leika“. Með keisaradæminu og vaxandi öreigastétt í Róm og víðar taldi ríkisvaldið það skyldu sína að sjá um framfærslu öreiganna. Fyrir daga borgríkja voru efnahagseiningarnar bú- jarðir og enginn landeigandi var svo skyni skroppinn að hann teldi ekki nauð- synlegt að ala önn fyrir þeim sem unnu á jörðum hans þegar illa áraði. Þegar umboðsstjórn Rómaveldis lam- aðist af margvíslegustu ástæðum tók ríkiskirkjan við þeirri skyldu ríkisvalds- ins að deila út matvælum meðal öreig- anna. Þar liggja forsendurnar fyrir „tí- undinni“ á miðöldum um hinn vestræna heim. Meðal norrænna þjóða var ættin skyldug til að ala önn fyrir þeim sem af einhveijum ástæðum gátu ekki fætt sig og klætt af eigin rammleik. Það var e.t.v. þess vegna sem andstaðan við tí- undina var svo takmörkuð, að ætla má, hér á landi. Með rýrnandi ættarveldi og umsjá ættanna tók kirkjan við fram- færslu fátækra. Þegar litið er til baka til þeirra tíma þegar framleiðslugeta var mjög tak- mörkuð, sem var allar aldir fram á 19. öld, en þá jókst framleiðslugeta mat- væla mjög í vissum hlutum heimsins, þá er næsta furðulegt að útdeiling mat- væla varð í því magni sem hún varð þó. Hallæri og drepsóttir gátu stöðvað alla framleiðslu og þá hrundi hið frumstæða velferðarkerfi, hungrið ríkti og eins og segirí íslenskum heimildum „sá á bestu bændum og klerkum“. En þrátt fyrir framleiðslugetu sem nú þætti harla tak- mörkuð var ríkjandi í meðvitund kris- tinna manna sú skylda að sinna náunga sínum. Með breyttum tíðaranda og af- kristnun og stóraukinni framleiðslugetu varð engin breyting hér á, nema að því leyti að þá varð meira til skiptanna og þess vegna sjálfsagðara að tryggja lág- markshag allra þegna samfélgsins. Með auknum umsvifum ríkisvaldsins tók það að sér að sinna almennum vel- ferðarmálum og velferð eins og tíðkað- ist á dögum grísku borgríkjanna og á keisaratímunum í Rómaveldi og síðan meðal arftaka Rómaveldis, á tímum Heilagrar kirkju (tíundin). í vestrænum réttarríkjum varð velferðarkerfið mismunandi altækt — fór eftir fram- leiðslugetu og auð hvers ríkis, og skiln- ingi manna á því hvert væri hlutverk ríkisins. Hættan við framkvæmd vel- ferðarríkis á vegum ríkisvaldsins er allt- af sú að geta umhverfst í algjöra forsjár- hyggju ríkisvaldsins, en með því formi lamast frumkvæði og réttarríkið um- myndast í alræði ríkisvaldsins. En al- ræðið leiðir alltaf til andlegs og efna- hagslegs hruns fyrr eða síðar og fyrsta fórnarlambið í slíku ríki verður velferð- arkerfið. Augljós dæmi um þetta eru kommúnistaríkin fyrrverandi í aust- urhluta Evrópu þar sem sýndarvelferð í gervi einhverskonar Potemkin-tjalda var hampað af ráðamönnum en raun- verulegt ástand var þannig að 80% þegn- anna bjuggu við hallærismörk og 20% nutu góðs af ríkisforsjánni. Hér á landi var svo komið að margt stefndi til fullkominnar ríkisforsjár og þeir sem skeleggast töldu sig beijast fyrir velferðinni höfðu sjálfir mestan ábata af þeirri baráttu og hafa reyndar enn. Þeim er það sameiginlegt að stefna að ríkisforsjá á öllum sviðum, en sú teg- und velferðarbaráttu er feigðinni mörk- uð. SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 25.APRIL1992

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.