Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.1993, Blaðsíða 6

Bakkagerði séð ofan af Álfaborginni.
Af álfum og óvættum
á Borgarfirði eystra
Allir staðir á íslandi hafa eitthvað við sig; Sum-
ir eru einfaldlega fallegir, aðrir hrikalegir,
friðsælir, sögulegir og þannig mætti áfram
halda með lýsingarorðin. Borgarfjörður eystri
og Bakkagerði, þorpið litla sem þar stendur,
Fyrir utan álfasögurnar
er svo margt sem minnir
á tilvist álfa á svæðinu,
svo sem ýmis örnefni.
Og verndarvættur
byggðarinnar á að hafa
tekið sér bústað í
Klettaborginni líkt og var
um Helgafell í
Helgafellssveit.
Eftir DÓRU MAGN-
ÚSDÓTTUR
hefur eitthvað alveg sérstakt og sennilega
eiga öll fyrrnefnd lýsingarorð við um þenn-
an heillandi litla stað svo fjarri alfaraleið.
En það sem gerir Borgarfjörð eystri svo
sérstakan er dulúðin sem umlykur hann,
dulúðin sem hvíslar í eyra manns álfasög-
ur frá þessu höfuðsetri álfa á íslandi.
Borgarfjörður eystri er nyrsti fjörðurinn
sem gengur inn í Austíjarðahálendið ásamt
Njarðvík. Hann er stuttur og breiður, 4
km á breidd milli Landsenda og Hafnart-
anga og 5 km á lengd. Undirlendi er nokk-
urt með ströndinni og inn af fjarðarbotnin-
um er breiður grösugur dalur um 10 km
langur. Um hann liggur íjölbreytilegur og
litskrúðugur fjallahringur sem gerir
Borgarfjörð eystra eitt fegursta byggðar-
lag á landinu.
Fyrir utan aliar álfasögumar er margt
sem minnir á tilvist álfanna á svæðinu,
svo sem ýmis örnefni, en Borgfirðingar
hafa heila Álfaborg í miðju þorpinu en af
Álfaborginni dregur Borgarfjörðurinn nafn
sitt. í riti sem nefnist Austurland — safn
austfirskra fræða segir Halldór Stefánsson
að á landnámsöld hafi verið líklegt að
verndarvættur byggðarinnar hafi tekið sér
bústað í Klettaborginni líkt og var um
Helgafell á Snæfellsnesi. Þegar fram liðu
tímar hefur vættatrúin tekið á sig blæ og
mynd álfatrúar, því heitir þar nú Álfaborg
og mun klettaborgin vera bústaður höfuð-
álfanna og þar hefðu hollvættir sveitarinn-
ar aðsetur.
Þær þjóðsögur um álfa sem greinarhöf-
undur hefur rekist á fjalla, eins og flestar
slíkar sagnir, um samskipti álfa og manna.
Segir þar til að mynda frá stúlku einni sem
var ómagi á bæ einum í Borgarfirði og
fór bóndi afspyrnu illa með stúlku þessa
og lét hana þola erfiði og sult. Hún fór
smám saman að gera sig heimakomna í
Álfaborgina og í eitt skipti um sumarmál
hvarf hún algerlega eftir að bóndi hafði
þjófkennt hana því ekki virtist hún kenna
hungurs eftir kynni sín við álfana og fitn-
aði sem aldrei fyrr. Kona sem var á Bakka
sagði hana lifa ánægða með álfum í Álfa-
borg því hún hefði fjórum sinnum aðstoðað
hana í barnsburðarnauð. Önnur saga segir
frá vinnukonu einni í Borgarfirði sem
Guðrún hét og var heima einn sunnudag-
inn þegar aðrir heimilismenn fóru í kirkju.
Eftir að hafa lokið við heimilisstörfin sá
hún föngulegan hóp fólks ríða framhjá
túninu og stefndi hópurinn í átt til Kækju-
dals en þar er kirkja álfanna; Kirkju-
steinn. Kona ríður upp túnið og biður
Guðrúnu um mjólkurglas og reyndist það
auðsótt mál. Hins vegar var vinnukonan
forvitin og spurði konuna þrívegis til nafns
og að lokum svaraði hún „Borghildur heiti
ég, forvitna mín“ og gaf henni um leið
forláta léreftsklút og þóttist enginn slíkan
fyrr séð hafa svo fallegur var hann. Af
ofangreindum sögum og öðrum er ekki
hægt að sjá að samskipti álfanna og Borg-
firðinga hafi verið með fjandsamlegum
hætti.
Álfasteinn er fyrirtæki sem margir ís-
lendingar kannast vel við en nafn fyrirtæk-
isins minnir ferðalanginn á hve álfarnir
eru nálægir í Borgarfirði. Fyrirtækið hefur
sérhæft sig í vinnslu steina frá norður-
hluta Austfjarða svo og erlendra steina
og framleiðslan samanstendur af öllu því
sem búa má til úr steinum allt frá litlum
eyrnalokkum til stærðarinnar Iegsteina.
Stutt heimsókn í verslun þessa litla fyrir-
tækis er vel þess virði þó ekki nema til
að skoða glæsilegt steinasafnið sem geym-
ir úrval þeirra steina sem finna má í ná-
grenninu.
Þegar stefnan er sett á Borgarijörð
eystri frá Egilstöðum er í fyrstu lagt af
stað í norður út Eiðaveg, út gegnum Eiða-
þinghá og Hjaltastaðaþinghá og nýtur á
leiðinni útsýnis á Beinageitafjall og Dyr-
fjöll. Áður en komið er niður á Héraðss-
andinn er beygt til austurs og stefnan
tekin á Ósfjöll en í Vatnsskarði liggur
vegurinn hæst í rúmlega 430 m.y.s. og
er útsýnið yfir Fagradalsfjöll og Héraðsfló-
ann tilkomumikið í björtu veðri. Öllu til-
komumeiri sjón er þó útsýnið yfir Dyrfjöll-
in sem blasa við þegar komið er niður fjall-
ið austan megin en þau eru ein stórfengleg-
ustu fjöll Austurlands ef ekki á öllu Is-
landi og einkennandi fyrir Borgarfjarðar-
svæðið.
Hæst eru Dyrfjöllin 1.136 m.y.s. (Ytra-
Dyrfjall) en eins og nafnið gefur til kynna
hafa í þau sorfist dyr eða skarð með háum
standbjörgum beggja vegna. Dyrnar
standa opnar mót norðaustri og suðvestri
tæplega 300 metra háar en þröskuldur
þeirra liggur í rúmlega 850 m.y.s. Getum
hefur verið að því leitt að undirstaða fjall-
anna sé líparít frá u.þ.b. 10 milljóna ára
gamalli eldstöð og nefnd er Njarðvíkureld-
stöð. Þá tekur við lagskipt móbergs- eða
setmyndun; Basaltsamryskja að misjafnri
kornastærð allt að 150 metra þykk. Því
næst tekur við lagskipt blágrýti allt að
efstu tindum. Það var eldurinn sem hlóð
fjöllin upp í tímans rás en ísinn tók við
og hefur hann sorfið þau til og gefið þeim
sína sérstæðu lögun.
Sé haldið áfram sem leið liggur að
Njarðvík er tilvalið að gera stuttan stans
áður en þangað er komið við gil eitt sem
ekki lætur mikið yfir sér í fyrstu en kem-
ur á óvart þegar betur er að gáð. Innra-
Hvannargil nefnist það, og eru veggir
þess að mestu úr líparíti enda litadýrðin
stórkostleg. Voldugur blágrýtisgangur
fremst í gilinu sem liggur hornréttur á
stefnu þess reynir að varna ferðalangnum
inngöngu en yfirleitt með slökum árangri.
Á björtum sólardegi finnur maður sig
þarna í kynngimögnuðum ævintýraheimi
litanna.
Krossinn Og Glíman í
Njarðvíkurskriðum
Til þess að komast í Borgarfjörðinn er
ekið eftir vegi sem liggur í brattri fjallshlíð-
inni milli Njarðvíkur og Borgarfjarðar
eystri, svokallaðar Njarðvíkurskriður. Ak-
vegurinn var fyrst ruddur árið 1950 og
þótti mörgum hann vera glæfralegur en á
síðustu árum hefur hann verið breikkaður
mikið og lítil hætta er þar nú á grjót-
hruni. „Sú trú liggur í vitund fólks og
stundum látin orð liggja í riti, að Njarðvík-
urskriður hafi um allan aldur verið einstak-
ur slysastaður, jafnvel slíkur er þess krefst
að rétt standi á tug tala í mannafórnum“,
segir Andrés Halldórsson í bók sinni „I
efra og neðra - þættir að austan“ og segir
hann ennfremur að hann og fleiri hafi
meðtekið þessa slysatrú eins og aðrir Borg,
fírðingar og þessi óstaðfesta vitneskja hafi
alltaf legið í loftinu. Þó virðist ekki liggja
fyrir mikil vitneskja um slysfarasögur úr
Skriðunum, alls nefnir téður Andrés fjögur
slys í hveijum sex manns fórust.
Sjálfsagt er það þjóðsagan um óvættinn
ógurlega Nadda sem ýtt hefur undir þessa
slysahræðslu meðal fólks eystra en Naddi
bió í skriðunum og sat um ferðamenn sem
fóru um skriðurnar en í þá daga var að-
eins um þrönga hestaleið að velja. Því hef-
ur sjálfsagt verið öllu ógnvænlegra að ferð-
ast um Skriðurnar í þá daga en nú þrátt
fyrir að þær geti enn verið varasamar í
misjöfnum veðrum á vetrum.
Elsta þjóðsögnin um Nadda er skráð af
sr. Benedikt Þórarinssyni presti á Desja-
mýri (1831-37) 4. janúar 1848 en hún er
svohljóðandi:
„Gil eitt bratt og djúpt, sem liggur ofan
til sjávar, er norðan við skriðurnar þar sem
þær byrja þegar farið er frá Njarðvík. Það
er kallað Naddagil. í þessu gili skal í forn-
öld hafa haldið sig óvættur nokkur. Hann
var kallaður Naddi (máske dregið af nafn-
inu Njarðvík). Stóð mönnum svo mikill
ótti af honum að það þótti ógjörningur að
fara yfir gilið og skriðurnar þegar dimma
tók af nóttu en ekki sakaði um daga.
Maður er nefndur Björn skafinn. Hann var
svo kallaður af því að hann var fæddur á
Ijallvegi þar sem ekki var vatn að fá. Voru
því skafin óklárindin af barninu með knífi
í laugar stað. Tveir Jónar voru synir þessa
Björns. Bjó annar í Njarðvík en hinn í Gils-
árvallahjáleigu í Borgarfirði. Þéir höfðu
eirneglur er þeir hugðu til áfloga, en það
voru eirklær og þeir settu upp á hvörn fing-
ur.
Það var einn tíma, að Jón í Gilsárvalla-
hjáleigu fór upp yfir Ijall til Fljótsdalshér-
aðs, og er hann fór heimleiðis aftur kom
hann í Njarðvík síðla dags og vildi á að
Skreiðarstemmning í Bakkagerði.