Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.1993, Qupperneq 7

Krossinn í Njarðvíkurskriðum.
heimili sínu um kvöldið. Hann var lattur
þess að fara í skriðumar þar eð mjög tók
að dimma, en hann kvaðst ekki mundu
láta Nadda hindra ferð sína og fór ei að
síður. Þegar hann kom í gilið var Naddi
þar fyrir og réðist á Jón en hann sleit sig
af honum. Svo fór og í öðru sinni. Hið
þriðja sinn kom Naddi framan að honum.
Vóru þeir þá komnir í miðjar skriðurnar.
Þar tókust þeir á fast. Fann þá Jón að
hann hafði ekki afl á við Nadda, og þótti
honum sem mundi hann kreista hold allt
frá beini. Hét hann þá fyrir sér að fjölga
kirkjuferðum sínum ef hann fengi unnið
óvættinn, því hann hafði ekki verið kirkju-
rækinn maður. Var þá sem kippt væri fót-
um undan Nadda og hryggbraut Jón hann
þar um klett einn og bylti honum siðan á
sjó út. Varð ekki síðan vart við Nadda, en
Jón komst heim að Gilsárvallahjáleigu um
kvöldið og lá í þijár vikur eftir viðureign
þeirra. Var þá krossinn settur þar sem sig-
urvinningarmerki. “
Sigfúsi Sigfússyni fannst helst til lítið
koma til ofangreindrar lýsingar á glímu
Jóns og óvættarins Nadda, en hann var
afkastamikill þjóðsagnasafnari og safnaði
sérlega mikið þjóðsagna af Austurlandi.
Sigfúsi fannst sumsé lýsing Benedikts
„varkárlega sögð“ og „ófullkomin mjög“
og því er frá honum ættuð öllu meira krass-
andi lýsing á sjálfri viðureign Nadda og
Jóns:
„Þegar hann kom í dýpsta gilið í vestan-
verðum skriðunum, þar sem óvætturinn
hafðist við og heitir síðan Naddagil, þá
kemur þar óvætturinn á móti honum og
ræður þegar á hann. Er eftir honum haft
síðar að hann væri í dýrslíki að ofan, en
maður að neðan. Sótti Naddi á það að
færa hann niður að sjónum. Urðu nú ærið
harðar, illvígar og langar sviptingar með
þeim. Varð þó óvætturinn að þoka austur
skriðurnar undan Jóni, því sagt er að hann
hafi haft járnstöng í hendi, en var mesta
heljarmenni sem þeir feðgar allir. Þegar
kom á háanmeljaðar austan til í skriðunum
varð leikurinn svo harður að Jón sá tvísýnu
á lífi sínu. Gerði hann þá það heit, að ef
hann sigraði, þá skyldi hann reisa þar
minnismark um guðs vernd á sér. Þá brá
svo við, að björtum ljósgeisla sló sem eld-
ingu niður á milli þeirra Jóns. Við það
ómætti Nadda. Hrökk hann þá niður úr
götunni og dragnaði ofan gjögur í sjóinn.
En Jón komst marinn og blár og blóðugur
í Snotrunes, sagði tíðindin og kvað eigi
mundi verða framar mein að Nadda. Síðan
lét hann reisa kross þann á jaðrinum með
faðirvori á latínu og þeirri áskorun að hver
sem færi þar síðar um skyldi kijúpandi
lesa þar faðirvor. Þar á var líka vers. Hélst
sá siður fram á 19. öld.“
Þar er komin skýring á krossinum í
Njarðvíkurskriðum og enn er það talin
heilög skylda hvers kristins ferðalangs að
stöðva við krossinn og ekki sakar að fara
með faðirvorið. Ekki er vitað með vissu
hvenær hann var settur upp. I mörgum
gömlum heimildum kemur aðeins fram að
hann hafi verið settur upp í fornöld. Á
krossinum sjálfum kemur fram ártalið
1306, en samkvæmt kirkjubókum og öðrum
heimildum var Björn skafinn, faðir þess
Jóns er glímdi við Nadda, uppi um miðja
15. öld. Ýmsar vangaveltur eru því uppi
um kross þennan og söguna á bak við
hann. Ef hann var settur upp fljótlega eft-
ir siðaskiptin árið 1550 þá stangaðist niður-
setning hans á við hinn nýja sið, en þess
ber að gæta að það tók langan tíma fyrir
lúterstrú að festa rætur og ekki er víst að
fólki hafi alltaf þótt þessi nýi siður skipta
sig svo miklu máli. En var Naddi þá til?
Ýmsir eru ekki alveg tilbúnir að trúa sög-
unni um hálfan mann og hálft dýr, þó svo
að vissulega sé hún miklu skemmtilegri til
frásagnar. Hugsanlega var Naddi saka-
maður sem rændi ferðalanga í Skriðunum
sem áttu sér einskis ills von og kannski
var hann einhver sem átti eitthvað sökótt
við Jón Björnsson og sat fyrir honum.
Sagan getur síðar hafað tekið á sig öfga-
kenndari en um leið skemmtilegri mynd
hugsanlega fyrir tilverknað manna úr ætt
Jóns. Því varð sagan um ófreskjuna Nadda,
baráttu hennar við Jón og krossinn sem
síðar var settur upp kannski til á þennan
hátt, Jóni til heiðurs.
Krossinn sem nú stendur í Njarðvíkur-
skriðum var smíðaður af Árna Bóasyni
árið 1954 og er 180 cm á hæð. Áletrunin
sem er á latínu hljóðar svo:
EFFIGIEM CHRISTI QUI TRANSIS
PRONUS HONORA: ANNO MCCCVI
Hefur hún verið þýdd á íslensku af
óþekktum hagyrðingi:
Þú sem framhjá fer
fram fall í þessum reit
og Kristí ímynd hér
auðmjúk lotning veit
LlTADÝRÐIN OG KJARVAL
Eftir stuttan stans hjá krossinum helga
er förinni haldið áfram inn Borgarfjörðinn
og ekki líður á löngu fyrr en bærinn Geita-
vík birtist á hægri hönd en þar ólst upp
frá fjögurra ára aldri einn ástsælasti lista-
maður íslensku þjóðarinnar, Jóhannes
Kjarval. Ofan við veginn gegnt bænum
má sjá minnisvarða um listamanninn. Það
er því ekki að ósekju að margir íslending-
ar sem þekkja vel til ævi listamannsins
minnast hans og ófárra verka hans frá
þeim slóðum þegar hann dvaldi á þessu
afskekkta horni landsins.
Getum hefur verið að því leitt að nm-
hverfi Borgarfjarðar hafi virkað mjög örv-
andi á hinn verðandi listamann og segir
Indriði G. Þorsteinsson í ævisögu Kjarvals
að „. . . óvíða mun að hafa jafnfjölbreyti-
legt sjónarspil litbrigða í samfelldum fjalla-
hring og í Borgarfirði eystra, þar sem ná-
lægðin gæðir landslagið innileik og lífi. Sá
sem elst upp við slíka sýn á degi hverjum
á helstu mótunarárum sínum verður betur
læs á landið og vættir þess en ella“.
Borgarfjörður liggur á mótum blágrýtis-
og líparítssvæðis og er blágrýtið mikilsráð-
andi vestan ljarðarins en líparítið austan
til. Þannig má í þessari sveit á góðum
degi sjá mátt litanna í íslenskri náttúru
og formfegurð fjallanna eins og best ger-
ist. Tove Kjarval var eiginkona málarans
um tíu ára skeið og talið er að hún hafi
ritað eftirfarandi staðarlýsingu eftir fyrstu
heimsókn sína austur, en greinin birtist í
danska tímaritinu „Verden og vi“:
„Ferðalangur, sem kemur til litla austur-.
íslenska sjávarþorpsins Borgarfjarðar,
mun, sé loft þungbúið, stara annars hugar
á kuldalegt og grátt landslagið báðum
megin fjarðarins og handan lítilla húsa ...
En þegar hann er á leiðinni inn fjörðinn
getur skeð að þokunni létti. og þá verður
hann undrandi og tekur næstum andköf.
Kuldalegt, grátt landið er horfið, báturinn
siglir inn milli ævintýralegra klettasnasa,
fjöllin klæðast litadýrð, sem hinn ókunni
hafði aldrei ímyndað sér að væri til hér á
jörðu og há fjöll lyfta sér upp í ljósan him-
in eins og dularfullar risaborgir, kirkjur
eða furðulega mótuð dýrahöfuð. í þessu
sérkennilega fiskiþorpi er íslenski málarinn
Jóhannes Sveinsson Kjarval alinn upp.
Æskuverk hans báru svip af umhverfinu
— stórkostlegar skýjaborgir í tindrandi lit-
um, kynjaraðir huldufólks sem stikuðu
bratta fjallvegi, logandi sólarlög, sem um-
byltu blágrænu hafi í fleti bylgjandi elds.“
Ófá málverk eru til eftir Kjarval frá
Borgarfirði eystra en sennilega er altarista-
flan í Bakkagerðiskirkju eitt af þekktari
verkum hans frá firðinum. Töfluna málaði
hann árið 1914 þá orðinn allþekktur list-
málari en kvenfélagið á staðnum efndi til
samskota til þess að af verkinu gæti orðið.
Hún sýnir Jesúm Krist flytja fjallræðuna
standandi á Álfaborginni með Dyrfjöll í
baksýn. Taldi Kjarval víst að kirkjuyfirvöld
litu svo á að Kristur væri einnig frelsari
fólksins í heimabyggð þeirrar kirkju sem
hýsa skyldi altaristöfluna. En svo var þó
ekki því Jón Helgason þáverandi biskup
yfir íslandi neitaði að vígja töfluna og sagði
hana „... ósköp vera og enga altari-
stöflu ... og að efni myndarinnar væri
ókristilegt". Sjálfsagt hefur biskupi þótt
það ókristilegt að sjá Krist staddan svo
greinilega í Borgarfirði, ofan á Álfaborg-
inni með Dyrfjöllin í baksýn. Sagt er að
hann hafi við það tækifæri látið eftir sér
hafa: “. . . alls staðar þarf hann að klessa
Dyrfjöllum", hvort sem það er nú rétt eft-
ir honum haft eða ekki. Því er altaristaflan
í litlu kirkjunni í Bakkagerði óvígð enn í
dag en er sjálfsagt ekkert verri fyrir vikið.
Bakkagerði
Bakkagerði í Borgarfirði eystra er lítið
þorp með u.þ.b. 220 íbúa og er byggt á
landnámsjörðinni Bakka. Aðalatvinnuveg-
ur þar er trilluútgerð og fjárbúskapur og
hefur kauptúnið verið löggiltur verslunar-
staður síðan 1895. Margt er þar skoðunar-
vert en kirkjunnar og steinasafns Álfa-
steins hefur þegar verið getið. Á göngu
um þorpið ætti enginn að láta hjá líða að
ganga á Álfaborgina sem nú er friðlýst en
á henni er sjónarskífa með nauðsynlegustu
örnefnunum. Þeir sem spila á rólegu nótun-
um geta rölt um þorpið og notið friðsældar-
innar, farið í stuttan ökutúr út að lítilli
höfn austan til í firðinum en þar er hólmi
með friðlýstu fuglavarpi og mikið af lunda
og kemst ferðalangurinn óvenju vel að
fuglinum. Einnig er hægt að aka inn dal-
inn sem liggur upp af firðinum en í dalbotn-
inum liggja margir smádalir, svo sem
Kækjudalur, en þar er álfakirkja hrepps-
ins. Biskup íslenskra álfa er sagður búa á
Borgarfirði eystri og því má búast við að
hann haldi sig í námunda við höfuðkirkj-
una. Að lokum er ekki úr vegi að minnast
á að hinir áræðnari gætu hugað að fjall-
göngu upp á Ytra-Dyrfjall sem er gengt
úr austanverðum Borgarfirði en fjallið var
fyrst sigrað svo vitað sé árið 1952.
Þá er kominn tími til að kveðja litla vina-
lega þorpið fyrir austan, stórkostlegan
fjallahringinn, friðsæla náttúruna, álfa og
óvætti. Höfum við Islendingar gleymt sög-
unum sem glæða þetta land lífi? Er ekki
kominn tími til að gefa því sagnalífi gaum
sem felur sig á bak við hvern klett og
hvern hól á þessu landi? Borgarfjörður hinn
eystri gæti verið upphafstaðurinn i þeirri
leit.
Helstu heimildir:
Árinann Halldórsson: í efra og neðra — Þættir að
austan. Reykjavík. Víkurútgáfan, 1979.
Eiríkur Sigurðsson: Af sjónarliorni — Austfirskir
þættir. Reykjavík. Skuggsjá. 1976.
Indriði G. Þorsteinsson: Jóhannes Sveinsson Kjarval
— Ævisaga. Reykjavík. Almenna bókafélagið, 1985.
Þorsteinn Jósepsson / Steindór Steindórsson: Landið
þitt ísland. Reykjavík. Örn og Örlygur, 1984%
Iijörleifur Guttormsson: Árbók Ferðafélags íslands
1974.
Borgarfjörður eystri — upplýsingabæklingur gefinn
út á vegum Borgarfjarðarlirepps, Álfasteins og fleiri.
Höfundur er leiðsögumaður.
I FRRÓK MORGUNBLAÐSINS 2. OKTÓBER 1993 7