Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1992, Blaðsíða 4

Lausþyrpingin Sjöstirnið í Nautinu. Yfir 100 sljömur mynda þennan hóp af ungum sólstjörnum. Einar sjö eru best sýnileg-
ar með berum augum. (Ljósm. Hale Observatories).
Til Pólstjörnunnar
360 ÁRA FERÐ Á LJÓS-
HRAÐA
Nú þegar við höfum lokið við að skoða
Neptúnus og tungl hans, tökum við stefn-
una til Pólstjörnunnar, út úr sólkerfinu. Við
tökum á okkur nokkra króka til þess að
skoða ýmislegt en linnum ekki för fyrr en
við sólstjörnuna góðu sem menn lærðu
snemma að hagnýta sem leiðarstjörnu á
ferðalögum eða í siglingu. Beint neðan henn-
ar, við sjóndeildarhring á Jörðu niðri, er
hánorður. Við treystum á nútíma geimsigl-
ingatæki og sprettum vel úr spori því ann-
ars tekur okkur allt of langan tíma að ná
til áfangastaðarins. Þótt við gætum knúið
geimfar okkar á nærri ljóshraða, tæki það
samt rúmlega 360 ár að fara umrædda leið.
Hér má reyndar bæ'ta við að vegna afstæð-
is tímans við þann hraða myndi árafjöldinn
mælast mislangur eftir því hvort það væri
gert í geimfarinu eða á Jörðinni. Við förum
ekki nánar út í þá sálma hér. En allt að
einu: Nú „hugsum“ við okkur til Pólstjörn-
unnar á þeim tíma er okkur sýnist úr því
að menn vita ekki enn hvernig á að komast
á yfirljóshraða (sem er reyndar ekki til skv.
hefðbundinni eðlisfræði!). í vísindaskáldsög-
um er þessi hraði kominn til sögu, reyndar
á óútskýranlegan hátt, og mörg hundruð
ljósára vegalengd er þá lögð að baki á
augnabliki með því einu að kveikja á ein-
hveiju sem kallast „ofurdrif" eða því líkt.
Eftir að hafa farið í gegnum Oort-skýið
sem umlykur reikistjörnuhluta sólkerfisins,
líklega langt utan við Plútó, komum við að
lokum út í útgeiminn. Þar er þéttleiki efnis-
ins svo lítill að einungis eitt eða fáein vetn-
isatóm er að finna í hverjum rúmmetra
geimsins og rykagnir eru þar á stangli. Það
tekur ljós aðeins klukkustundir eða daga
að ná endimörkum sólkerfísins en rúm fjög-
ur ár að ná til næstu sólstjörnu (ekki er
vitað um hvort þar er sólkerfi). Af þessu
sést hve langt er á milli sólanna í þeim hluta
Vetrarbrautarinnar er við tilheyrum. Um-
rædd sól heitir Proxíma eða bara C í Kentár-
um og telst í 4,22 ljósára fjarlægð (nærri
40 milljóna km). Hún er rauð og daufleit sól
í þrístimi sem nefnist aKentár í heild sinni
(lesið Alfa Kentár), er tífalt minni en Sólin
Stjömurnar á næturhimninum, séð af Jörðinni,
sýnast snúast um hana. í raun og veru er hreyf-
ingin eins konar sjónhverfing því að það er Jörð-
in sem snýst á öxli sínum. Öxullinn liggur um
norður- og suðurpóla Jarðar. Beint þar fýrir
ofan eru ímyndaðir himinpólar, bæði norð-
ur- og suðurpóll. Næstum þvi við norðurpól
himinsins og þar með nánast beint fýrir
ofan norðurpól Jarðar (bara í bili!) er fjaríæg
sólarstjama. Hún kallast Pólstjarnan og
hafa athuganir leitt í ljós að stjaman er í
tví- eða þrístirni, sú bjartasta í hópnum, og
er í um 360 ljósára fjarlægð frá sólkerfi
okkar. Það er tímabundin tilviljun að Pól-
stjaman skuli vera svona nálægt norðurpól
himinsins sem raun ber vitni. Hún er það
bara í bili vegna þess að öxull Jarðar veltur
líkt og við könnumst við af skopparakringl-
um sem vagga hæga veltu meðan þær snú-
ast hratt um hallandi öxul sinn. Umrædd
pólvelta tekur um 26.000 ár (einn hringur)
og á meðan bendir öxull Jarðar á aðrar
sólir en Pólstjömuna á ferlinum sem hann
líkt og „teiknar" á himininn.
Krabbaþokan í Nautinu. Hún er leyfar sprengistjörnu er blossaði upp árið 1054,
í 6000 ljósára fjarlægð. í miðju hennar er hvít nifteindastjarna. Þanhraði þokunn-
ar er um og yfir 1000 km á sek. (Ljósm. Hale Observatories).
„Ferð án enda“. Höf-
undurinn, Ari Trausti
Guðmundsson, hefur
tekið saman geysimikinn
fróðleik um himin-
geiminn, stjörnur, sólir
og vetrarbrautir í nálægð
og fjarlægð - og sá fróð-
leikur er fram settur á
alþýðlegan og aðgengi-
legan hátt.
Eftir ARA TRAUSTA
GUÐMUNDSSON
Hringþoka með hvítum dverg í miðju (í stjörnumekinu Vatnsberanum). Þetta eru
leyfar meðalstórrar sólar. (Ljósm. Hale Observatories).
og blossar upp með vissu millibili vegna
öflugra sólkyndla sem birtast snögglega á
yfírborði hennar. Hinar sólirnar í þrístirninu
eru dálítið lengra í burtu frá okkur (4,35
ljósár) og eru þær áþekkar Sólinni að stærð
og gerð. Stjömumerkið Kentár eða Mann-
fákur er á suðurhveli himinsins og telur
allnokkrar, daufar stjörnur. Kentár er kynja-
vera úr grískum goðsögum, í mannsmynd
að hálfu en afturhlutinn er í hestslíki.
Ef við gerum ráð fyrir að nokkrar reiki-
stjömur séu á brautum umhverfis Prosímu
og systursólir hennar sést ennfremur hve
sólkerfin em í raun smá miðað við fjarlægð-
ir á milli þeirra: Rétt eins og tvær baunir
með margra tuga metra bili á milli sín. Á
leiðinni um „tómið“ í útgeimnum er hvergi
fyrirbæri að sjá nema í órafjarlægð.
25 SINNUM BJARTARIEN
SÓLIN
í 5-20 ljósara fjarlægð frá sólkerfi okkar
eru svo nokkrar fleiri sólir til viðbótar Alfa
Kentár, flestar áþekkar okkar sól eða minni
og margar einmitt tvístirni. Dæmi um sól
úr þessari nágrannabyggð er Síríus (Hunda-
stjarnan) í Stóra hundi (Alfa Canis major).
Kafli úr nýrri bók, sem
út kemur innan skamms
á vegum ísafoldar-
prentsmiðju og ber heitið
FprÖ án pnHa“ Höf-