Lesbók Morgunblaðsins - 02.10.1993, Qupperneq 10
í FÓTSPOR BALDVINS EIN-
ARSSONAR
Nokkrir íslendingar höfðu eitthvað fengist
við verkfræðinám í Kaupmannahöfn á undan
Sigurði, en allir höfðu þeir fljótlega snúið sér
að einhveiju arðvænlegra. Fyrsti Islendingur-
inn sem vitað er að sótti kennslustundir í
verkfræði var Baldvin Einarsson, sá hinn
sami og gaf út tímaritið Armann á Alþingi.
Það gerði hann jafnhliða laganámi sínu vetur-
inn 1831-2. En sviplegt andlát hans skömmu
síðar olli því að bið varð á að íslendingar
eignuðust sinn fyrsta verkfræðing.
Segir lítið af Sigurði á námsárunum, en
Ijóst er að hann stundaði nám sitt af svipuðu
kappi og viðgekkst meðal landa hans í Kaup-
mannahöfn í þá daga. Það tók hann níu ár
að ljúka sex ára námi. Fyrsta árið nam hann
forspjallsvísindi, eins og þá var venja, og ári
síðar, 1883, stóðst hann inntökupróf í verk-
fræði. Eftir fímm ára veru í Fjöllistaskólan-
um, lauk hann fyrri hluta verkfræðiprófs.
Einum íslendingi, Birni Jenssyni, hafði 10
árum áður tekist að ljúka þeim áfanga. En
Björn hafði hins vegar hætt námi eftir það
og gerst kennari við Lærða skólann. Sigurð-
ur hélt hins vegar ótrauður áfram námi og
í janúar 1891 útskrifaðist hann sem verk-
fræðingur, fyrstur íslendinga.
Þótt Islendingar hefðu nú eignast sinn
fyrsta verkfræðing, voru landsmenn ekki al-
gerlega ókunnugir slíkum mönnum. íslenskt
stjórnvöld höfðu í nokkur skipti fengið send
frá Danmörku álit verkfræðinga um einstök
efni. Arið 1873 kom fyrsti verkfræðingurinn
til landsins, svo vitað sé. Það var danskur
maður, Ib' Windfeld-Hansen. Starf hans var
að athuga; hvar hentugast væri að leggja
brýr yfir Olfusá og Þjórsá. Koma Hansens
hafði lítil áhrif, en árið 1884, einu ári eftir
að Sigurður hóf verkfræðinám sitt, kom hing-
að til lands norskur verkfræðingur Nils Hovd-
enak að nafni. Hafði hann það starf með
höndum, fyrstur manna á Islandi, að mæla
út vegi og vegastæði. Hovdenak var fyrsti
verkfræðingurinn sem íslensk stjómvöld réðu
sér til aðstoðar við gerð samgöngumann-
virkja og markar koma hans upphaf skipu-
legrar vegagerðar í landinu.
Haldinn Ævintýraþrá
Sigurður Thoroddsen hafði mikinn hug á
að starfa á íslandi að loknu námi, en hafði
hins vegar ekki að miklu að hverfa. Hóf
hann því störf hjá vegamálastjórninni í Kaup-
mannahöfn þar sem hann starfaði um nokk-
urra mánaða skeið. Þá færði hann sig yfir í
brúa- og vegagerð borgarinnar en staldraði
þar einnig stutt við. Sigurður var með
ákveðnar framtíðaráætlanir, hann ætlaði sér
að freista gæfunnar áður en hann kæmi
heim til íslands. í bréfi sem hann skrifaði
til Þorvaldar bróður síns, um það leyti sem
hann útskrifaðist, sagðist hann ætla að starfa
í um það bil eitt ár í Kaupmannahöfn og
vinna sér þannig dálítið fé inn og fara síðan
til einhvers fjarlægs lands, „t.d. í Suðuramer-
íku og reyna að slá mjer þar í gegn um“.
Árið 1891, sama ár og Sigurður útskrifað-
ist, hafði hann sótt um 1200 króna styrk til
landssjóðs, til þess að fullnema vegagerð í
Noregi. Tóku þingmenn vel í málaleitan hans
og veittu honum styrkinn jafnframt því sem
þeir ákváðu að veita 3000 krónum til þess
að fá verkfræðing til starfa í eitt ár í þágu
landsins. Fór svo að Sigurður sótti um stöðu
verkfræðingsins og hlaut starfið. Það fór því
ekki svo að Sfeurður freistaði gæfunnar í
framandi landi. Hann hélt beint til Noregs
frá Kaupmannahöfn og þaðan heim til Is-
lands, þar sem hann hóf störf sumarið 1893.
Þetta ár, 1893, var heilladijúgt fyrir vega-
gerð í iandinu, ekki einungis fyrir þá sök að
Sigurður Thoroddsen kom til landsins heldur
einnig vegna þess að á Alþingi voru sam-
þykkt ný vegalög. Fólu þau í sér mikilvæga
áherslubreytingu frá fyrri lögum því að nú
mátti segja að menn ætluðu sér fyrir alvöru
að fara að leggja vegi og brýr á Islandi.
VlÐ ÞURFUM ENGA VEGI!
Fljótlega eftir að Sigurður hóf störf var
eins og hann ræki sig á vegg. Þótt lándið
hefði nánast verið vegalaust og það augljós-
lega staðið þjóðinni efnahagslega fyrir þrif-
um, þá voru flestir landsmenn hreint ekkert
á því að þeir þörfnuðust vega. Allra síst ef
þeir þyrftu að borga fyrir þá. Væntanlega
hugsuðu flestir sem svo, að þar sem þeir
hefðu hingað til lifað af án vega, þyrftu þeir
ekki þá að fá vegi núna.
íslendingar höfðu .þó eitthvað verið að
bijástra við vegalagningu um nokkurra ára
skeið. Vegir þeir sem gerðir voru af verkhög-
um leikmönnum, voru flestir afar lélegir.
Fræg er sagan um vegastjórann, en það
voru þeir nefndir sem höfðu umsjón með
gerð veganna, sem státaði sig af því að hafa
gert ákveðinn vegaspott^ fyrir mun minna
fé en áætlað hafði verið til verksins. Yfir
Margir reyndu að komast í vegavinnuna, enda launin greidd í peningum. Þessi
mynd af vegavinnumönnum er tekin nokkrum árum eftir að Sigurður Thorodd-
sen lét af störum landsverkfræðings. Á myndinni má m.a. sjá séra Svein Víking,
séra Gunnar Beinteinsson og Helga Pjetursson.
Brúarteikning
eftir Sigurð Thor-
oddsen frá árinu
1901.
þessum ánægjulegu tíðindum glöddust marg-
ir, en sú gleði var skammvinn, því að eftir
að snjóa leysti næsta vor, var vegurinn næst-
um horfinn.
Þeir vegir sem entust meira en eina vetr-
arvertíð, voru að öllu leyti svo illa gerðir að
bæði hross og menn forðuðust þá, vegna
þess að lítið annað en töf hlaust af þeim.
Sigurður var mjög ósáttur við þessa vega-
gerð og í grein sem hann reit árið 1900 í
tímaritið Andvara sagði hann að íslendingar
væru mjög á eftir tímanum í vegagerð eins
og í öðru. Sagði hann vegabæturnar og vega-
gerðina hafa lengi vel aðeins verið í því fólgn-
ar að ryðja götur sem hestafætur hefðu búið
til, varða fjallvegi og brúa mýrarsund. Hið
síðastnefnda sagði hann hafa verið gert á
þann „skynsamlega" hátt „að ræsi voru graf-
in beggja vegna við veginn og forinni úr
þessum ræsum kastað upp í veginn, og svo
ekki söguna meir. Þar við var látið standa,
engin möl eða ofaníburður." Taldi Sigurður
þetta vísustu leiðina til að gera ónýta vegi.
Enda forðuðust skynsamir menn þá, og ef
einhver væri svo ógæfusamur að slysast á
slíkan veg, þá væri hinum sama það næstum
ógerlegt að komast af honum aftur, sökum
ræsanna beggja megin. Þess vegna yrði við-
komandi að fara allt kvalræðið á enda.
Þessi handvömm við gerð veganna var þó
ekki eina ástæðan fyrir því að þeir voru ónot-
hæfir. Önnur og ekki síðri ástæða var hversu
vegastjórarnir létu sér halla veganna í léttu
rúmi liggja. Þeir lögðu vegina bara beint af
augum og skipti þá litlu hvort snarbrött hlíð
væri framundan. Til marks um þetta má
geta þess að fyrsti vegurinn sem gerður var
um Kambana var næstum því beinn, og þar
af leiðandi alltof brattur. Var sagt að vegavit-
ið „væri ekki upp á sex“ hjá íslensku vega-
stjórunum, þegar „blessuð hrossin" reyndust
hyggnari en vegastjórarnir og bjuggu tii sín
eigin krákustigi sitt á hvað fyrir utan vegina.
Forneskjulegur Hugs-
UNARHÁTTUR ÍSLENDINGA
Segja má með sanni að íslendingar hafi
verið á eftir öðrum þjóðum hvað samgöngu-
mál varðar. Svo virðist sem framfarahug-
myndir meginþorra íslenskra ráðamanna,
sem flestir voru bændur, hafi vart náð lengra
en til jarðabóta á þeirra eigin jörðum. Vega-
gerð var í þeirra huga bruðl með fé skatt-
greiðenda.
Til marks um þá þröngsýni sem ríkti á
Alþingi, þurfti Magnús Stephensen, hinn
framfarasinnaði landshöfðingi, að fá stuðn-
ing hinna sex konungskjörnu þingmanna til
þess að tryggja vegalagafrumvarpinu meiri-
hluta árið 1893 og hafði frumvarpið þá verið
fellt í þinginu á undan. Ennfremur hafði
meirihluti þingmanna mestan áhuga á reið-
vegum, en ekki gerð akvega, eins og hafði
viðgengist hjá vestrænum þjóðum síðustu
aldirnar. Það ber þó að taka fram að íjárhag-
ur landssjóðs var vissulega afar þröngur á
þessum árum og hamlaði það framförum
verulega, en því má ekki gleyma að fjárlög
landssjóðs voru jafnan sett fram með fimmt-
ungs tekjuafgangi, sem lagður var í vara-
sjóð, og síðan lánaður til Danmerkur. Hefði
verið nær lagi að nota hluta varasjóðsins til
uppbyggingar vegakerfisins hér á landi.
Islenskir ráðamenn voru hins vegar örlítið
jákvæðari fyrir brúasmíði. Árið 1890 var
hafist handa við að smíða fyrstu járnbrúna
hér á landi, Ölfusárbrúna, og var hún vígð
ári síðár. Það voru mikil tímamót fyrir lands-
menn að fá brú úr varanlegu efni. Áður höfðu
einungis verið smíðaðar timburbrýr og þær
jafnan gerðar af miklum vanefnum. Og þar
sem íslendingar höfðu ekki lært að veija
timbrið, fúnuðu þær á afar skömmum tíma.
Voru þær vart nothæfar í meira en 20-30 ár.
Eitt fyrsta verk Sigurðar Thoroddsens hér
á landi sem verkfræðings, var að mæla vega-
stæði á Hellisheiði, og athuga hvar hentug-
ast væri að leggja veg um Kambana, því að
gamli ruðningurinn var ónothæfur, eins og
áður hefur komið fram. Eftir það ferðaðist
hann um allt land, og mældi aðallega vega-
og brúarstæði. Fyrsta brúin sem Sigurður
vann að hér á landi var Þjórsárbrú sem gerð
var árið 1893.
Sjálfskipuðu Sérfræðing-
ARNIR
Fljótlega eftir að Sigurður hóf störf komst
hann í kynni við sjálfskipuðu sérfræðingana,
vegafræðingana, sem töldu sig kunna allt
margfalt betur en hann. Vissulega voru hér
á landi fjölmargir verkhagir menn; menn sem
höfðu orðið að bjarga sér í einu og öllu með
sínu eigin hyggjuviti. I þeirra augum var
Sigurður hins vegar ekkert annað en dreng-
stauli úr háskólanum. Hvað þóttist hann vita
um brúargerð sem þeir vissu ekki?
Það kom Sigurði einnig illa að fyrstu árin
var hann aðeins lausráðinn, eitt ár í senn.
Vegavinnuverkamennirnir og vegfræðing-
arnir voru því ekki undir hans yfírstjórn held-
ur undir stjórn landshöfðingjans. Vegfræð-
ingarnir, alls ómenntaðir, gátu því hundsað
fyrirmæli Sigurðar og breytt fyrirhugðum
vegastæðum ef þeim sýr.dist svo. Ef þeir
höfðu aðra skoðun á því hvar eitthvert vega-
stæði ætti að vera, en landsverkfræðingurinn
hafði mælt út, þá hikuðu þéir ekki við að
færa veginn. Þannig gátu þeir fært fyrirhug-
aðan veg um nokkur hundruð metra, ef til-
finningar þeirra sögðu svo.
Þetta gramdist Sigurði vitanlega. Hann
gat að sjálfsögðu ekki fylgst með undirmönn-
um sínum, þar sem unnið var við vegalagn-
ingu á mörgum stöðum á landinu í einu.
Þess eru þó dæmi að Sigurður hafi þurft að
þeysast á hestbaki landshorna á milli, til að
koma viti fyrir verkstjóra sína og ámæla
þeim fyrir geðþóttaákvarðanir.
ÓÖFUNDSVERT STARF
Starf landsverkfræðings varð viðameira
með hveiju ári sem leið. Hann átti að sjá
um alla vega- og brúagerð í landinu. Vinnu-
aðstaða hans var afar slök á okkar mæli-
kvarða og það var augljóslega erfítt starf
að vera verkfræðingur landsins. Eitt sinn
þegar Sigurður á gamalsaldri leit yfir farinn
veg, sagði hann að það hefði oft verið erfitt
að fást við vegamælingar í alls konar veðri,
þurfa að sofa í tjöldum með þeim útbúnaði
sem þá tíðkaðist „Ferðalögin voru líka erfið,
að ferðast milli fjarlægra staða til vinnu og
eftirlits um símalaust landið, eins og þá var,
þurfa að vera á flækingi mánuðum saman,
og komast þó ekki í samband við nema tiltölu-
lega fáa menn, sem maður þurfti að hafa
afskipti af.“ Og áfram hélt Sigurður: „Svo
voru aðrir erfiðleikar, t.d. að verkstjórar og
aðrir, sem létu sig vegina skipta, þóttust oft
hafa svo yfirtaks gott vit á því, hvar vegirn-
ir áttu að vera. Þeir höfðu, að því er þeir
sjálfir sögðu, öll ósköp af reynslu, sem var
margfalt haldbetri í þeirra augum, en hin
„bóklega" þekking mín.“
Sigurður gegndi stöðu landsverkfræðings
frá 1893-1905 og á því tímabili voru stigin
stór og markviss skref inn í nútíma verk-
menningu á Islandi. Af störfum Sigurðar ber
einna hæst lagning vegarins yfir Hellisheiði,
Kamba og Flóaveg. Af brúm eru einna merk-
astar brýrnar yfir Blöndu, Jökulsá í Öxar-
firði, Jökulsá á Fjöllum, Hörgá, Lagarfljót
og Þjórsá.
Svo virðist sem óvild og skilningsleysi í
garð Sigurðar og verkfræðikunnáttu hans
hafi síst minnkað eftir því sem árin liðu. Að
lokum gafst Sigurður upp á því að starfa sem
landsverkfræðingur. Eftir tólf ára starf sagði
hann upp stöðu sinni og hóf að kenna stærð-
fræði við Menntaskólann í Reykjavík. Sagði
Sigurður í bréfi til Þorvaldar bróður síns,
skömmu áður en hann sagði upp, að hann
væri orðinn hundleiður á að vera alltaf á
flakki um landið allt sumarið. Hann væri
þreyttur á þvi að vera bundinn, sém verk-
fræðingur landsins, besta tíma ársins, og fá
svo ekkert nema vanþökk fyrir. Þess má einn-
ig geta að persónulegir hagir Sigurðar höfðu
tekið breytingum. Sumarið 1902 kvæntist
hann Maríu Kristínu Claessen, dóttur Jeans
Valgards Claessens, landsféhirðis. Þegar hér
var komið sögu hafði þeim orðið tveggja
barna auðið og því hafði Sigurður hug á að
dvelja meira hjá fjölskyldu sinni.
Eftirmaður Sigurðar í embætti landsverk-
fræðings, Jón Þorláksson, síðar forsætisráð-
herra, hafði nær engan áhuga á að taka við
starfi Sigurðar. Jón, sem var mágur Sigurð-
ar, hugsaði sér einnig gott til glóðarinnar
með þessa sömu kennarastöðu í Menntaskól-
anum, enda var þar um mun þægilegra starf
að ræða en landsverkfræðingsembættið. En
svo fór að Jón gaf Sigurði eftir kennarastöð-
una, og tók sjálfur að sér landsverkfræðings-
starfið. Gerði Jón það af illri nauðsyn. Það
sést best í bréfi sem hann ritaði konu sinni
eftir að hann frétti að Sigurður hefði sótt
um kennarastarfið. Þar sagði hann að ef
Sigurður fengi starfið, „þá veit jeg að forlög
mín verða að taka við vegagerðinni, en það
er mjer illa við að gera, því að jeg held að
það sé erfítt, vanþakklátt og leiðinlegt verk,
svo jeg ágimist það alls ekki.“
Bjó í Haginn Fyrir Verð-
ANDIVERKFRÆÐINGA
Sigurður hóf störf við Menntaskólann í
Reykjavík og framundan biðu hans erfiðir
tímar. Mikil ólga var um þetta leyti í skólan-
um og átti Sigurður eftir að standa í hörðu
stríði við skólapilta. Svo fór þó að lokum að
allt féll í ljúfa löð. Sigurður kenndi í 31 ár
við skólann og var hann yfirkennari þar í
ein 15 ár. Þar bjó hann í haginn fyrir verð-
andi verkfræðinga með kennslu í þeirri náms-
grein, stærðfræðinni, sem er undirstaða allr-
ar tæknimenntunar. Árið 1935 lét hann af
starfi fyrir aldurssakir, en átti þó eftir að
lifa við góða heilsu næstu tuttugu árin, og
þar með að lifa það að sjá son sinn Gunnar
verða borgarstjóra Reykjavíkur. Áttræður
var Sigurður kjörinn heiðursfélagi Verkfræð-
ingafélags íslands og var við það tækifæri
þannig farið orðum um störf hans: „Ómetan-
legt gagn hefur orðið að verkum yðar. Þau
hafa aukið álit verklegrar menningar í land-
inu og orðið þjóðinni hvatning til framfara.
Þér hafið rutt braut ijölmennri stétt verk-
fræðinga, er vottar yður fyllstu virðingu
sína.“
Sigurður Thoroddsen lést árið 1955, þá
93 ára að aldri. Nú þegar liðin eru 100 ár
frá því að Sigurður hóf störf í þjónustu lands-
ins er vel við hæfi að segja að íslenska þjóð-
in hafi verið lánsöm að eignast jafn framsýn-
an son og Sigurð Thoroddsen.
Höfundur er sagnfræðingur.
10