Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1994, Blaðsíða 2

SÓLVEIG KR. EINARSDÓTTIR
Til íslensks bróður
I. III.
heldur hitamóða leika sér logar
heitri veröld í brennandi faðmi leiftra af kæti
nístir að beini napur kvíði geisast í taumlausri gleði
hvað nú? gaman er að lifa
grasið gulnar heitur vindurinn heftir ekki för
græn laufin falla
barist er við ótal elda heldur æsir leikinn
sendu svala nótt sendu byl, bróðir
með snjó, bróðir að byrgja eldinn
II. IV.
húsið stynur í hitanum skraufþurrir akrar, skógar
hundurinn liggur sem dauður skörð í jörðu
ein eldspýta,
í veikri von einn stubbur
vatni er safnað
vökvað, gluggar byrgðir augað er úti
eftir minnsta reykhnoðra
með vatnsslöngur að vopni
er varist eftir megni —
kengúrur koma að dyrum
kannski er skjól engir flugeldar á gamlárskvöld,
bróðir,
sendu kaldan klaka, bróðir, engar brennur
að kæla eldinn veistu núna hvers vegna?
Ljóðiö er ort í janúarbyrjun, þegar hásumar er í Ástralíu og miklir skógareldar brunnu. Höfundurinn býr I Ástralíu.
„Enginn er neitt einnu
Athugasemd við grein og myndbirtingu í Lesbók
septem artes liberales. En þær skiptust í
tvennt: Þríveginn (trivium) og fjórveginn
(quadrivium). í þríveginum voru gramm-
atica, þ.e. málfræði, rhetorica, mælsku- eða
málskrúðsfræði, og dialectica, rökfræði eða
þrætubókarlist, og skyldi þetta vera hinn
þrefaldi vegur til mælsku. í fjórveginum
voru: Astronomia, þ.e. stjamfræði, arit-
metica, reikningur eða tölvísi, geometria,
flatarmálsfræði, og musica, sönglist. Þetta
átti að vera hinn fjórfaldi vegur til visku.
Sjaldan voru allar þessar greinar kenndar
vandlega og samtímis í einum og sama skóla,
og hefur varla verið á Hólum, en margt
bendir til þess, að sitthvað haf! verið kennt
þar úr fjórveginum annað en sönglist.
Sjálfur hafði Jón byskup annálaða söng-
rödd, og er fræg sagan úr vígslufór hans,
þegar sjálfur erkibiskup, Össur Sveinsson,
braut sitt eigið boðorð og leit utar eftir kirkj-
unni, er hann heyrði röd Jóns. Afsakaði
hann sig með því, að honum, hefði virst
hann heyra englarödd fremur en manna.
Þá kunni Jón biskup og ágætlega að slá
hörpu.
Allir hinir sæmiiegustu kennimenn í
Norðlendingafjórðungi voru nokkra hríð til
náms að Hólum, segir Gunnlaugur munkur,
„sumir af bamdómi, sumir á fulltíða aldri“.
Skal nú geta nokkurra lærisveina úr Hóla-
skóla Jóns byskups.
Maður er nefndur ísleifur Hallsson, og
var hann Jóni svo kær, að hann æskti þess,
að hann yrði aðstoðarmaður sinn í emb-
ætti, ef hann mæddi elli, og síðan eftirmað-
ur. Ekki vita menn nú deili á ísleifi þessum,
og þó að nöfnin sverji sig mjög í Haukdals-
ætt, verður að ætla, að þeir Haukdælir hafi
þóst einfærir um að mennta syni sína heima
fyrir, og muni Isleifur hafa verið Norðlend-
ingur. Hann varð skammlífur og dó fyrr en
Jón byskup.
Klængur Þorsteinsson var skagfirskur í
föðurætt að minnsta kosti, en rakti einnig
ættir sínar til Reyknesinga vestur. Var lang-
afi hans Ari Þorgilsson á Reykhólum.
Klængur var lengi kirkjuprestur á Hólum,
en stýrði síðan Skálholtsbyskupsdæmi
1152-1176 við annálaðan höfðingsskap.
Vilmundur Þórólfsson var einn, sá er
fyrstur varð ábóti í fyrsta klaustri á Is-
landi, á Þingeymm 1133. Sigmundur, bróðir
Vilmundar, var tengdasonur Hafliða Más-
sonar. Þá var enn Hreinn Styrmisson af
Gilsbekkingaætt í Borgarfirði, hinn þriðji
ábóti á Þingeyrum.
Enn var meðal lærisveina Jóns Björn
Gilsson, hinn þriðji byskup á Hólum, 1147-
1162. Hann var sonur Gils Einarssonar
Jámskeggjasonar Einarssonar Þveráeings.
Kona Gils Einarssonar og móðir Bjama
byskups var Þómnn Þorbjarnardóttir Þor-
finnssonar karlsefnis, og vora þeir Björn
Gilsson og Þorlákur Runólfsson Skálholts-
byskup þannig þremenningar að frændsemi.
Þá era nefndir tveir frændur byskups,
ísleifur Grímsson og Hallur, en um þá er
ekkert frekar vitað. Enn er Bjami prestur
Bergþórsson sem nefndur er hinn tölvísi.
Hann var á sínum tíma yfirburðamaður í
rímfræði, eða tímatali, ásamt Stjörnu-Odda
Styrkárssyni vinnumanni í Múla í Aðal-
Reykjadal, sem að vísu er um 30 áram yngri.
Þessir menn unnu hin mestu afrek í að sam-
ræma erlent og innlent tímatal, og er næst-
um óhugsandi, að hin mikla reikningskunn-
átta og stjörnufræðiþekking þeirra hafi get-
að verið komin frá öðrum stað en Hólum.
Bendir þetta eindregið tfl þess, að þar hafi
fjórvegurinn að einhverju leyti verið kennd-
ur.
Þá verður aftur að minnast Þórodds
kirkjusmiðs, þótt ekki væri hann beinlínis
i hópi skólasveina. Um hann segir í sögu
Jóns, að hann hafði svo hvasst næmi, að
þá er hann var að smíð sinni og hann heyrði
að klerkum var kennd grammatica, en það
er latínulist, loddi honum það svo í eyram,
að hann varð hinn mesti íþróttamaður í
sagðri list.
Hreinferðug Jungfrú
Nú hefur því verið haldið fram með rök-
um, að Þóroddur kunni að vera höfundur
hinnar svokölluðu ísl./ensku málfræðirit-
gerðar, sem varðveitt er í handriti af
Snorra-Eddu og er stórmerkilegt vísindarit
um íslenskt mál síns tíma og höfuðheimild
okkar um móðurmálið á 12. öld. Megiiimark-
mið höfundar var að setja íslendingum
ákveðið, fast og samræmt stafróf, svo að
stafsetningin væri ekki öll í glundroða, fella
latínuletur betur að íslensku máli og auka
við nýjum táknum eða fella úr, eftir því sem
við átti. Lýsir ritgerðarhöfundur stellingum
talfæranna við myndun hvers hljóðs af svo
mikilli nákvæmni, að við vitum fyrir þá sök
nokkum veginn hvemig íslenskt mál hefur
hljómað, þegar ritgerðin var samin.
Síðast, en ekki síst, skal svo geta þess, að
á Hólum var og í fræðinæmi hreinferðug
júngfrú, er Ingunn hér. „Öngum þessum
[þ.e. karlmönnum] var hún lægri í sögðum
bóklistum. Kenndi hún mörgum grammatic-
am og fræddi hvem er nema vildi. Urðu
því margir vel menntir undir hennar hendi.
Hún rétti mjög latínubækur, svo að hún lét
lesa fyrir sér, en sjálf saumaði hún, tefldi
eða vann aðrar hannyrðir með heilagra
manna sögum, kynnandi mönnum guðs
dýrð, eigi aðeins með orðum munnnáms,
heldur og með verkum handanna."
Þess skal strax getið, að þegar sagt er
að Ingunn tefldi, þá hefur það verið skýrt
svo, að hún hafi unnið tiglótta dúka, svokall-
aða teflinga.
Hér má sjá að skóli Jóns Ögmundarsonar
hefur ekki verið einskorðaður við pilta, og
þessi fyrsta „lærða“ kóna á íslandi mun
vera Ingunn Amórsdóttir Asbjamarsonar,
þ.e. af mestu höfðingjaætt Skagfirðinga,
Ásbirningum. Móðir hennar var Guðrún
Daðadóttir, en hún hefur trúlega heitið í
höfuðið á ömmu sinni, Ingunni Þorsteins-
dóttur Snorrasonar goða, sem átti ættföður
Asbirninga.
Bróðir Ingunnar hinnar lærðu var Kol-
beinn, afi Kolbeins kaldaljóss og Kolbeins
á Víðimýri Tumasonar, þess er orti hinar
fögra vísur um Krist, og langafi Kolbeins
unga.
Ingunn Amórsdóttir er og nefnd meðal
heimfldarmanna Odds Snorrasonar munks
á Þingeyram að Ólafs sögu Tryggvasonar.
Þetta brot af námsmannatali frá skóla
Jóns Ögmundarsoanr gefur þá mynd af
mfldlvægi skólans fyrir allt menntalíf á
Norðurlandi sem ekki þarf frekar að skýra.
Herra Jón hefur hrundið af stað vakningu
bæði í trúarlegum og menningarlegum efn-
um. Skal hér vitnað til orða Brynleifs Tob-
iassonar, hins margfróða Skagfirðings:
Nýr Svipur á Andlegt Líf
„Trúarvakningin, skólalærdómurinn að
erlendum hætti, ástundum íslenskrar mál-
fræði og innar voldugu tónlistar miðalda-
kirkjunnar, klaustur, sagnaritun og laga,
kristin fræðsla meðal almennings og tíma-
talsfræði, allt er þetta öðram þræði að öllu
og hinum að surpu leyti rannið frá Jóni
byskupi og skólaklerkum hans á 12. öld.
Nýr svipur kemur á andlegt líf á Islandi á
fyrra hluta 12. aldar.“
Nú verður ekki lengra fram haldið sögu
hins forna Hólaskóla. Hann vai' haldinn þar
áfram um aldir með vexti og slotum, og
vísast hefur skólahald fallið niður tímunum
saman, þegar misjafnir erlendir menn hóf-
ust hér til byskupstignar. En um það vita
menn svo sem ekkert með vissu.
Eftir siðaskipti var svo fyrir mælt, að
skóli skyldi enn haldinn á Hólum með 24
lærisveinum og kennd latína, gríska og guð-
fræði, og fleira var það kennt er fram liðu
stundir. Þessi skóli var afnuminn með öllu
um aldamótin 1800, eftir misjafnan viðgang,
þó fengu þeir sveinar, sem lengra vora
komnir námi, að vera áfram, og var síðast
haldið stúdentspróf á Hólum 1802 og braut-
skráðir fimm stúdentar.,
Baráttu Norðlendinga fyrir endurheimt
lærðs skóla verður ekki lýst hér, þess að-
eins getið, að 126 áram seinna voru fyrstu
stúdentafnir brautskráðir frá Menntaskól-
anum á Akureyri sem með réttu telur sig
arftaka skóla Jóns Ögmundarsonar. Vora
þeir einnig fimm að tölu. Lengi var það sið-
ur í Akureyrarskólanum, að halda ártíðina
3. mars, á Jónsmessu hinni fyrri, og minnst
þá byskups, en misjafnlega var það þó rækt
á áranna rás. En á kennarastofunni hefur
verið komið fyrir líkneskju ágætri, gjöf til
skólans, mynd hins sæla byskups, skorinni
í kjörvið af meistaranum Ágústi Sigur-
mundssyni. Finnst mönnum þar holl nær-
vist Jóns Ögmundarsonar.
Hólar fengu og sinn skóla endurheimtan,
í annarri mynd að vísu, og munaði þá
minnstu, að þeir væra honum aftur sviptir,
þegar til stóð í upphafi þessarar aldar að
flytja hann í nágrenni Akureyrar og setja
í samband við gróðrarstöðina þar. En þeir
alþingismenn urðu drýgri sem ekki vildu
svipta Hólastað skóla sínum öðra sinni.
Höfundur er fyrrverandi menntaskólakennari á Akur-
eyri og skrifar þætti um íslenskt mál í Morgunblað-
ið. Orðalag er víða litað af höfuðheimildinni, en hún
er saga Jóns Ögmundssonar eftir Gunnlaug Leifs-
son (d. 1218) munk á Þingeyrum.
Fyrir fáum vikum birtist í Lesbók
Morgunblaðsins tveggja blaðsíðna
grein um siðferði og ljósmyndir eft-
ir Sigurjón Baldur Hafsteinsson.
Meðal annars lét höfundur í ljósi áhyggjur
um að brotið hafi verið á rétti manns til
einkalífs með ljósmynd sem undirritaður
tók af manninum þar sem hann sést gægj-
ast fyrir húshom.
Ekki held ég að neinum detti í alvöra í
hug að það geti skaðað rétt manns til einka-
lífs að tekin sé af honum jafn sakleysisleg
mynd og þessi. Myndin hefiir nokkuð sterka
byggingu og stendur sem slík fýrir sínu
án frekara samhengis. í ákveðnu pólitísku
samhengi fær myndin hins vegar allt aðra
og dýpri þýðingu.
Við setningu Alþingis þann 10. okt. 1984,
fyrir hart nær tíu árum komu saman yfir
12.000 verkfallsmenn BRSB á Austurvelli
fyrir framan Alþingishúsið til að kynna
þingmönnum hug sinn milliliðalaust. Öðrum
þræði hafði verkfallið snúist upp í átök um
fjölmiðla því prentarar voru einnig í verk-
falli. Andstæðingar verkfallsmanna settu
þá á stofn ólöglegar útvarpsstöðvar. Hann-
es H. Gissurarson hafði um áratug verið
óþreytandi talsmaður óheftrar frjálshyggju
og einkareksturs og gegn öllum ríkis-
rekstri. Þegar þetta var starfrækti Hannes
ólöglega útvarpsstöð í Valhöll, sjálfum höf-
uðstöðvum Sjálfstæðisflokksins, og flutti
þaðan harða gagnrýni á verkfallsmenn og
samtök þeirra en prísaði einstaklings- og
frjálshyggju.
Umrædd ljósmynd er einmitt af Hannesi
H. Gissurarsyni þar sem hann fylgdist með
ræðuhöldum á útifundinum. I augum ljós-
myndarans var hér einmana talsmaður ein-
staklingshyggjunnar að fylgjast með verk-
fallsmönnum í skjóli við traustan vegg dóm-
kirkjunnar. Það er í þessu samhengi sem
myndin vísar á veikleika einstaklingshyggj-
unnar. Myndin dregm- fram það sem Þor-
valdur í Sfld og Fiski sagði um sjálfan sig
í viðtali við DV fyrir nokkrum árum: „eng-
inn er neitt einn“.
HELGI JÓHANN HAUKSSON