Lesbók Morgunblaðsins - 29.05.1993, Blaðsíða 2

Feilnótur í fagnaðarenndi
ýlega var myndarlega
brotið í blað í hérlendri
skólamálaumræðu.
Hvorki meira né minna
en sjö Lesbækur Morg-
unblaðsins í röð birtu
greinaflokk Helgu Sig-
urjónsdóttur um
menntastefnu. Með því er þó ekki allt upp
talið sem Helga hefur lagt til málanna því
hún hefur margsinnis kvatt sér hljóðs í blöð-
um og tímaritum og gefið út heilu greinasöfn-
in um skólamál.
Helga er kennari af lífí og sál og brautryðj-
endastarf hennar í sérkennslu á framhalds-
skólastigi í Menntaskólanum í Kópavogi hefur
vakið aðdáun. Rauður þráður í greinaskrifum
hennar eru áhyggjur af háu hlutfalli bama,
sem falla á grunnskólaprófi, og leiðir til að
setja undir lekann. En sá galli er á gjöf Helgu,
að þegar kemur að því að grafast fyrir um
orsakir vandans verður málflutningur hennar
svo ofstækisfullur og ósanngjarn að á köflum
er spuming hvað henni gangi til: að þjóna
lund sinni eða stuðla að vitrænni umræðu um
skólamál.
Hér er einkum ætlunin að staldra við nokk-
ur atriði úr umfjöllun hennar um Piaget og
kenningu hans, en athygii lesenda jafnframt
vakin á öðmm svargreinum við skrifum Helgu
sem birst hafa hér í Lesbókinni og í Nýjum
menntamálum.
Hugmyndasmit
Helga virðist líta á útbreiðslu hugmynda
eins og smit: Wolfgang Edelstein og Andri
ísaksson koma til íslands eftir að hafa „upp-
götvað þroskakenningar svissneska líffræð-
ingsins Jean Piagets“ (1. grein) og taka þenn-
an pestarfarangur upp á Hrafnagilsráðstefn-
unni 1973. Þaðan breiðist svo fárið út meðal
kennara sem ekki fengu rönd við reist og
„þurftu oft að afneita eigin þekkingu og
reynsiu og meðtaka boðskap semgekk þvert
á heilbrigða skynsemi“(2. grein). Oneitanlega
koma í huga frásagnir sögubóka af uppkomu
Plágunnar miklu á miðöldum, samanber þeg-
ar Einar Heijólfsson kom út í Hvalfirði árið
1402 og hratt þar með af stað pestinni sem
átti eftir að kvista niður landslýðinn.
Vígreif geysist Helga um víðan völl og legg-
ur til atlögu við hveija vindmylluna á fætur
annarri. Þegar Andri og Wolfgang hafa lotið
í gras skorar hún sjálfan höfuðpaurinn, Jean
Piaget, á hólm þar sem hann kemur ríðandi
á alpasnigli. I bakgrunni trónir svo Kennara-
háskólinn - höfuðvígi afmenntunar í landinu
- þar sem stunduð er „einstrengingsleg inn-
ræting ... á þroskakenningu Piagets ... “ (4.
grein).
HverYarPiaget?
Af einhveijum ástæðum virðist Helga vilja
læða því inn hjá lesendum að sú fræðilega
og hagnýta þekking, sem Piaget byggði á,
hafi verið í skötulíki!
„Hann ... lærði líffræði og varð doktor í
þeirri grein með alpusnigla sem megin við-
fangsefni. Síðan fékk hann áhuga á heim-
speki og sálfræði og sótti tíma í þeim fræð-
um við ýmsa háskóla en tók engin próf.
Hinsvegar hlaut hann nokkra starfsþjálfun
í „klínískum" vinnubrögðum á geðsjúkra-
húsum og einnig í því að greindarprófa
böm...“ (4. grein).
Miðað við þær víddir og dýptir sem þessi
fræðimaður spannaði á löngum ferli hljómar
Iýsing Helgu á menntun Piagets óneitanlega
nokkuð sérkennilega.
Svisslendingurinn Jean Piaget (1896-1980)
setti að margra áliti fram eina áhrifamestu
kenningu í sálarfræði á þessari öld. Formleg
menntun hans var þó ekki á sviði sálfræði
heldur tók hann doktorspróf í líffræði, þá
aðeins 21 árs að aldri. Á námsárum sínum
fékk hann áhuga á heimspeki og sálfræði,
og að loknu doktorsprófi má segja að Piaget
hafi helgað sig þessum greinum. Eitt af því
sem einkennir feril hans eru raunar þverfag-
leg vinnubrögð. Hann sóttist eftir samvinnu
við vísindamenn í öðrum greinum og nýtti
sér niðurstöður fjölda fræðigreina auk sál-
fræðinnar.
Athugasemdir við skrif
Helgu Sigurjónsdóttur
um skólamál.
Eftir HRAFNHILDI
RAGNARSDÓTTUR
Piaget var óvenju bráðger og fjölhæfur
vísindamaður og virkur fram í andlátið, enda
afköst hans tröllvaxin. Á 75 ára ritferli skrif-
aði hann tugi bóka og tímaritsgreina um sál-
fræði, heimspeki, rökfræði, líffræði, uppeldis-
fræði o.fl. Hann er tvímælalaust sá höfundur
sem mest er vitnað til í greinum og bókum
um bamasálfræði. Piaget var prófessor í vís-
indasögu við Genfarháskóla og í tilraunasál-
fræði við Lausanneháskóla og um tíma tók
hann flugvélina einu sinni í viku til að kenna
við Svartaskóla í París. Auk þess var hann
forstöðumaður J.- J. Rousseau stofnunarinnar
Í Genf, gegndi trúnaðarstörfum innan
UNESCO, o.s.frv.
Leið Piaget til bamasálfræði lá í gegnum
þekkingarfræðina, en það er sú grein heim-
spekinnar sem fæst við það hvemig þekking
mannsins og heimsmynd þróast. Tekist er á
við spumingar eins og hvaða áhrif ný verk-
færi og uppgötvanir hafi á heimsmynd manns-
ins. Frá sama sjónarhóli tók Piaget sér fyrir
hendur að kanna hvemig heimsmynd bamsins
þróast frá fæðingu til fullorðinsára, hvemig
ýmsar uppgötvanir sem það gerir og ný „verk-
færi“ sem því áskotnast (t.d. tungumál og
rökhugsun) móta heimsmynd þess og aðferðir.
Það er mikilvægt að átta sig á að megin-
markmið Piagets var þekkingarfræðilegs eðl-
is þar eð það setur mjög mark sitt á aðferðir
hans og viðfangsefni. Þannig beinir hann sjón-
um fyrst og fremst að vitrænni þróun bama
en ekki t.d. félagsmótun eða tilfinninga-
þroska. Hann tekur þó annan pól í hæðina
en t.d. greindarmælingamenn. Greind, eins
og hún er mæld á greindarprófi, gefur
ákveðna vísbendingu um stöðu tiltekins barns
miðað við jafnaldrahópinn. Viðfangsefni Pia-
gets er aftur á móti að gera grein fyrir þeim
breytingum sem verða á eiginleikum eða ein-
kennum hugsunar bamsins frá fæðingu til
fullorðinsára. Á meðan greindarmælingar
beinast að einstaklingsmun er Piaget að leita
sameiginlegra einkenna í vitsmunaþróun allra
bama. Hann hefur takmarkaðan áhuga á því
hvort bamið kann margföldunartöfluna sex
ára eða tíu eða hvort hástéttarböm læri hana
fyrr en lágstéttarböm - sjónum sínum beinir
hann fyrst og fremst að því hvaða hugsana-
ferli gera bömum yfirleitt kleift að læra
margföldunartöfluna.
Það gefur augaleið að skilningur á vits-
munaþróun bamsins er svið sem kennara
varðar enda hafa þeir sótt mikið til Piaget
og kenning hans sett mark sitt á þróun skóla-
starfs undanfarna áratugi. Þrátt fyrir það
má ekki gleymast að verk Piaget em engan
veginn skrifuð sérstaklega fýrir okkur uppa-
lendur, eins og sumir virðast halda.
Gagnrýni Helgu á Kenn-
INGU PlAGETS
Eitt af því sem Piaget fjallaði um var rök-
fræði og tengsl hennar við sálfræði. Þama
drepur Helga fyrst niður í gagnrýni sinni í
4. grein. Samkvæmt henni „... gerði [Piaget]
þá rökfræðilegu skyssu að telja Iíkindatengsl
fæða af sér nauðsynjatengsl.“ Hún styður
þessa niðurstöðu með tilvitnunum í Amór
Hannibalsson heimspeking:
„Efathafnir (eða aðgerðir) hafa innra röks-
amhengi, þá er rökfræðin samin með því að
leiða það í Ijós. Ef þróun hefur innri form-
gerð og byggingu, þá þarf ekki annað en að
rekja þróunina til að leiða hana í Ijós. Ef
þroski hefur formgerðarbyggingu, þarf ekki
flókna rökfræði til að leiða hana í Ijós, heldur
bara að rekja þroskasamhengi, sögu þro-
skans. “ (Skólastefna, 1986).
Eg veit ekki hvort lesendur Lesbókarinnar
,eru nokkm nær, Helga hlýtur að vera það,
að öðmm kosti myndi hún ekki tefla fram
greiningu Arnórs. En er ekki nokkuð bratt
að álykta út frá þessu að „þannig sé allt
kerfí Piagets reist á þverstæðu" sem sé „heim-
spekilega óverjandi"?
Gagnrýni þeirra Helgu og Arnórs á rök-
fræðinginn Piaget kann að vera góð og gild,
fleiri hafa fundið tilraunum hans til að tengja
saman rökfræði og sálfræði sitthvað til for-
áttu. Ég fæ hins vegar ekki séð að hún eigi
mikið erindi til okkur sem fáumst við uppeld-
is- og bamasálfræði og skil því ekki hvers
vegna Helga ljær henni svo mikið vægi í
umræðu um skólamál!
Næstan nefnir Helga til sögunnar sálfræð-
inginn John H. Flavell og heggur enn í sama
knémnn: „Manni virðist ekki standa steinn
yfir steini í Piaget-fræðunum eftir að hafa
lesið gagnrýni Flavells. “ (4. grein)
Hér er ýmislegt við vinnubrögð Helgu að
athuga. í fyrsta lagi var sú bók Flavells, sem
Helga vitnar til (The developmental psycho-
logy of Jean Piaget), skrifuð fyrir heilum
mannsaldri (1963) og löngu áður en Piaget
lauk sínum ferli. Það gerist mikið á þijátíu
Ljósm.Lesbók/Ámi Sæberg
Unnið að ritgerðasmíði í Kennarahá-
skóla íslands.
ámm í lifandi vísindagrein. Eftir 1970 gerði
Piaget sjálfur veigamiklar breytingar á kenn-
ingu sinni, og eftir dauða hans 1980 hafa
eftirmenn hans ekki setið auðum höndum.
Kenningar í sálfræðum era nefnilega ekki
trúarbrögð, þær em í stöðugri prófun og
endurskoðun.
I öðm lagi fer því fjarri að niðurstaða Fla-
vells sjálfs sé sú sem Helga dregur af umfjöll-
un hans, að „ekki standi steinn yfír steini“.
Bókin er nær því að vera 450 blaðsíðna lof-
gjörð um Piaget enda er Flavell sjálfur í hópi
merkustu fræðimanna á sama sviði. Síðasti
kaflinn í bókinni, og sá eini sem Helga vitnar
í, nefnist „Mat á kenningunni" og hefst þann-
ig: „Að loknum rannsóknum á verkum Piag-
ets hefur höfundur komist að þeirri niður-
stöðu að þau séu mikils virði og mikilvæg
og Ieggi dijúgt a f mörkum til skilnings okkar
á þroskaferli mannsins, sem og til framtíðar-
rannsókna á þessu sviði.“
En hann bætir við: „Mikið af þeirri gagn-
rýni sem rit hans bjóða heim ... gerir ekki
miklar kröfur til gagnrýnandans. Um er að
ræða atriði sem laða byrjendur í háskólanámi
að sér eins og flugur sækja í Ijós ... Við lest-
ur rita hans beinast augu manns strax að
ákveðnum takmörkunum og sú tilhneiging
getur verið mjög sterk að halda ekki áfram
heldur einblína á annmarkana (svipað og
bam á forstigi rökhugsunar einblínir á eina
hlið og getur ekki tekið mið af fleirum) og
fara þannig á mis við það jákvæða sem kann
að búa að baki. “ (Flavell, bls. 405. Snarað
af HR). Þessi vamaðarorð Flavells hefði Helga
gjarnan mátt gera að sínum!
Aðferð Piagets
Auk rökfræðinnar em það aðferðir Piagets
sem Helgu finnast tortryggilegar. Hann ein-
skorði rannsóknir sínar við sín eigin börn,
þijú að tölu, en dragi síðan af þeim óleyfílega
víðtækar ályktanir. Þá er á það að líta að í
sálfræði er þörf á fjölbreytilegum aðferðum.
Þegar ung börn em annars vegar getur fátt
komið í stað nákvæmra langtímaathugana á
borð við þær sem Piaget gerði á sínum böm-
um. Þær veita innsæi og yfirsýn sem aldrei
mundi fást ef eingöngu væm skoðuð stór
úrtök bama og gerðar á þeim þrautskipulagð-
ar tilraunir. Tilraunir af því tagi em hins
vegar nauðsynlegur prófsteinn á meginniður-
stöður síðar. Slíkar tilraunir hafa verið gerð-
ar á bömum í þúsundavís beggja vegna Atl-
antsála í kjölfar athugana Piagets, bæði
þeirra sem hann gerði á sínum eigin bömum,
sem og á rannsóknum hans á eldri börnum,
sem ævinlega náðu til stærri hópa barna.
Hver aðferð hefur sína kosti og sínar tak-
markanir og til samans gefa þær upplýsingar
sem gera okkur kleift að pússla saman heild-
stæðri mynd af viðfangsefni okkar: mannin-
um, hugsun hans og tilfinningum.
Ekkert af þessu dugir þó til að skapa end-
anlega kenningu um það hvernig böm læra
og þroskast. Kenning Piagets er það ekki
frekar en aðrar kenningar sem maðurinn
smíðar um eigið hugarstarf og eðli málsins
samkvæmt á ég ekki von á því að hún fínn-
ist nokkurn tíma.
Kjarni málsins er sá að til þess að kenna
baminu þurfum við að þekkja það. Piaget er
án efa einn af þeim sem við getum sótt vitn-
eskju til. Og þó ég ætli ekki að elta ólar við
allar rangfærslur Helgu um Kennaraháskóla
íslands, er rétt að benda lesendum á að það
sem Helga kallar „einstrengingslega innræt-
ingu um árabil á þroskakenningum Pia-
gets... “ (4 grein) vísar væntanlega til um einn-
ar einingar (1 eining = u.þ.b. 1 vinnuvika)
námsþáttar um kenningu hans sem er hluti
af stærra námskeiði um alhliða þroska bama.
Það lætur nærri að vera 1/90 af hinu al-
menna kennaranámi í heild!
Blórabögglar
Afstaða Helgu til vísinda og fræða er kapít-
uli út af fyrir sig. Hún virðist mgla saman
rannsókn á vanda og orsök hans. Af því að
Piaget hefur kerfisbundið rannsakað vits-
munaþróun bamsins og skipt henni í stig
verður hann í huga Helgu að orsakavaldi
tossanna. í kveri sínu „Skóli í kreppu" stígur
hún skrefið til fulls í grein sem ber yfirskrift-
ina „Tossar og ofurmenni" Þar líkir hún að-
ferð Piaget við kynþáttafordóma af því hún
hafi í för með sér flokkun (bls. 28-29). Helga
upplýsir að upphaflega hafí greinin átt að
heita Tossamir og „gáfnafasisminn“.
Hvar emm við eiginlega stödd? Með sama
hætti myndi sálfræðingur vera orsök geð-
veiki, félagsfræðingur orsök þjóðfélagsvanda!
Ef Freud hefði ekki kortlagt dulvitundina þá
væmm við ekki með dulvitund! Ef Piaget
hefði ekki skipt þroska bamsins niður í skeið,
þá væri enginn þroskamunur!
Það er svo eftir öðm að úrræði Helgu verða
mjög á þann veg að við eigum að loka bókun-
um, snúa frá fræðunum, hætta flokkunum,
hverfa aftur til upphafsins. „/ ólæsum samfé-
lögum þurfa menn ekki að óttast fíokkun af
þessu tagi“ (Skóli í kreppu: bls. 30). Hún
virðist hallast að einhvers konar afturhvarfi
til náttúmnnar í menntamálum. Háskólar em
varhugaverðir, uppeldis- og sálfræðingar há-
skalegir. „Kennari" er tegund sem má helst
ekki mengast af samneyti við aðra fræðimenn
í uppeldisvísindum. Kennarar eiga að kenna
kennumm, prestar prestui.i, o.s.frv.
I þessum punkti fer ekki á milli mála að
þau Helga og Piaget era andfætlingar -
lengra verður ekki komist frá hans fræðilegu
samþættingarstefnu.
Að Lokum
Væri allt með felldu ættu skólamál vissu-
lega að vera mál málanna í þjóðfélagi sem
vill kenna sig við upplýsingu. Eftir því sem
tæknistigið hækkar verða hugvit og menntun
snarari þáttur í búskaparháttunum.
Ut um öll Vesturlönd heyrast líka raddir
þar sem lýst er áhyggjum yfir ástandi mennta-
mála: hárri fallprósentu, áhugaleysi nemenda,
hrapandi þekkingarstigi - og reynt að bijóta
til mergjar ástæður og hugsa upp úrbætur.
Þar kemur ekki einvörðungu til skilningur á
mikilvægi menntunar í nútíma samfélagi held-
ur einnig kreppa sem skólinn gengur í gegn-
um. Menntun er í eðli sínu mótun og þar af
leiðandi verður miðlæg spumingin: Til hvers?
Nútímasamfélög em í stöðugri deiglu sem
gerir erfiðara um vik að vísa til átta. Yfír-
standandi efnahagslægð freistar auk þess
stjómmálamanna að slæma niðurskurðarkut-
anum í menntageirann og vega þar með að
rótum sjálfrar uppistöðu okkar.
Við íslendingar búum við þá einstæðu forg-
jöf að þjóðin er tiltölulega samstæður hópur.
Á móti kemur að íslensk böm njóta minni
leiðsagnar fullorðinna en böm samanburðar-
þjóða. íslenskir foreldrar vinna lengri vinnu-
dag og skólatíminn er svo stuttur að kennar-
ar teljast góðir ef þeir komast á hundavaði
yfir fyrirskipað námsefni. í síðustu grein sinni
kemst Helga svo að orði: „Velgengni bama,
hvort heldur er í almennu námi, tónlist, íþrótt-
um eða öðm, byggist sennilega að mestum
hluta á áhuga foreldranna á því sem þau em
að gera. “ Þarna held ég að Helga setji fíngur
á vanda sem brennur heitt á okkur íslending-
um um þessar mundir. Foreldrar mega fyrir
alla muni ekki afsala sér ábyrgð á menntun
og uppeldi bama sinna til stofnana og skóla.
Það er ekki nóg að setja bamið í skóla til
að það læri. Jafnvel ekki þótt aðstæður væm
upp á það ákjósanlegasta og ómengaður gull-
aldarkennari stigi í pontu - ef á bak við
barnið eru ekki aðstandendur sem sjá því
fyrir umhyggju, athygli og örvun. Helga vek-
ur í sömu grein athygli á merkri rannsókn á
skólum í Asíu og í Bandaríkjunum. Skóladag-
ur er lengri þar en á íslandi og í Asíu er
mun meiri tíma varið til óformlegra sam-
skipta nemenda og kennara. Með þessu móti
kynnast kennarar bömunum mun betur og
em því væntanlega betur í stakk búnir til
að taka mið af forsendum þeirra og hugðar-
efnum í kennslunni.Um það snýst raunar
kúnst kennarans að mati Piagets: Að finna
skólalærdómnum merkingarbært samhengi í
huga bamsins. 1 íslenskum skólum þarf að
tryggja svigrúm til menntandi og mannbæt-
andi samskipta kennara og nemenda af þessu
tagi. Hér er svo sannarlega verk að vinna
fyrir hina leiku þrenningu: böm, foreldra og
kennara - og væri óskandi að fijóar umræð-
ur mættu takast um þau efni.
En þá er nauðsynlegt að mæta til leiks
með opnum huga og láta ekki galdrafár og
gerningaveður leiða sig í ógöngur.
Höfundur er prófessor í uppeldissálarfrasði við
Kennaraháskóla (slands.