Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1992, Blaðsíða 4

myndlist
Eg get auðveldlega náð svo langt að frami minn
fullnægi óskum þjóðar minnar, en ég set mark-
ið miklu hærra. Allt eða ekkert, sá fyrsti eða
sá síðasti, það eru einkunnarorð mín og ég
mun standa við þau svo lengi sem ég lifi.“
„ Allt eða ekkert“ voru
einkunnarorð Axel
Gallen-Kallela, sem
ásamt Helene Scherfbeck
er þekktastur þeirra
finnsku myndlistar-
manna frá síðustu
aldamótum, sem nú eru
sýndir í Listasafni
íslands. Sýningin verður
opnuð í dag.
Eftir ÞORGEIR
ÓLAFSSON
að Nikulás II Rússakeisari og stórfursti
yfír Finnlandi herti tökin á stjóm landsins.
Óánægjan óx enn þegar Nikolai Bobrikov
herforingi var gerður að landshöfmgja yfir
Finnlandi. Með „Febrúarbréfi“ sínu árið
1898 leyndi hann ekki hugmyndum sínum
um að ná stórfurstadæminu aftur undir
keisaraveldið. Þetta hleypti illu blóði í Finna
og á öllum sviðum þjóðlífsins kom andstað-
an við keisarann og landshöfðingjann fram.
Á sviði lista og menningar var þátttaka
Finna á heimssýningunni árið 1900 með
eigin skála stórkostlegur sigur, því hann
vakti athygli stjórnmálamanna í Evrópu og
annarra á sérstöðu fínnskrar menningar
og atvinnulífs. Tímabil Bobrikovs hefur
verið kallað „harðstjómarárin" og það end-
aði með því að hann var myrtur árið 1904.
Ári síðar var allsheijarverkfall í Finnlandi
til að mótmæla þeim stjórnarháttum sem
Bobrikov hafði komið á og skömmu síðar
vom tilskipanir hans felldar úr gildi og sjálf-
ræði Finna óx enn meir með nýrri stjóm-
lagaskipan árið 1906. Fullnaðarsigri í bar-
áttu sinni náðu Finnar síðan í desember
1917 þegar Finnland varð frjálst og full-
valda ríki.
Hin aukna þjóðernistilfinning Finna á
tíunda áratug síðustu aldar kom meðal
Pekka Halonen: Óbyggðir, 1899.
Þetta sagði Axel Gallen-Kallela við upphaf
ferils síns og á margan hátt stendur hann
sem tákn og persónugervingur finnsku
aldamótalistarinnar, tímabilsins milli 1880
og 1910 sem kallað hefur verið „Gullöldin“
í fmnskri list. Á ferli sínum spannaði hann
allar stefnur og strauma þessa tímabils og
var óþijótandi við að fara inná nýjar og
óþekktar brautir í list sinni. Hann byrjaði
með raunsæismálverki sem gekk svo langt
að hann var kallaður postuli ljótleikans.
Hann var ástríðufullur náttúmrómantíker
og dvaldi löngum stundum einn í óbyggðum
til að nema hjartslátt landsins og túlka í
verkum sínum. Hann tók sér á hendur lang-
ar ferðir austur í Kiijálahémð til að kom-
ast að bmnni hinnar fornu finnsku menn-
ingar, þar sem hann taldi að þjóðsagnabálk-
urinn Kalevala streymdi linnulaust upp úr
sagnaþulum og Kantelesöngvumm. Gallen-
Kallela færði þjóð sinni sjónræna ímynd
fomu hetjanna úr Kalevala, Váinámöinens,
Kullervos, Ilmarinens, Lemminkáinens, Jo-
ukahainens og fleiri. Hann sótti á mið hinn-
ar dulrænu vitundar í symbólisma, sem var
bæði persónulegur og alþjóðlegur. Þá sökkti
sér hann í þjóðlega útgáfu af Art Nouveau
og Jungendstíl og fyrir áhrif frá William
Morris og fleiri forkólfum listiðnaðarhreyf-
ingarinnar í Englandi hannaði hann hús-
gögn, veggfóður og gluggatjöld og fleira.
Axel Gallen-Kallela var grjótharður þjóð-
ernissinni, næmur og viðkvæmur rómantí-
ker, rótlaus leitandi og staðfastur í sannfær-
ingu sinni: allt eða ekkert. í ljósi þessa er
ekki undarlegt að Axel Gallen-Kallela skuli
vera álitinn persónugervingur Gullaldarinn-
ar í Finnlandi því í starfi hans og persónu
sameinast svo margt sem einkenndi þetta
tímabil.
Undir lok nítjándu aldar jókst þjóðemis-
tilfinning Finna mjög mikið í kjölfar þess
Axel Gallen-Kallela: Mynd við Kalevala-ljóðabálkinn, 1896.
Axel Gallen-Kallela: Gömul kona með kött, 1885.
annars fram í nánu samstarfí og sammna
ólíkra listgreina. Allt menningarstarf var
álitið vera til góðs fyrir málefni þjóðarinnar
og listamennimir litu þannig á hlutverk
sitt, að þeir ættu að sýna heiminum fram
á kraft og dugnáð hinnar sjálfstæðu fínnsku
þjóðar. Aðskilnaðarhugmyndimar vom þá
ekki ofarlega á blaði enda naut Finnland
formlega séð sjálfræðis á sama hátt og
ísland eftir 1918. Þjóðernishugmyndirnar
vom gmndaðar á Kalevala og fornri menn-
ingu Finnlands. Hópur listamanna sem kall-
aði sig Nuori Suomi (Nýja Finnland) kom
þessum hugmyndum á framfæri en lykil-
mennirnir vom tónskáldin Jean Sibelius og
Oskar Merikanto, rithöfundarnir Juhani
Aho og K.A. Tavaststjerna, myndlistar-
mennirnir Eero Jámefelt, Pekka Halonen,
Emil Wikström og síðast en ekki síst Axel
Gallen-Kallela. í þessum hópi dreymdi mann
um glæsilega endurreisn finnskrar menn-
ingar. Félagarnir litu á sig sem framsýna
og frjálslynda og auk þess túlkendur þeirra
hugmynda og væntinga sem bærðust í
hjörtum finnsku þjóðarinnar. Á samkomum
hópsins vom kenningar Nietzsche um ofur-
manninn ákaft ræddar og þær þóttu falla
vel að endurreisnarhugmyndunum. Þá fóm
menn ekki varhluta af symbólismanum, sem
féll í góðan jarðveg meðal menntaðra lista-
manna þessa tíma. En það var þó einkum
áhuginn fyrir hinni „óspilltu" fornu menn-
ingu sem átti hug og hjörtu félaganna, hinn
svokallaði Karelianismi, sem fékk nafn sitt
af austurhéruðum Finnlands þar sem Erik
Lönnrot hafði einkum safnað efni í Kalev-
alabálkinn. Margir listamenn fetuðu í fót-
spor Axels Gallens-Kallela austur á bóginn
og dvöldu í óbyggðunum. Gallen-Kallela og
Járnefelt reistu sér stórar vinnustofur úti
á landsbyggðinni í Karelianstfl og sköpuðu
þannig nýjan byggingarstíl, sem átti eftir
að hafa mikil áhrif á þróun byggingarlistar
í landinu.
Þjóðfélagsaðstæður í Finnlandi eftir
miðja síðustu öld vom á margan hátt mjög
góðar og miklar framfarir á öllum sviðum.
I bæjum og borgum var að koma upp öflug
borgarastétt sem sá sér hag í að styðja við
listir og menningu. í því fólst meðal annars
að styrkja efnilega listamenn til náms bæði
heima fyrir og erlendis og að kaupa list
finnskra listamanna. Allir þeir listamenn
sem lögðu gmnninn að því blómaskeiði finn-
skrar listar sem hér er til umræðu, „Gullöld-
inni“, stunduðu nám í Frakklandi, Þýska-
landi eða Hollandi. Lang flestir fóm til
Parísar og sá fyrsti til að verða frægur og
viðurkenndur þar var Albert Edelfelt. Hann
naut mikillar hylli sem einn fremsti portrett-
málari Parísar á áttunda og níunda ára-
tugnum. Hann var félagi franska málarans
Julians Bastian-Lepages, sem hafði gríðar-
lega mikil áhrif á norræna listamenn í Par-
Gullöldin“
í finnskri