Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1992, Blaðsíða 11

unda, forlaga eða lesanda; og hann er ekki
heldur dómari í leiknum. Hann er sjálfstæður
persónuleiki, og fyrir hann er það að skrifa
jafn sjálfsögð leið til þekkingar og sjálfur
skáldskapurinn; gagnvart bókmenntunum fer
gagnrýnandinn sínar eigin leiðir.
Þetta hefur þó ekki í för með sér, að gagn-
rýnin rými og verði huglæg. Skrifum gagn-
rýnandans verður maður að taka mið af, og
gagnrýnin hefur skyldu að gegna gagnvart
öllu öðru ritmáli, ef hún á að skipta sköpum.
Gagnrýnin verður að byggja á þekkingu á
mörgum textum, á innsýni í bókmenntasög-
una og samhengi hennar. Og gagnrýnandinn
verður að vera fær í textagreiningu, fræði-
legri hugsun, og hafa örugga tilfinningu fýr-
ir fagurfræðilegum gæðum. í stuttu máli
þarf gagnrýnandinn að hafa þá ijarlægð —
la bonne distance — sem gerir honum kleift
að sjá textann í senn úr nálægð, í heild sinni
og í sögulegu ljósi.
Þær kröfur, sem að mínu mati ber að gera
til gagnrýninnar, eða til matsgagnrýninnar,
eru eftirfarandi fjögur atriði: 1) formgerð
verksins, 2) veruleiki verksins, 3) upphafs-
maður verksins og 4) lesandinn. Til þess þarf
maður að hafa einhveijar viðmiðunarreglur,
og ég gæti ímyndað mér eftirfarandi: til að
leggja mat á formgerðina þarf bókmennta-
gagnrýnandinn að geta tekið mið af kröfunni
um, að verkið í senn eigi að vera heilsteypt,
margbreytilegt og kraftmikið.
Til að leggja mat á veruleika verksins, eð
hvemig það speglar þjóðfélagið, tekur gagn-
rýnandinn mið af kröfunni um beinan eða
óbeinan sennileika, og spyr um tengsl ímynd-
aðs veruleika við raunveruleikann, eins og
við skynjum hann. Gagnrýnin ætti aldrei að
vera í þágu eins eða neins, heldur rannsókn
á því, hvort fullyrðing textans pm veruleikann
sé hugsanlega sönn.
Varðandi upphafsmann verksins er mark-
mið gagnrýnandans að skera úr um það,
hvort verkið sé ekta og áreiðanlegt, þ.e.a.s.
hann leggur mat á skáldræna nauðsyn þess.
Loks verður gagnrýnandinn að taka
etíska/siðferðislega viðmiðun, hann verður
að vera meðvitaður um afstöðu sína, og stía
frá sér hugmyndafræði verksins eða mannleg-
um skilningi þess, ef hann byggist á kúgun
eða ófrelsi.
Miðað við þessar forsendur er augljóst, að
gagnrýnin er mjög máttlaus, bæði í Dan-
mörku og á íslandi. Áður fyrr var algengt
að tala um gagnrýnendur af mismunandi
toga, og flokka þá í allt að fimm flokkum. í
dag horfir málið öðruvísi við, og myndin er
ny'ög óskýr. Þrengt er að gagnrýnandanum
frá öllum hliðum, og Hans Magnus Enzens-
berger vill jafnvel meina, að gagnrýnandinn
eða ritdómarinn séu löngu útdauðir. Eg myndi
kannski ekki taka svo djúpt í árinni, en það
er greinilegt, að gagnrýnandinn og gagnrýnin
eru að leysast upp. Ekki síst vegna þess, að
þörfin fýrir miðlun og kynningu er svo mikil
í upplýsingaþjóðfélaginu, þar sem allir þurfa
að kynna þær vörur sem þeir hafa á boðstól-
um. Ef einhver tæki að sér að rannsaka,
hvað notaður væri mikill tími og mikið pláss
í að kynna, og í það að kynna, hvenær kynn-
ingar fara fram, þá fengi hann sennilega
áfall við að uppgötva, að við nálgumst þau
mörk, þar sem allt er orðið kynning og varla
lengur er pláss fyrir vöruna, sem verið er að
kynna. Á öllum sviðum fer fram jöfnun, sem
hefur í för með sér, að það verður ekki leng-
ur þörf fyrir dómgreindina, og þar af leið-
andi ekki heldur fyrir gagnrýnina.
Til að fá einhvers konar yfirsýn yfir gagn-
rýnina á okkar tímum, má skipta gagniýnend-
um í eftirfarandi flokka: Í fyrsta lagi er það
skáldið, sem er gagnrýnandi i hjáverkum.
Skáldið er sjaldan góður gagnrýnandi, eins
og um gat að ofan, og samt eru að sjálf-
sögðu til undantekningar frá þessari reglu.
Inn á milli eru virkilega rithöfundar, sem
geta eitt augnablikið skrifað skáldskap, og á
næsta augnabliki skapað fjarlægð frá sköpun
sinni og lýst skáldskapnum. Öllu algengar
er það þó, að skáldið láti sér nægja að lýsa
umræddu verki yfirborðslega og þakki starfs-
bróður sínum fyrir framlagið, sem enginn í
rauninni veit í hveiju felst. Og það er sem
sagt ekki gagnrýni.
Þar næst er það gagnrýnandinn, sem er
orðinn skemmtikraftur. Eins og allir vita, vill
fólk fá skemmtun, og margir gagnrýnendur
hafa komið til móts við þá ósk og t.d. þróað
„karate" aðferðina, sem felst í að rífa verkið
í sundur í fáeinum línum. Poul Borum er
sérfræðingur í þessari aðferð, og þeir sem
lesa Ekstra Bladet í Danmörku eru sennilega
mjög ánægðir með gagnrýni hans. Einn slík-
ur ritdómur hljómar t.d. þannig: „Haves: ta-
lent. Onskes: mod.“ (fyrir hendi: hæfni. Vant-
ar: hugrekki). Búið.
Að lokum er stór hópur gagnrýnenda, sem
reyna að halda lífi í gömlu formi gagnrýninn-
ar, en láta þót oftast kylfu ráða kasti og
segja yfírleitt ekki annað en að þeim líki verk-
ið, eða líki.
Höfundur er cand.mag. í dönsku og íslensku
og kennir við Háskólann í Óöinsvéum.
Alla þá sem eymdir þjá
er yndi að hugga
Ifrumsömdum ljóðum Freysteins
er að finna mörg spakleg orð,
og skal hér á eftir litið í ljóða-
safn hans, sem út var gefið 1987
af Kvæðaútgáfunni. Formála
fyrir útgáfunni ritar Gils Guð-
mundsson, en um höfundinn, ævi
hans og störf, ritar Andrés Krist-
jánsson greinargott yfirlit, sem hans var
von.
Ljóðinu „Glerbrot", sem oft heyrist sung-
ið í útvarpinu við hugljúft lag, lýkur á þess-
um ljóðlínum:
Nú sit ég í rökkrinu og rísla mér við
að raða brotunum saman.
Ég særi mig á þeim. - En samt er það gaman.
Ekki fer milli mála, að þarna muni höf-
undurinn tala út frá eigin reynslu. Myndin
sem hann dregur upp í lok ljóðsins er eink-
ar sláandi. Hvernig getur það verið gaman
að skera sig á glerbrotum? En kannast ekki
flestir við, að hugurinn leitar oft til hins
liðna, jafnvel þótt það hafi valdið sárindum?
Verður ekki það, sem aldrei varð, en miklar
vonir voru við bundnar, oft það sem hugur
leitar? Þannig skil ég þessar ljóðlínur.
Freysteinn unni allri fegurð og honum
var tamt að yrkja um hið fagra, hvar sem
það birtist. í ljóði sínu „Blómin", lætur hann
börnin koma við sögu, enda mála sannast
að blóm og böm eigi sitthvað sameiginlegt.
Þau vaxa — og verða stór. Ljóðinu lýkur
Freysteinn á þessu erindi:
En sú er vissust vömin,
sem vemdar blómin smá,
að aðeins bestu bömin
þau blóm í draumi sjl
Alvara lífsins snerti Freystein djúpt. Hon-
um verður oft hugsað um fallvaltleika lífs-
ins, líkt og gáfuðum mönnum er tamt. Eða
geta ekki allir tekið undir með Freysteini
er hann yrkir í ljóðinu „Kveðja":
Maðurinn fæðist við bros eða böl,
byltist með óðfluga tímanna straumi,
vaknar til sorgar og svæfist í glaumi,
svifinn á burt eftir skammvinna dvöl.
Um fallvaltleik lífsins geta þeir best bor-
ið sem teknir eru að eldast. En Freysteinn
segir á einum stað í ljóðinu:
Vinimir koma og kynnast og fara,
kvaðning til brottfarar lífið er allt
sofðu, litla ljúfan.
Víðfrægur vísnasmiður verður Freysteinn
ekki talinn. Hann lagði annað ljóðform
venjulega fyrir sig. Þó orti hann nokkrar
snjallar vísur. Man sá, sem þetta ritar, vísu
hans aftan á eldspýtustokkunum í gamla
daga, og margir muna enn:
Alla þá, sem eymdir þjá,
er yndi að hugga,
og lýsa þeim, sem ljósið þrá,
en lifa í skugga.
Gaman er að veiða á stöng.
Mörg ljóða Freysteins eru ort undir ljúf-
um lögum, sem allir þeir kunna, er unna
fögru máli og hugljúfum hljómum. Frey-
steinn var söngvinn með ágætum og lék
eitthvað á hljóðfæri. Ljóðið „Syngdu með-
an sólin skín“ ber því vitni. Það hefst á
þessum fögru línum:
Syngdu, meðan sólin skín
sumarlangan daginn,
Ijúfust æskuljóðin þín,
létt og hrein sem blæinn.
Gripið niður í ljóðasafn
FREYSTEINS
GUNNARSSONAR
skólastjóra.
Eftir AUÐUN
BRAGA SYEINSSON
Freysteinn Gunnarsson
Söngurinn er Freysteini hugstæður, og
víkja nokkur ljóða hans að því efni. Ljóðin
„Vér göngum", „Fóstbræðralag", „Söng-
kveðja til Geysis", „Söngvaheill“, „Syng
méj söngva", að ógleymdu „Ökuljóði".
í ljóðinu „Minningin ein“ eru línur sem
mér hafa orðið hugstæðar, vegna þess sann-
leika sem í þeim felast:
Hver sælustund er hverfulleika háð.
Hver harmastund á dýpri rætur,
er horfnar vonir hugur grætur.
Fallvalt er líf og lán og allt vort ráð.
Enginn nema sá sem á djúpan iífsskilning
kveður með þessum hætti.
Gamansemi átti Freysteinn í fórum sín-
um. Mun vera talsvert til af slíkum kveð-
skap eftir hann. Því miður hefur verið sneitt
hjá nokkrum vísum Freysteins, er safn hans
var gefíð út. Ég hefi hér fyrir framan mig
ljóðasafn Freysteins, er ber hið yfírlætis-
lausa heiti „Kvæði 11“, og út var gefið af
ísafoldarprentsmiðju 1943. Mér brá ónota-
lega, er ég sá að gengið var framhjá þessum
kveðskap míns ágæta skólastjóra í hinu
myndarlega ljóðasafni, sem ég gerðist að
sjálfsögðu áskrifandi að. Mér fannst þama
undan dreginn einn veigamikill þáttur úr
kveðskap Freysteins; gamansemin, sem
vissulega var ætíð græskulaus. Freysteinn
hefði eigi lækkað í áliti mínu sem skáld,
þótt gamansemi hans hefði birst á prenti í
heildarútgáfu verka hans í bundnu máli.
Ekki kom mér til hugar að draga nein ljóð
föður míns, áður prentuð, undan, er heildar-
útgáfa verka hans var útgefín fyrir fáum
áram, og ég sá um.
Hér á eftir leyfi ég mér að tilfæra vísur,
er Freysteinn gaukaði að kunningjum sínum
á afmælum eða við önnur tækifæri, og eigi
finnast í ljóðasafninu frá 1987.
Einhveiju sinni mætti Freysteinn Ársæli
Ámasyni, sem þýddi mikið, m.a. ferðabækur
Vilhjálms Stefánssonar. Sjálfur þýddi Frey:
steinn fjölda bóka, eins og kunnugt er. í
sólskini á sumardegi hittast þeir vinimir á
Laugavegi, og þá orti Freysteinn:
Sólskin og sumarblíða
sindrar um Laugaveg.
Þú hefur mikið að þýða.
Þýðingarlaus er ég.
Þarna er húmor eða gamansemi sem leyn-
ir á sér. En þannig var Freysteinn: Hárfínn
húmoristi, sem kom oft á óvart. Um Láras
Helgason bónda og alþingismann á Klaustri
orti Freysteinn þessa lipra stöku:
Enginn getur gert í flaustri
góða visu um Lárus á Klaustri.
Sterkum hrygg og hendi traustri
hefur hann staðið lífe í austri.
Og Jóhannes Sveinsson Kjarval fær þetta
einkar ljúfa og einfalda erindi. Lesendur
taki eftir góðlátlegum húmor:
Máttugt andans myndaletur
meistarinn aleinn ritað getur,
þegar á lítið léreftstetur
líf og anda höndin setur.
Árin sem færast yfir alla sem lifa á þess-
ari jörð, vora Freysteini ekkert áhyggju-
efni. Hann orti oft um vini sína á afmælum.
Hér er vísa, tekin úr lengra ljóði, um Ársæl
Ámason:
Sérhver að árum eldist.
Ung má þó sálin haldast,
geitur og kýr þótt geldist,
græðst og nyt tvítugfaldast.
Mér finnst, að ofangreindar vísur hefði
alveg að skaðlausu mátt fylgja, þegar heild-
arútgáfan kom fyrir manna sjónir.
Raunsær var Freysteinn jafnan, þó að
gamansemin væri líka til. Þetta segir hann
í ljóði sínu „Viskusteinninn" um ellina og
hina hinstu för:
Þú gengur hljóður, hærugrár
þín hinstu ár,
og hnígur eftir langa leit
í lágan reit.
Þar blasir við þinn viskusteinn.
Það vissi ei neinn.
Ljóðið „Hvert vinarorð" er eitt af þeim
hugverkum Freysteins sem syngur sig inn
í sál hvers þess, sem ljóðum ann, án fyrir-
hafnar:
Hvert vinarorð,
sem vermir hug,
þá vakir böl og stríð,
hvert góðs manns orð,
sem gleður hug,
mun geymast alla tíð.
Heyrt hefí ég, að Freysteinn hafi ort ljóð-
ið „Ég man það enn“ til sonar síns ungs.
Erindin era tvö, átta línu löng. í lok ljóðsins
era þessar gullfallegu línur:
Og þegar endar bamsins ljúfi leikur
og lífeins þraut að höndum þínum ber,
guð styrki þig, svo megni vilji veikur
að velja það, sem gott og fagurt er.
Freysteinn var nokkur einfari og kunni
eigi við margmenni. Honum lét best hljóðlát
iðja skáldsins og rithöfundarins, sem situr
daginn langan við skrifborðsvinnu sína. Þó
var ævistarf hans kennsla og skólastjóm.
Varla mun hann hafa alltaf fundið þar við-
nám krafta sinna, þó að hann ynni allt af
vandvirkni og samviskusemi.
Tvær ljóðabækur birtust eftir Freystein
meðan hann var lffs: Kvæði I, 1935 og
Kvæði II, 1943. í heildarútgáfunni var
bætt við allmörgum ljóðum úr eftirlátnum
handritum skáldsins. Þar rekst ég á erindi,
sem ég hélt að þeir, sem um útgáfuna sáu,
hefðu látið glatkistunni eftir, en það er ljóð-
ið „Daginn eftir“, sem fjallar um timbur-
menn. Lof sé þeim ágætu mönnum fyrir að
lába húmor Freysteins njóta sín og gera
honum jafn hátt undir höfði og hér sést
svart á hvítu. Lýk ég þá þessu máli með
ljóði Freysteins um timburmennina:
Þar sem í gær var góður sopi
gutlar nú ekki pennadropi.
Kroppurinn alveg eins og lopi
og andinn hálfgerður lausagopi.
Við, sem vorum í gær svo glaðir,
göngum í dag svo örvinglaðir,
fullir af andlegu aukataði,
eins og krossgáta í morgunblaði.
En allir timburmenn taka enda, og höf-
undur gerði svofellda bragarbót:
Árla morguns uppvaknaður,
endumærður, hress og glaður,
algjörlega ótimbraður
orðinn nýr og betri maður.
Freysteinn lifír lengi vegna ljóða sinna.
Við hann eiga orð Einars skálds Benedikts-
sonar:
Sá dó ei, sem heimi gaf lífvænt ljóð;
sá lést, er reis þögull frá dísanna borði,
sem kraup við þess altar með kalið blóð
og kom ekki fyrir sitt hjarta orði.
Höfundur er fyrrverandi kennari.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. OKTÓBER 1992 1 1