Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.1993, Qupperneq 2

Vandamál íslenskra
bóka í íþöku
Stærsta safn íslenskra bóka í Vesturheimi er kennt
við Fiske og er að finna í Comell-háskóla í íþöku
í ofanverðu New York-ríki. Raunar era þar varð-
veittar fleiri bækur á íslensku og um íslensk
efni en annars staðar í heiminum utan íslands,
„Til að rétta hlut
Fiske-safnsins er aðeins
eitt til ráða. Það þarf að
sjást áhugi á örlögum
þess. Hér verða
Islendingar að stíga fyrsta
skrefið. Ef sú þjóð sem
starfsemi safnsins snýst
um bregst ekki við þá er
varla hægt að búast við
því af öðrum.“
Eftir ÞÓRHALL
EYÞÓRSSON
ef frá er talið Konunglega bókasafnið í
Kaupmannahöfn. Alls eru nú um 37 þús-
und bindi í safninu. En þótt talsverðu fé
sé varið til þess að kaupa íslenskar bækur
jafnt og þétt virðist ekki vera skilningur
á því að það þurfí að hirða um þær. Nú
er svo komið að íslenska bókasafnið í íþöku
er ekki lengur til sem sjálfstæð heild.
Williard Fiske (1831-1904) byijaði
snemma að safna íslenskum bókum af
miklu og ekki dapraðist áhuginn þegar
hann átti þess kost að ferðast um Island
árið 1879. Síðar kvæntist hann til fjár og
eftir stutta sambúð dó eiginkonari úr berkl-
um. Þá gat Fiske hafið bókasöfnunina
fyrir alvöru. Áður en yfir lauk hafði hann
náð að eignast eintök af öllu sem til var
á prenti á íslensku og var falt fyrir pen-
inga. Við andlát sitt aifleiddi hann bóka-
safn Cornell-háskóla að 500 þúsund
Bandaríkjadölum - sem voru engir smá-
aurar í þá daga - og kom að auki á fót
sjóði til styrktar íslenska bókasafninu, sem
hann lét háskólanum eftir ásamt öðru efni
sem hann hafði dregið saman, þar á með-
al forláta Dante- og Petrarca-safni og
sérstæðu safni rita á retórómanskri tungu.
Síðustu æviárin dvaldist Fiske einkum
á Ítalíu og réðst þá í þjónustu hans sem
bókavörður Halldór Hermannsson, sem
áður hafði lesið lög við Hafnarháskóla. í
erfðaskrá sinni kvað Fiske á um að ís-
lenska bókasafninu í Cornell yrði jafnan
haldið út af fyrir sig. Ennfremur mæltist
hann til þess að Halldór yrði gerður að
umsjónarmanni safnsins og góðu heilli var
orðið við því. Halldór var hamhleypa til
verka og upp á sitt eindæmi tókst honum
að ljúka við þriggja binda skrá um safnið.
í ofanálag ritaði hann eða gaf út á fjórða
tug binda í ritröðinni „Islandica".
Eftir að Halldór lét af störfum tók
næstur við bókavarðarstöðunni Kristján
Karlsson, þá Jóhann S. Hannesson og loks
Vilhjálmur Bjarnar. Eftir það hefur ekki
verið unnt að fylgja ákvæðum erfðaskrár-
innar út í hörgul þar sem enginn fékkst
til starfans sem uppfyllti þau skilyrði að
vera fæddur og uppalinn á íslandi. Stöð-
unni gegndi nú síðast P.M. Mitchell, fyrr-
verandi prófessor í Illinois, og rækti starf
sitt af stakri kostgæfni eins og þeir vita
sem til þekkja. En þótt prófessor Mitchell
tali íslensku reiprennandi og láti sér annt
um allt sem íslenskt er - enda gamall
nemandi Halldórs Hermannssonar - verð-
ur sérsvið hans þó fremur að teljast dönsk
fræði en íslensk.
Það verður að segja eins og er að í af-
stöðu Cornell-háskólans til íslenska bóka-
safnsins hefur á undangengnum árum
gætt nokkurs tvískinnungs. Ohætt er að
fullyrða að fáar deildir háskólabókasafns-
ins hafi borið hróður þess jafn víða. Af
slíku hafa menn vitaskuld gaman að stæra
sig á tyllidögum. Á hinn bóginn tók yfír-
stjórn bókasafnsins snemma að hafa af
því áhyggjur að Ijárfúlga sú sem Fiske lét
eftir sig nægði ekki til að standa straum
af öllum kostnaði við rekstur íslenska
safnsins.
Þá komu þijár bjargvættir safninu til
hjálpar: fyrst Peter Dirlam, sem hafði ver-
ið nemandi Jóhanns S. Hannessonar, því
næst eftirlifandi eiginkona Giles Shep-
herds, yfirbókavarðar, fuglaskoðara og
íslandsvinar, og loks sjálft Alþingi íslend-
inga, sem árlega úthlutar umtalsverðri
fjárupphæð safninu til handa til kaupa á
bókum, blöðum og tímaritum útgefnum á
Islandi. Þess má ennfremur geta að ýmsar
stofnanir á íslandi láta safninu ókeypis í
té yerk sem út koma á vegum þeirra.
í fyrra var nýrri álmu aukið við háskóla-
bókasafnið í Cornell. Þangað var ákveðíð
að flytja Fiske-safnið og innlima það í
safn „sjaldgæfra bóka og handrita“. Verð-
ur það að teljast undarleg ráðstöfun í ljósi
þess að Fiske-safnið hefur ekki fyrst og
fremst að geyma sjaldgæfar bækur og
handrit (þótt vissulega eigi það margt
góðra og verðmætra gripa). En ekki nóg
með það, heldur var íslenska safninu
sundrað og er engu líkara en markmiðið
sé að það skuli grafið og gleymt. Mestum
hluta bókanna var komið fyrir á afviknum
og lítt aðgengilegum stað en eldri bækur
voru settar í lokaða hirslu. Þvert ofan í
ákvæðin í erfðaskrá Fiskes er nú svo kom-
ið að íslenska safnið í íþöku er ekki leng-
ur sjálfstæð heild.
í október 1992 tilkynnti P.M. Mitchell
að hann hygðist láta af störfum og fór
þess á leit að í sinn stað yrði ráðinn nýr
bókavörður eins og gert er ráð fyrir í erfða-
skrá Fiskes. Ekkert skýrt svar hefur enn
borist við þeirri beiðni. Þó liggur í augum
uppi að nauðsynlegt er að til safnsins ráð-
ist hæfur maður - helst Islendingur með
reynslu af bókasafnsstarfi - sem treyst-
andi er til að velja úr þeim ókjörum sem
nú koma út á íslensku og um ísland og
getur haldið safninu í horfí og verið fræði-
mönnum sem nota það innan handar.
Rétt er að ítreka að vandamál Fiske-
safnsins eru ekki fyrst og fremst fjárhags-
legs eðlis. Aðalvandinn er fremur það tóm-
læti sem það mætir. Tómlætið stafar sjálf-
sagt að einhveiju leyti af því sem hér
vestra er nefnt „political correctness“. í
sem stystu máli má orða það svo að bæk-
ur eftir „löngu dauða karlmenn af hvítum
kynþætti“ séu ekki í tísku þessa stundina.
Ut af fyrir sig er margt gott um þessa
þróun að segja enda ekki vanþörf á að
víkka sjóndeildarhringinn. En breyttar
áherslur fela ekki endilega í sér aukna
víðsýni. Og fyrir bragðið fer ekki hjá því
að afræktar séu stofnanir eins og Fiske-
safnið sem sinna afmörkuðum en jafn-
framt „hefðbundnum" sviðum - en til
þeirra verða íslensk og norræn fræði víst
að teljast.
Til að rétta hlut Fiske-safnsins er að-
eins eitt til ráða. Það þarf að sjást áhugi
á örlögum þess. Hér verða íslendingar að
stíga fyrsta skrefið. Ef sú þjóð sem starf-
semi safiísins snýst úm bregst ekki við
þá er varla hægt að búast við því af öðr-
um. Islendingar eiga að láta í ljós að þeim
standi engan veginn á sama stað um það
hvernig er búið að þeim bókakosti sem
að nokkru leyti er keyptur fyrir fé sem
Alþingi veitir árlega. Þeir þurfa að sýna
í verki að þeir ætlist til þess að Fiske-safn-
ið gegni áfram því hlutverki sem því var
fyrirhugað í upphafí.
Höfundur kennir forníslensku við Cornell-
háskóla.
Mannlífspistill
Þroskaheftur
inur minn er þroskaheftur.
Hann er semsagt ekki búinn
þeim hæfileikum sem þarf til
að ná því sem við „venjulegt
fólk“ köllum „þroska", hvað svo sem það
nú er. Annars er mér nú hugstæðara að
tala um einfalda en þroskahefta og hef
þá að leiðarljósi hið fornkveðna, að „allt
sem er einfalt, — það er gott“. Ekki svo
að skilja, að allt sem þroskaheftir segja
og gera sé endilega gott. Ég á aðeins við
það, að yfirleitt skortir þroskaheft fólk
þann eiginleika sem í dagiegu tali nefnist
tvöfeldni:
Þess vegna vil ég kalla þá „einfalda“.
Kristur hóf fjallræðuna á þessum orð-
um:
„Sælir eru fátækir í anda, því að þeirra
er himnaríki."
Hvað átti hann við með því?
Sjálfsagt hafa menn ótal skýringar á
þessum orðum frelsarans, sem og öðrum
sem hann sagði. Allavega hef ég mína
skýringu, sem er þessi: Enginn á greiðari
aðgang að guði né öruggari réttlætingu
fyrir augliti hans en hið hispurslausa fólk
sem við nefnum þroskahefta. Og að vera
„fátækur í andanum", þroskaheftur, ein-
faidur eða hvað svo sem við nefnum það,
merkir ekki það sama og að vera heimsk-
ur. Margt fólk, sem náð hefur fullum
þroska, eftir mælistiku vísindanna, hefur
á ýmsan hátt minna til brunns að bera
en hinir sem eru eftirbátar þeirra á
þroskabrautinni.
En það er á margan hátt erfitt að vera
þroskaheftur.
Oft og mörgum sinnum hef ég verið
vitni að þeim hamslausu átökum sem eiga
sér stað, þegar vinur minn glímir við fötl-
un sína. Ég hef séð tilfinningarnar bera
hann ofurliða, horft á máttvana trylling-
inn í augunum, fundið löngun hans til
að geta tjáð sig á eðlilegan hátt, eftir
mótuðum lögmálum samfélagsins. Ég hef
séð stælta vöðva líkamlega fullþroska
manns hnyklast í átökunum við að koma
frá sér þeirri einföldu skoðun, að kaffi
sé góður drykkur, en te ekki að skapi
hans. Ég hef horft á uppgjöfina gagnvart
ókleifum múrum mannlegs lífs bijótast
út í stjórnlausum ofsa, sem ekki á sér
upphaf né endj, heldur brýst út líkt og
vilit dýr sem sleppur úr prísund. Séð þenn-
an ofsa renna líkt og stórfljót út í lygnan
sjó uppgjafarinnar. Heyrt grátinn, sem
er og verður undursamlegt deyfilyf ríkra
tilfinninga.
„Sælir eru fátækir í anda ..."
Með tilkomu nýrra úrræða í málefnum
fatlaðra hafa ytri aðstæður þroskahefts
fólks batnað á mörgum mikilvægum svið-
um. Aðbúnaður hefur allur breyst og
ekki síður viðhorf almennings. Nú lætur
engin sómakær manneskja sér um munn
fara orð eins og „aumingi" eða „fáviti".
Fyrr á árum var þetta þó algengt. And-
lega fatlað fólk lifði aumkunarverðu lífi
í skugga þeirra sem áttu möguleika í líf-
inu. Þetta fólk var smánarblettur á fjöl-
skyldu sinni. Þannig munu reyndar mál
ennþá standa víða um heim.
En höfum við að öllu leyti staðið rétt
að málum þroskaheftra?
Erum við ef til vill að reyna að kenna
þeim eitthað sem við kunnum ekki al-
mennilega sjálf, — sem sagt að lifa ham-
ingjuríku og þroskandi lífi?
Jú, við viljum kenna þeim að tileinka
sér þau viðhorf og skoðanir, sem við höf-
um sjálf, af því að það er allt sem við
vitum sannast og réttast. Okkur líður vel
ef við getum gert sitthvað sem upphefur
andann frá amstri daganna. Við viljum
njóta dýrra veitinga, skoða glæstar hallir,
kynnast ódauðlegum listaverkum, búa í
lúxushúsum, aka um á glæsikerrum ...
En höfum við erindi sem erfiði?
Ég held að vinur minn sjái veröldina í
öðru ljósi. Hann gerir engan greinarmun
á fegurðinni. Honum finnst fiskifluga á
vegg vera mun dýrmætara listaverk en
heimsþekkt málverk eftir löngu genginn
meistara ef svo ber undir. Hrifning hans
yfir sporðaslætti skrautfiska í tjörn er
meiri en yfir þrautþjálfuðum danssporum
ballerínunnar og þegar vindurinn hvíslar
ástarorðum að greinum tjránna fínnst
honum það fegurri tónlist, en hávær,
þjálfaður söngur mannanna.
Þetta er fegurðarskyn einfaldleikans.
Ég er þess fullviss, að við getum og
eigum að ganga mun lengra í samskiptum
okkar við þroskaheft fólk. Ekki þeirra
vegna heldur okkar vegna, af því að við
getum margt og mikið af þeim lært.
GRÉTAR KRISTJÓNSSON
2