Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1992, Blaðsíða 10

i^JLféí'^kM'nC'áE'j# KíkMXSM <B-M4
Vífni í veislusal
u
m miðja þrettándu öld þótti norskum höfundi
mál til komið að styrkja siðgæði þjóðar sinn-
ar með því móti að fræða hana um hvers
konar kurteisi. Rit sitt kallaði hann Konungs
skuggsjá, og er þar fjallað um hirðlíf og höfð-
Ekkjan þjónaði sjálf og
var veisla hin besta. Hún
var væn kona og hin
kurteisasta. Hún skenkti
Auðuni eitt dýrshorn um
kveldið. Hann tók hönd
hennar með horninu og
mælti: „Þú ert fríð kona
og stórvel líst mér á þig.
Og ef þú vilt að eg sofa
hjá þér í nótt, þá vil eg
r gefa þér gullhring þenna
er konungur gaf mér og
þar með marga hluti
aðra, ef þú vilt þiggja.“
Eftir HERMANN
PÁLSSON
ingja, kaupmenn og konunga. Eins og raun-
ar var einnig gert í Hávamálum, þá hvetur
hinn ókunni konungur menn til að vanda
hegðun sína í veislum og kynnum. Hitt
þykir þó ekki síður athygli vert að hann
ræður mönnum að vera léttir í máli og sýna
konum virðingu:
Það er hæverska að vera blíður og léttlát-
ur og þjónustufullur og faguryrður,
kunna að vera góður félagi í samsæti og
í viðræðu við aðra menn, kunna á því
góða skilning, ef maður talar við konur,
hvort sem eru ungar eða meir aldri orpn-
ar, ríkar eða nokkuð óríkari, að þau orð
kunni hann til þeirra að mæla er þeirra
tegund hæfi og þeim sami vel að heyra
og manni vel að mæla.
Orðið tegund lýtur hér að stétt eða stöðu
fólks, enda gleymir hinn norski ritsmiður
aldrei þeirri stéttaskipan sem þá þótti ein
höfuðprýði Norðmanna. Og vitaskuld hefur
hann ekki gert ráð fyrir því að lesendur
Konungs skuggsjár myndu lenda í þeim
ósköpum að verða sessunautar farand-
kvenna eða snauðra kotkerlinga í þeim veisl-
um sem hann hafði í huga. Um miðja þrett-
ándu öld munu bæði Norðmenn og íslend-
ingar hafa verið fúsir að temja sér þá hæ-
versku sem skuggsjáin boðar, enda er auð-
velt að benda á hvers konar siðgæði i forn-
ritum vorum.
Löngum hafa skáld og sagnamenn velt
fyrir sér þeim mikla vanda sem piltar og
aðrir garpar verða að glíma við þar sem
drukkinn er tyímenningur; maður og kona
eru þá ein sér um drykkjarker eða hom.
Sérstaks eðlis em frásagnir af vífnum mönn-
um sem létu sér ekki nægja orðin ein í sam-
kvæmum, heldur varð þeim einnig þrifið í
hönd þeirrar konu sem rétti þeim drykk og
hugur þeirra stóð helst til í bili. í slíkum
frásögnum er ekki verið að hlíta ráðum hinn-
ar norsku skuggsjár, og þó kynni forvitið
fólk að hafa gaman af þeim myndum sem
brugðið er upp af kvenhollum fomköppum.
Hitt skiptir einnig miklu máli að kurteisi
og kvensemi eru svo mikilvægir þættif í
ýmsum fornsögum að ritskýrendur hljóta
að gefa þeim mikinn gaum.
II
Um miðja tólftu öld lagði Rögnvaldur kali
Orkneyjajarl af stað í fræga för til Jórsala
með íslensk skáld og aðra snillinga að fylgd-
arliði. Jarl fór sér að engu
óðslega, og segir ekki af ferð-
um þeirra fyrr en þeir koma
til Narbónar í Frakklandi,
ekki ýkja langt fyrir norðan
landamæri Spánar á strönd-
inni við Miðjarðarhaf. Ork-
neyinga sögu hermist svo frá
að ung og glæsileg jarlsdótt-
ir, Ermingerður að nafni, réð
þá fyrir staðnum. Að ráði
frænda sinna býður þessi
drottning Rögnvaldi kala til
veislu með svo miklu fjöl-
menni sem hann kærði sig
um. Jarl þekktist þoðið, heim-
sótti drottningu með fríðu
föruneyti, og var þar hinn
besti fagnaður.
Það var einn dag er jarl sat
að veislunni að drottning
gekk inn í höllina og margar
konur með henni; hún hafði
borðker í hendi af gulli. Hún
var klædd hinum bestu klæð-
um, hafði laust hárið sem
meyjum er títt að hafa og
hafði lagt gullhlað um enni
sér. Hún skenkti jarli, en
meyjamar léku fyrir þeim.
Jarl tók hönd hennar með
kerinu og setti hana á kné
sér, og töluðu margt um dag-
inn.
Þá kveður jarl vísu um
Ermingerði, minnist á visku
hennar og gleymir þó ekki að
lofa líki hins ljósa mans, telur að vaxtarlag
hennar beri frá öðram konum og getur þess
með velþóknun að hún lætur sér hár falla á
herðar gult sem silki. Þótt höfðingjar í Nar-
bóni vildu gifta jarl frúna, þá kveðst hann
munu halda för sinni áfram enda mun hann
þá hafa verið farinn að hlakka til að baða sig
í ánni Jórðán að hætti pálmara og pílagríma.
Þó lofar hann að koma við á heimleið, en
slíkt sveik hann eins og skáldum er títt.
Sem jarlinn og skáld hans sitja við drykk
á skipi sínu, þá spretta upp einstaka vísur
um Ermingerði, og er þá drepið á hluti sem
munu lítt hafa verið ræddir í salarkynnum
hennar. Enn minnast menn þeirrar vísu sem
Ármóður orti:
Eg mun Ermingerði,
nema önnur sköp verði
- margur elur sorg of svinna -
síðan aldri finna.
Væra eg sæll ef eg svæfa
- sönn væri það gæfa,
brúður hefir allfagrt enni, -
eina nótt hjá henni.
III
Nú víkur sögunni norður á bóginn í þann
mund sem frjálslynda höfðingja í Noregi fýsti
úr landi svo að þeir gætu sloppið sem lengst
í burtu frá konungum og illræðismönnum.
Haraldur hárfagri er þá kominn til valda;
eitt sinn lét hann búa sér jólaveislu á Þoptum
í Guðbrandsdal, og sem hann situr að borði
berast honum boð frá Finna (= Sama) nokkr-
um sem Svási hét að koma út til hans. Harald-
ur bregst illa við í fyrstu en lofar þó að fara
á fund hans.
Þar stóð upp Snæfríður dóttir Svása,
kvenna fríðust, og byrlaði konungi ker
fullt mjaðar, en hann tók aiit saman og
hönd hennar, og þegar var sem eldshiti
kæmi í hörund hans vildi þegar hafa hana
á þeirri nótt. En Svási sagði að það myndi
eigi vera nema að honum nauðgum, nema
konungur festi hana og fengi að lögum,
en konungur festi Snæfríði og fékk og
unni svo með ærslum að ríki sitt og allt
það er honum byijaði þá fyrir lét hann.
IV
Skálda saga greinir frá virðulegri veislu á
Húsastöðum á Norðmæri, en þar bjó Ingi-
björg hin auðga, sem þá var orðin ekkja. Hún
var frændkona Haralds hárfagra sem sótti
hana heim og hafði þá Auðun illskældu og
tvö önnur skáld sín með sér.
Ekkjan þjónaði sjálf og var veisla hin
besta. Hún var væn kona og hin kurteis-
asta. Hún skenkti Auðuni eitt dýrshom
um kveldið. Hann tók hönd hennar með
horninu og mælti: „Þú ert fríð kona og
stórvel líst mér á þig. Og ef þú vilt að
eg sofa hjá þér í nótt, þá vil eg gefa þér
gullhring þenna er konungur gaf mér og
þar með marga hluti aðra, ef þú vilt
þiggja."
Málum lauk þó á þann veg að hvorki Auð-
uni né hinum skáldunum tókst að koma sér
í mjúkinn hjá húsfreyju, jafnvel þótt hún
þægi af þeim dýrmætar gjafir, og auk þess
varð konungur öskuvondur þegar hann komst
að viðleitni þeirra að brölta upp í bólið hjá
Ingibjörgu.
V
Mönnum hefur löngum fundist mikið til
um þá veislu sem Granmar konungur af Suð-
urmannalandi í Svíþjóð hélt forðum daga og
Snorri skáld Sturluson lýsti í Ynglinga sögu.
Granmar hafði þann höfðingjasið að láta
drekka tvímenning á kveldum, svo að saman
drakku um hvert horn karlmaður og kona.
Til þeirrar veislu bauð hann Hjörvarði kon-
ungi af Ylfinga ætt, en það vora þá víkinga
lög, þótt þeir væru að veislum, að drekka
sveitardrykkju þar sem margir vora um eitt
hom.
Þá mælti Granmar við Hildigunni dóttur
sína að hún skyldi búa sig og bera öl vík-
ingum. Hún var allra kvenna fríðust. Þá
tók hún silfurkáik einn og fylldi og gekk
fyrir Hjörvarð konung og mælti: „Allir
heilir Ylfíngar að Hrólfs minni kraka“ —’
og drakk af til hálfs og seldi Hjörvarði
konungi. Nú tók hann kálkinn og hönd
hennar með og mælti að hún skyldi ganga
og sitja hjá honum. Hún sagði það ekki
víkinga sið að drekka hjá konum tvímenn-
„Það er hæverska að vera blíður, léttlátur ogþjónustu-
fullur og faguryrður ef maður talar við konur, hvort
sem þær eru ungar eða meir aldri orpnar, ríkar eða
nokkuð óríkari...“ Teikning: Bo Bojesen.
ing. Hjörvarður lét þess vera meiri von
að hann myndi það skipti á gera að láta
heldur víkingaiögin og drekka tvímenning
við hana. Þá settist Hildigunnur hjá honum
og drakku þau bæði saman og töluðu
margt um kveldið.
Lauk þeim málum á þá lund að þau Hjör-
varður og Hildigunnur áttust, og þarf ekki
meira um það að segja. Einsætt er að föður
hennar var mikið í mun að mægjast við'Hjör-
varð, enda þurfti hann mjög á herstyrk að
halda, en hjúskapur þeirra Hildigunnar varð
ekki langær; þeir Granmar og Hjörvarður
voru báðir brenndir inni skömmu síðar.
VI
í Þiðreks sögu er gamansöm frásögn af
Þéttleifi hinum danska og dóttur Sigurðar
sveins. Hún var svo styrk að fáir karlmenn
voru öflugri en hún, og þó varð hún að lúta
í lægra haldi fyrir Þéttleifi þegar hún réðist
á hann, en þá var hann raunar gestur föður
hennar. Þó jafna þau hlutina með sér og
Þéttleifur gengur inn til gistingar.
Nú er honum veittur góður beini þá nótt.
Og nú drekka þeir gott vín, en dóttir Sig-
urðar þjónar og skenkir vel og kurteis-
lega. Fríð var hún ásjónum á alla vega,
eigi síður en styrk. Hún sér jafnan blíð-
lega til Þéttleifs, og finnur hann það gerla.
En þá er hún fær honum skálina, þá tek-
ur hann allt saman og fingur hennar og
kreistir lítt að. Og hún finnur þetta gerla,
og þá er hún skenkir honum annað sinni,
þá stígur hún á fót honum. Nú fellur
hvorutveggja þeirra góður hugur til ann-
ars.
Um nóttina gengur hún í rekkju til Þétt-
leifs í því skyni að koma á sættum með hon-
um og Sigurði föður hennar, en hitt vakti
þó einnig fyrir stúlkunni að skemmta Þétt-
leifi með fögrum dæmisögum og öðrum kurt-
eislegum ræðum, þeim er hún kunni betur
en flestar meyjar aðrar. Fáum lesanda kemur
það á óvart að Sigurður gefur Þéttleifi dóttur
sína til eiginkonu.
VII
Litlum tíðendum hefur það löngum þótt
sæta í Skagafirði og raunar víðar í byggðum
landsins að ungur maður grípi í höndina á
stúlku sem réttir honum eitthvað. Um forn-
sögur okkar og hvers kyns bókmenntir frá
fyrri öldum gegnir öðra máli; þær eru furðu
snauðar að fjölmörgum atvikum sem oft
bregður fyrir í daglegu lífi og getur þó verið
býsna gaman að þeim. Myndir af mönnum
sem þrífa í konuhönd sem heldur á drykkjar-
keri era svo algengar í fornum letram að þær
teljast vera steðjur, en svo kallast ýmiss kon-
ar atriði sem eru svo oft endurtekin í bók-
menntum fyrri alda að þau mega teljast hefð-
bundin. Hér munu því vera einhver tengsl
með þeim ritum sem nú voru nefnd.
En þegar höfundur Bósa sögu lýsir heim-
sókn þeirra Herrauðs til Hóketils þá fer hann
sínar ’eigin götur. Hér er engin stórveisla á
borðum, þótt ekkert skorti á beinleika. Hús-
ráðendur era við aldur.
Dóttur áttu þau væna og dró hún klæði
af gestum, og vora þeim fengin þurr klæði.
Síðan voru handlaugar fram látnar og var
þeim reist borð og gefið öl að drekka og
skenkti bóndadóttir. Bósi leit oft hýrlega
til hennar og sté fæti sínum á rist henni,
og þetta bragð lék hún honum.
Aðrir sagnahöfundar myndu naumast hafa
getað stillt sig að láta Bósa káfa á höndinni
á bóndadóttur þegar hún rétti honum ölkrús
eða horn, en hér er á ferðinni sagnamaður
sem hagar orðum sínum að vild hvað sem
allri hefð líður. Nokkru síðar í sögunni koma
þeir Herrauður og Bósi að litlum og kyrfileg-
um húsabæ, og þar er þeim boðinn nætur-
greiði:
Þeim var unninn góður beini, og voru tek-
in upp borð og gefið mungát að drekka.
Bóndi var fálátur og óspurull. Bóndadótt-
ir var þar mannúðugust, og skenkti hún
gestum. Bósi var glaðkátur og gerði henni
smáglingrur. Hún gerði honum og svo í
móti.
í þriðja skiptið koma þeir enn að bæ þar
sem bjó karl og kerling.
Þau áttu dóttur væna. Þar var vel við
þeim tekið og gefið gott vín að drekka
um kveldið. Bögu-Bósi leit hýrlega til
bóndadóttur, en hún var mjög tileygð til
hans á móti.
Þrisvar verður allt forðum, segir ævagam-
alt spakmæli, enda hefur þrítalan löngum
gegnt mögnuðum hlutverkum í sagnalist.
Hinn forni sagnameistari var að því leyti
hefðbundinn að hann lét þá félaga þiggja
næturgreiða á þremur stöðum, og hagar alls
staðar svo til að þar er þrennt í heimili: Hús-
ráðendur og dóttir þeirra. Á hinn bóginn
gleymdi sagnamaður ekki tilbrigðum: Gestum
er ekki ávallt boðið hið sama, heldur öl, mun-
gát og vín, sitt í hvert skiptið.
Höfundur er fyrrverandi prófessor
við Edinborgarháskóla.
10