Lesbók Morgunblaðsins - 11.09.1993, Qupperneq 8

-I
í
!
í
l
|
i
l
f
I
I
I
Bessastaðir á Alftanesi
Svipmyndir frá 17. öld
Dýrkeyptur eltinga-
leikur við unnustann
Stundum hefur heyrst að reimt sé á Bessastöðum,
bústað forseta Islands á Álftanesi. Sagt er að
ung kona gangi þar aftur og fái engan frið í
gröf sinni. Þessa kona hét Appollónía Schwartz-
kopf. Hún lést sumarið 1724 og var talið að
Örlög Appollóníu
Swartzkopf hafa orðið
landsmönnum hugstæð
síðan hún kom á eftir
unnusta sínum til
Bessastaða,
amtmanninum Níels
Fuhrmann, sem hafði
látið hjá líða að kvænast
henni. En ráðskonan á
Bessastöðum ætlaði
dóttur sinni
hjónasængina með
Fuhrmann.
Eftir BRYNDÍSI
SVERRISDÓTTUR
henni hefði verið byrlað eitur. Hafa örlög
hennar síðan orðið mörgum umhugsunar-
efni.
Vorið 1722 kom danskt kaupskip að
vanda í Hólminn, verslunarstaðinn við
Faxaflóa.' Með kaupskipinu kom ung kona,
Appollónía, sem fyrr var nefnd. Hún var
á leið til unnusta síns, Níelsar Fuhrmann
amtmanns á Bessastöðum, en hún vissi
samt vel að hún var þar síður en svo vel-
kominn gestur. Þau höfðu verið heitbundin
í mörg ár en Níels hafði hingað til komið
sér undan því að kvænast henni. Síðustu
fjögur árin hafði hann verið embættismað-
ur konungs á Islandi, og hún hafði grun
um að hann hefði sótt um starfið til að
geta verið sem lengst í burtu frá henni.
Appollónía sté af skipsfjöl og hélt rak-
leiðis til Bessastaða. Ekki er annað að sjá
en að Níels hafi tekið kurteislega á móti
henni. Um þetta leyti var verið að gera
við amtmannsbústaðinn og því lánaði hann
gestinum herbergi sitt, en svaf sjálfur í
tjaldi úti á túni. Þau borðuðu saman á
hveiju kvöldi og eftir matinn tefldu þau
stundum skák. Ekkert varð þó af brúð-
kaupi þeirra.
Á þeim tíma var heitrof litið alvarlegum
augum. Ef maður lofaði að kvænast stúlku
varð hann að standa við sín heit, annars
gat farið svo að stúlkan kærði hann fyrir
svik, og það hafði Appollónía einmitt gert.
Hún hafði kært Níels fyrir konungi og
dómur hafði fallið á þá leið, að Níels yrði
að greiða henni tvö hundruð ríkisdali á
ári þar til brúðkaupið hefði farið fram, ef
hann kvæntist henni ekki tafarlaust. Tvö
hundruð ríkisdalir voru miklir peningar,
nærri helmingur árslauna Níelsar fyrstu
árin sem hann var amtmaður. En hann
var vinsæll maður á íslandi og kom sér
vel við marga, meðal annars við Guðmund
í Brokey, einn ríkasta mann landsins, og
svo fór að Guðmundur og kona hans ar-
fleiddu Níels að öllum eigum sínum og þar
með var hann orðinn efnaður maður. Eftir
það skiptu greiðslurnar til Appollóníu hann
minna máli.
Amtmaðurinn Var Allra
HUGLJÚFI
Niels Fuhrmann er lýst sem hávöxnum,
fyrirmannlegum, skarpvitrum, vel talandi
manni, forförnum í flestum lærdómslistum
og tungumálum. Þar að auki var hann
friðsamur, ljúfur, lítillátur, glaðsinnaður
og örlátur. Hann var ættaður frá Bergen
í Noregi og varð amtmaður hér fyrir eigin
verðleika, en það var sjaldgæft á tímum
þegar flestir embættismenn voru aðals-
bornir, sem Níels Fuhrmann var ekki.
Hann var vinsæll maður og kom á friði
hér á landi, en áður en hann tók við emb-
ætti hafði verið töluvert um eijur milli
höfðingja landsins. En þó að Fuhrmann
sé lýst sem einstökum manni í alla staði
voru ekki allar gjörðir hans til fýrirmynd-
ar. Áður en hann kynntist Appollóníu hafði
hann svikið aðra stúlku, sem síðar veslað-
ist upp og dó úr þunglyndi. Áður en hún
dó óskaði hún Níelsi Fuhrmann alls ills á
lífsleiðinni fyrir svikin við sig.
Ráðskona amtmannsins hét Katrín
Hólm og hafði hún komið með honum frá
Kaupmannahöfn. Hún var ijandsamleg í
garð Appollóníu þegar frá fyrsta degi.
Dóttir ráðskonunnar, Karen, kom til Is-
lands vorið 1723. Eftir það versnaði vist
Appollóníu með degi hveijum. Amtmaður-
inn hætti að borða með henni á kvöldin
og Katrín ráðskona hreytti í hana ónotum
hvenær sem færi gafst. Greinilegt var, að
Níels hafði mun meiri áhuga á hinni ungu
Karenu en Appollóníu, heitmey sinni.
Appollóníu Byrlað Eitur
Vorið 1724 veiktist Appollónía skyndi-
lega eftir að hafa borðað vöfflur. Hún
hresstist þó aftur, en nokkrum dögum síð-
ar veiktist hún snögglega og taldi sjálf
að það hefði verið af graut, sem henni
hafði verið borinn. Nú fór hana að gruna
að ekki væri allt með felldu. Hún lét færa
sér hænu, sem hún hafði í búri í herbergi
sínu, og hænuna lét hún síðan bragða á
öllum mat, sem komið var með til hennar.
Einn morguninn lá hænan dauð í búri sínu.
Kvöldið áður hafði hún étið af graut, sem
Appollóníu var ætlaður.
Appollónía var sannfærð um að Katrín
ráðskona sæti um líf sitt. Hún vissi að
ráðskonan reri að því öllum árum að amt-
maðurinn kvæntist Karenu dóttur hennar
og myndi einskis svífast til að svo mætti
verða. Appollónía fann sárt til með Níels
sem virtist ekki sjá gegnum blekkingavef
þeirra mæðgna og aldrei virðist hana hafa
grunað að hann gæti verið þeim samsekur.
Um sumarið hélt Appollónía að mestu
kyrru fyrir í herbergi sínu. Hún lifði í
stöðugum ótta um að henni væri byrlað
eitur í öllum mat, og þorði því lítið að
borða. Grunur leikur á að hún hafi verið
lokuð inni um tíma og jafnvel ekki fengið
að hafa hjá sér ljós. Síðustu sjö vikurnar
sem hún lifði lá hún máttfarin í rúmi sínu.
Hún hafði bjöllustrenginn bundinn um
úlnliðinn, því hún var of máttlaus til þess
að toga í hann ef hún þurfti á aðstoð að
halda, og hún neyddist til að borða þann
mat, sem henni var réttur, því hún hafði
ekki þrek til þess að streitast á móti. Þann
20. júní 1724 lést Appóllónía Schwartz-
kopf á Bessastöðum eftir miklar og lang-
varandi þjáningar.
Eftir lát Appollóníu komust á kreik
sögusagnir um að henni hefði verið byrlað
eitur. Reynt var að kveða niður þennan
orðróm, en það tókst ekki með nokkru
móti, enda voru mörg vitni að því hvemig
meðferð Appollónía hefði mátt þola á
Bessastöðum síðasta árið. Þeirra á meðal
var danskur verslunarmaður, Povel Kinch
að nafni. Hann hafði heimsótt Appollóníu
tveimur dögum áður en hún dó og borið
henni kveðju frá vinum hennar í Kaup-
mannahöfn. Þá hafði hann séð hve hún
var illa farin og heyrt um grundsemdir
hennar gagnvart ráðskonunni og dóttur
hennar. Einnig hafði Komelíus Wulf land-
fógeti, sem bjó á Bessastöðum, fylgst með
líðan Appollóníu og margoft hvatt hana
til að fara burt. En Appollónía mátti ekki
heyra á það minnst að fara burt frá unn-
usta sínum, þvi þá mundi hjarta hennar
bresta af harmi, eiris og hún sagði. Korn-
elíus kom til Appollóníu mánuði áður en
hún dó og sá strax að hún átti skammt
eftir ólifað. Hann ráðlagði henni að búast
við dauðanum og ráðstafa eigum sínum.
Hún bað hann að sjá til þess að hún yrði
jarðsett í kór Bessastaðakirkju, íklædd
brúðarserknum, sem hún hafði sjálf saum-
að úr dýrum efnum fyrir margt löngu, og
ætlað að bera við brúðkaup sitt og amt-
mannsins. Kornelíus lofaði þessu. Þegar
honum var tilkynnt lát Appollóníu fór hann
til herbergis hennar og tók til það sem
þurfti til útfararinnar, en brúðarserkurinn
var horfinn og vissi enginn hvað um hann
hafði orðið.
RÉTTARHÖLD í Kópavogi
Orðrómurinn um það hvernig dauða
Appollóníu hefði borið að höndum barst
að lokum til Kaupmannahafnar. Franz
bróðir hennar skrifaði konungi og bað um
að málið yrði rannsakað. í ágúst 1725 var
settur dómstóll í Kópavogi og stefnt þang-
að mörgum vitnum. Réttarhöldin stóðu í
sex vikur og féll dómur á þann veg, að
þær mæðgur og Níels Fuhrmann væru
saklaus af því að hafa byrlað Appollóníu
eitur. Margt var sérkennilegt við þessi
réttarhöld, meðal annars það, að mæðg-
urnar voru aldrei yfirheyrðar, heldur voru
þær aðeins viðstaddar og hlustuðu á vitna-
leiðslurnar. Þótti mörgum nóg um hve
hart amtmaðurinn gekk fram í að veija
þær við réttarhöldin, þó að margt benti
til þess að þær væru sekar, sérstaklega
Katrín Hólm.
Mörg vitnanna báru ráðskonunni illa
söguna. Eitt þeirra, Þórdís Kjær, eiginkona
varalögmannsins í Nesi við Seltjörn, sagði
frá því, að skömmu áður en skip Appollón-
íu kom til landsins hefði komið til hennar
dönsk stúlka frá Bessastöðum, send af
Katrínu Hólm. Stúlkan vildi fá að ræða
einslega við Þórdísi og þegar þær voru
orðnar einar sagði hún að Katrín hefði
beðið sig að spyija, hvort Þórdís gæti ekki
útvegað öflugan galdramann til þess að
granda skipinu áður en það kæmi að landi.
Þórdís sagðist ekki þekkja nein galdra-
mann, „enda væri varla til svo magnaður
djöfull að hann gæti þotið út á haf“, eins
og hún orðaði það. Stúlkan fór aftur til
Bessastaða með þessi skilaboð til Katrín-
ar, sem þá varð að grípa til annarra ráða.
Við réttarhöldin kom einnig fram að Katr-
ín hefði boðið manni 50 ríkisdali fyrir að
ráða Appollóníu af dögum. Ekkert varð
þó af því og þá á kerling að hafa gripið
til eitursins.
Katrínu Hólm, eða „Hólma kerlingu“,
eins og hún var líka kölluð, er lýst sem
hinu versta flagði. Hún var metnaðargjörn
lágstéttarkona, sem vildi allt vinna til þess
að dóttir hennar giftist hinum myndarlega
og vinsæla amtmanni. Appollónía var ógn-
un við áætlun hennar. Hver gat vitað nema
henni tækist að ná aftur ástum amtmanns-
ins? Það var að minnsta kosti ljóst að
Appollónía gæfist ekki upp fyrr en í fulla
hnefana. Hún hafði látið dæma amtmann-
inn fyrir heitrof, og þar að auki lagt í langa
ferð yfír hafið til þess að vera nálægt
honum, þó að hann vildi ekkert með hana
8