Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1992, Blaðsíða 7

Kerskni og gaman á öldinni sem leið. Myndin er ferðabók og sýnir fslendinga
og enska ferðamenn í hrossaprangi.
MöðrufeUs-
sálmur
Um níðskældni Norðlendinga o.fl.
ið ná í vatnagróður.
tómið, sem var á jörðinni með útþurrkun
flestra lifandi vera.
Árið 1989 fundu José Bonaparte starfs-
maður náttúrugripasafnsins í Buenos Aires
og Paul Sereno frá háskólanum í Chicago
220 milljón ára gamlar. leyfar í Argentínu,
sem virtust vera af elstu eðlunni. Skepnan
var nefnd „Herrera-saurus“, grimm og liðug
smáeðla, kjötæta, níu feta löng og tveggja
feta há.
Lífið á miðlífsöld (Mesozoic) sem stóð frá
því um það bil fyrir 240 milljónum ára og
þar til fyrir 65 milljónum ára, var þó enginn
sældartími. Á nokkurra milljóna ára fresti
dengdust geimsteinar og stundum geim-
steinaskriða niður á yfirborð jarðarinnar utan
axnar og mjög grimmar ráneðlur, fóru
srri grænskeglur og þórseðlur, sem voru
úr geimnum. Þessar hamfarir og geimgijótk-
ast var, þótt undarlegt sé, ein af ástæðunum
fyrir framþróun eðlanna. í lok „Triassic“-
tímabilsins fyrir um það bil 201 milljón ára
varð mikil dauðatíð. Geimsteinaregn olli þéss-
um dauða, stærri spendýr virðast hafa þurrk-
ast út. Paul Olsen frá háskólanum í Columb-
ia hefur kannað þær tegundir sem lifðu af
þessa hríð. í jarðlögum í Nova Scotia frá
tímunum fyrir og eftir ósköpin, fann hann
smáeðlur á stærð við dúfur og smáeðluleifar
sem minna á stórsmækkaða mynd af
„Brontosaurus", þetta voru kjötætur. Hvers
vegna lifðu smáeðlurnar ósköpin af? Olsen
telur að þær hafi ekki þarfnast mikillar fæðu
og hafí tekið út kynþroska fyrr en stærri
skepnur. Hveijar sem ástæðurnar eru, þróuð-
ust eðlumar á fjölbreytilegan hátt, í grimmar
litlar kjötætur, jurtaætuferlíki og margvísleg-
ar aðrar tegundir, fjórfættar og tvífættar.
„Þróunarhæfni risaeðlanna er einstök,“ segir
Kevin Padian frá Berkeley-háskólanum í
Kalifomíu. „Þær endurmótuðu sig stöðugt."
35 MELLJÓN ÁRA BLÓMA-
SKEIÐ
Nú hófst blómatími risaeðlanna. Á tímun-
um frá 90 milljón ámm til 65 milljón ára
varð stórstíg þróun í þróunarferli eðlanna.
Líkamsbygging þeirra varð fullkomnari,
heilabúið varð fullkomnara og hegðunar-
mynstur þeirra sömuleiðis. Það er um aftur-
för að ræða hjá nútíma skriðdýmm hvað
þetta snertir.
Þau öfl sem móta nýjar tegundir, um-
hverfi og lífsskilyrði má sjá greinilega með
hækkun vatnsborðsins í hinum mikla vatna-
klasa sem teygði sig frá Norðurpólssvæðun-
um og suður í Mexíkó. Með hækkun vatnsyf-
irborðsins minnkaði það land, sem eðlumar
bjuggu á, það varð þrengra og þrengra um
þær. Fjöldi eðla féll í valinn, en þær sem lifðu
af aðlöguðust breyttu umhverfi og nýir eigin-
leikar koma í ljós, umsköpun til meiri og lipr-
ari hreyfínga, hærra líkamshitastig, aukinn
kynþokki breiðnefjanna, stærri kambur og
ný afbrigði koma í ljós, „Lambeo-“ og
„Styracosaurusar". Fyrir 65 milljónum ára
dóu síðustu 300 tegundir risaeðla og smærri
eðla út, innan við tugur tegunda lifði af hamf-
arimar. Nokkur hluti steingervingafræðinga
telur að loftsteinn eða loftsteinar hafi gert
slíkan usla á jörðinni með því að sundra jarð-
vegi yfirborðsins að rykmengunin hafi valdið
því að sólar naut ekki, gróðurinn dó út og
þar með jurtaætur. Þetta var kjamorkuvetur
miðlífsaldar. E.t.v. dóu eðlumar ekki algjör-
lega út. Fleiri og fleiri líkur benda til þess
að hamfarirnar hafi aðeins þurrkað út land-
dýrin, flughæfar tegundir þróuðust frá litlum
kjötætueðlum í fugla. Steingerðar slóðir þar
sem sjá má spor, vitna um að vaðfuglar og
strandfuglar hafi lifað í Suður-Kóreu 30
milljónum ára áður en risaeðlurnar dóu út.
Risaeðlumar skiptu jörðinni með fuglum í
þúsundir ára, alveg eins og Neanderthal-
maðurinn lifði í nágrenni við „Homo sapiens"
í Evrópu.
„Risaeðlumar eru ekki útdauðar," segir
Brett-Surman hjá Smithsonian-stofnuninni.
„Þær horfa niður til okkar. Gáið til fugla
himinsins".
Þriðja og síðasta greinin um risaeðlumar
birtist í næstu Lesbók og fjallar um hver þau
undur vom á himni og jörðu, sem ollu næst-
um aldauða þessara risavöxnu dýra fyrir um
65 milljónum ára.
Hér fer á eftir hluti kvæð-
is sem er ort í Eyja-
fírði á síðstu öld. Óvíst
er nákvæmlega hve-
nær. Höfundur er til-
færður Benendikt Jón-
son spámaður, svo
nefndur af því að hann
fór um og spáði fyrir
menn á haustin um veðurfar komandi vetr-
ar með að rýna í Vétrarbrautina. Það er út
af fyrir sig rannsóknarefni að svo hafi ver-
ið gert, og einnig það hvort Vetrarbrautin
dragi_ ekki einnig hið íslenska nafn af -þeim
sið. Ég get mér til að sá siður um veður-
spár hafí þekkst um Norðurland mitt og
a.m.k. vestanvert, því að það er sem mig
rámi í að á sama hafi verið minnst í ritum
Sigurbjarnar Sveinssonar (úr Húnaþingi).
Hluti kvæðisins er hér tilfærður eftir
handriti Ingimars Eydal eldra, sem lengi
var ritstjóri Dags. Hann segir sálminn ortan
út af kvöldræðum eftir (hús)lestur í búaska-
partíð Páls Gíslasonar.
Kvæðið er ekki birt hér fyrir skáldskapar-
gildi, sem er ekkert. Heldur er það sýnis-
hom þess kveðskapar sem virðist hafa verið
iðkaður og gengið manna á milli í Eyjafírði
öldina sem leið. Ekki er aðeins að það hérað
hafi getað státað sig af góðskáldum á við
Hannes Hafstein, Jónas Hallgrímsson,
Skáld-Rósu, Ólöfu á Hlöðum af innfæddum
héraðsmönnum, svo að tekið sé dæmi af
alvöru skáldum, og af Jóni á Bægisá og
Bjama Thorarensen, svo að nefndir séu
aðfluttir. Heldur blómgaðist þar þessi „bak-
hlið“ skáldlistarinnar, semsé kerskni og níð,
sem er óvíst að hafí haft annað gildi en til
ómerkilegrar skemmtunar og ef best lét að
æfa brageyra manna og gera þá hæfari til
skilnings annars skáldskapar. Oftast er ort
undir ýmsum ferskeytluháttum, sbr. Bólu
Hjálmar, sem er einn þátttakenda þessarar
„listar", þótt hann byggi yfir annarri list
og meiri. Möðrufellssálmur er undir passíu-
sálmahætti, sem er tilkomumeiri. Nokkur
önnur norðlensk kerskniskvæði undir sama
hætti hafa verið þekkt og sungin fram til
dagsins í dag. Ekki er að efa að sálmurinn
hefur verið sunginn manna á meðal undir
passíusálmalagi.
Sálmurinn fer víða um hérað í fimmtíu
og tveimur erindum, en er ekki í hinum
eiginlega stíl sveitarbrags, sem einnig tíðk-
uðust, þar sem farið var bæ frá bæ, og
hveijum húsbónda eða heimamanni gefin
viðeigandi einkunn, góð eða ill. Tilteknir eru
heimilishættir, hald fénaðar og mataræði,
og sjaldan til hóls. Nokkuð ber á brigslum
fyrir hrossaketsát. Hins vegar er ekki
hneykslast á að étið sé af sjálfdauðu (sjá
erindi nr. 31). Kaffí er slík munaðarvara
að neysla þess leiðir til ógæfu.
Fátt er um þekkt nöfn nema Ara á
Stijúgsá, ættföður þeirra Grýtubakka-
manna, Jóns Bjarnasonar o.fl. Fróðir Eyfirð-
ingar kunna að þekkja fleiri, og ættu að
geta tímasett kvæðið nánar ef tilteknir eru
ábúendur bæja með nafni. Hér hefur ei
verið eytt til þess tíma að grafast fyrir um
slíkt.
Það' er nákvæmlega í þessum kersknis-
stíl sem vísan er ort, sú sem lögð er í munn
skagfirskra hatursmanna Edilsons Jónsson-
ar í Spillvirkjum, er Edilon hefur fyrirkomið
hrossum þeirra. Því erindi er þannig ekki
ætlað að vera skáldskapur frekar en fyrir-
myndinni, heldur er henni ætlað að vera trú
uppruna sínum og umhverfi.
Hér fara eftir um fimmtán af fímmtíu
og tveim vísum Möðrufellssálms. Handrit
Ingimars Eydal er ekki allstaðar jafn vel
læsilegt, en þeir staðir þó fáir þar sem vafí
er um orð. Áugljóst er af skipan ljóðstafa
að kv-framburðurinn í stað hv er orðinn
skýr um þetta leyti í Eyjafirði. Fylgt er
nokkurnveginn stafsetningu skráanda.
Helst er brugðið til um ritháttinn eg og ég,
til að skýrar komi fram hver stuðlasetning
er. Kvæðið ber nokkurt vitni um orðfæri
og sjaldgæfar orðmyndir. Einnig má sjá í
óbirtu erindi að Hólshúsabóndi, Jón að nafni,
hefur verið læs á nótur úr grallaranum, og
virðist höfundi það mikil fím.
Kvæðið hefst sem orðræður manna eftir
húslestur, að því er virðist á Möðrufelli,
heldur síðan vítt um, og hér eru tilgreindar
nokkrar vísur sem kenna má við einstaka
bæi og ábúendur. Númer í röð erinda eru
tilgreind einnig.
20 -
Fyrrum harin Stijúgsár Ari óð
elginn vitleysu mesta,
en skáld nú sagður er hjá þjóð
eitthvert liprasta og besta.
Litli Karl honum líkur er.
Löngum hann margt kann bulla.
Átti eg súrgutl eftir hér
sem í mig vildi eg sulla
úr askinum fleytifulla.
21
Gilsbakka Jónas, ég vil tjá
étur víst á við fjóra.
Kaupa réð að mér kauði sá
kornskeffu mikið stóra,
en eg tók honum aftur hjá
í bræðing mér úr hesti.
En þetta berast út ei má.
Eg lét það fara í nesti.
Jóakim för þá fresti.
DN
ta eðlan með stór augu og heilabú á stærð við heilabú
I smærri spendýra nú á dögum. Þrír fingur voru á hvorri
g gat skepnan gripið með þeim utan um hluti. Ein tánna
i kló sem skepnan gat notað til að drepa fórnarlambið.
í Norður-Ameríku. Lifði fyrir 75 milljónum ára.
NANOTYRANNUS
Minnsta eðlutegundin, var með stórt
heilabú, skarpa sjón og mikið þef-
næmi, sem vísaði á bestu bráðina.
Hefur fundist í Montana í Banda-
ríkjunum. Lifði fyrir 65 milljónum ára.
HADROSAURUS
eða breiðnefur var 6-15 metra löng.
Sumar þessar tegundir mynduðu
samvinnuhreiður, önnuðust ungviðið
og voru útbúnar með hljóðahæfni til
þess að reka upp aðvörunarskræki
og kynhljóð. Hafa fundist í Norður-
Ameríku, Evrópu og Mið-Asíu.
Lifðu fyrir 75 milljónum ára.
TYRANNOSAURUS REX
Konungur risaeðlu-harðstjóranna. Stærsta
landkjötætan. Rúmlega 15 metra löng
með 20 cm hárbeittar tennur. Lifði
í Norður-Ameríku og Austur-Asíu
fyrir 67 milljónum ára.
KRIT
Fyrir 144 til 66 milljónum ára
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 10. OKTÓBER 1992 7