Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1994, Blaðsíða 10

Reykjavíkur-
stúlkan sem
krækti í barón
að er síðla dags, einhvem-
tíman á haustmánuðum
árið 1964, að við íslenskir
námsmenn í Vínarborg
sitjum sem gestir til borðs
í hálfrökkvaðri stofu, sem
er hlaðin ýmsum fommun-
um ættuðum frá Norður-Evrópu.
Þessum gripum hefur húsbóndinn, sem er
látinn fyrir nokkmm ámm, þegar hér er kom-
ið sögu, safnað af mikilli eljusemi á ferðum
sínum til Norðurlanda um og eftir aldamót,
en þetta safn er talið eitt hið merkilegasta
sinnar tegundar í Austurríki. Stólamir sem
við sitjum á, með úrskomum drekahausum á
stólbökunum gnæfandi yfir höfðum okkar, em
húsbóndans smíð að fomri norrænni fyrir-
mynd.
Yfir kúfuðum kökudiskum og margra laga
tertum, sem þekja borðstofuborðið, gnæfir
kertastjaki, einnig heimasmíð. Fjögur logandi
kerti á toppi hans varpa ævintýralegri birtu á
umhverfið og gestgjafann, konuna sem situr
í öndvegi.
Það stimir á gullna hárlokkana, sem um-
lykja fólt en frítt andlit þessarar fullorðnu,
virðulegu konu, sem við flest okkar þekkjum
ekkert, þó einstaka hafi einhverjar óljósar
spumir af fortíð hennar.
Himinblá rök augu hennar, sem hvarfla
hvikul frá einum gesti til annars, ljóma af slíkri
ástúð og umhyggju að ætla mætti að hér sæti
✓
Hér segir af Astu
Pétursdóttur, sem giftist
1899 Hans von Jaden,
sem var barón, en auk
þess doktor í lögfræði.
Aðlinum þótti baróninn
taka niður fyrir sig, en
Ásta varð sannkölluð
heimskona og glæsilegur
fulltrúi íslands.
Eftir HARALD
JÓHANNSSON
móðir með öll jafn heitt elskuð afkvæmi sín.
Hún talar til okkar á lýtalausri íslensku,
utan þess að bregða fyrir sig einu og einu
dönsku orði, eins og ætla mætti að tíðkast hafi
í Reykjavík um það leyti, sem hún fluttist
þaðan og við vitum þó að var fyrir aldamót.
„Hvað varstu gömul, þegar þú komst hing-
að,“ spyr einhver. „Ég var ósköp ung,“ svar-
aði hún glettnislega og bryddaði þegar í stað
á öðm umræðueftii.
Þegar veralega hafði gengið á sætabrauðs-
hraukana, tertumar ekki lengur svipur hjá
sjón og allir höfðu fengið nægju sína, var hald-
ið á nærliggjandi Gasthaus, sem var frúarinn-
ar annað heimili og algengt var í þá daga.
Hlýlegt bros gestanna, sem fyrir vora á
staðnum, sýndu ótvfræða lotningu fyrir baron-
essunni, þegar hún gekk tíguleg í salinn með
gestahópinn sinn í halarófu á eftir sér.
Hér var setið að sumbli eins og hverjum
best hentaði á sinn reikning, en með í farangr-
inum hafði frúin fullar körfur af smurðu brauði,
sem hún hafði lagað sjálf og var okkur nú til
reiðu, sem magarými leyfði. I þessu hófi er
mikilvægt að hver og einn haldi sinni reisn,
því gestgjafa okkar er mjög í mun að við lítum
sem menningarlegast út í augum annarra vina
hennar í veitingastofunni.
Á þessu sviði hafði frúin vakandi auga og
átti til í fullri hógværð að benda þeim á, sem
vora bryjaðir að brýna raust sína við að láta
Ijós sitt skína að hætti sinna sveitunga, að nú
færi að koma tími til heimferðar.
Annars var flestum ljóst mikilvægi þess að
engum skugga yrði kastað á ljóma baron-
essunnar, sem hér sýndi stolt öðram vinum
sínum sína landsmenn,. sem vora komnir í
þekkingarleit til Vínar, langt frá eylandi langt
norður í höfum, sem fæstir hér í þá daga, vissu
að var til.
Veislur, með líkum hætti og hér hefur verið
lýst, hélt baronessa Ásta von Jaden mánaðar-
lega til æviloka löndum sinum, sem dvöldu í
Vínarborg um lengri eða skemmri tíma.
Um nokkurra ára skeið, þegar þessi hópur
náði þeirri stærð að rúmast ekki í einu lagi í
húsakynnum Ástu, var ekki annað séð en að
henni væri sönn ánægja af að tvöfalda tíðni
veisluhaldanna.
I janúar 1955 hélt Rögnvaldur Sigurjónsson
píanótónleika hér í Vín, en hann dvaldi þar
um eins árs skeið.
Ásta sat á fremsta bekk fyrir miðju í tón-
leikasalnum eins og vera bar.
Bamsleg gleði baronessunnar yfir því sem
hér fór fram, duldist engum í tónleikasalnum,
hún leit títt aftur fyrir sig til beggja handa,
það glampaði á táram vætta vanga aldraðrar
hefðarmeyjar.
Ástríður, síðar jafnan nefnd Ásta, var næst
yngst fjögurra systkina, fædd 5. október 1876,
en þekktastur þeirra er jarðfræðingurinn og
vísindamaðurinn Helgi.
Faðir þeirra var Pétur Pétursson lögreglu-
þjónn í Reykjavík en síðar kunnastur sem
Hús von Jaden-hjónanna í Vínarborg. Þau bjuggu á efri hæð og þar varð sem ann-
að heimili þeirra Islendinga sem gistu Vínarborg á þessum tíma.
Á heimili Jaden-hjónanna í Lilienfeld við Vínarborg þar sem þau bjuggu til 1911
er þau fluttust inn í borgina. Baróninn stendur við stól með skjaldarmerki í baki,
einn af mörgum sem hann smíðaði og skar út.
Ásta Pétursdóttir, síðar baró- Ásta í brúðarklæðum 1899.
nessa von Jaden, þegar hún rar
ung Reykjavíkurstúlka.
bæjargjaldkeri frá 1884 til æviloka 1909. Móð-
irin Anna Sigríður Vigfúsdóttir sýslumanns í
Stranda'sýslu tók upp ættarnafnið Péturs, eins
og þá tíðkaðist. Það þótti sópa að þeim systkin-
um fyrir fríðleik og ljúftnannlega framkomu.
Um þessar mundir í Vínarborg fær skáldið
og rithöfundurinn J.C. Poestion áhuga á ís-
landi og íslenskri menningu. Á áranum 1885
og 1887 koma út eftir hann ritverk í fimm
heftum um íslensk skáld á síðari áram.
Einn þeirra, sem varð fyrir áhrifum þessara
rita, var barón, sem hét Hans von Jaden, dokt-
or í lögfræði og áhugamaður um fagurfræði.
Hann tekur sér ferð á hendur til íslands
árið 1897 og er í ágústhefti Þjóðálfs, þetta
sama ár, sagt frá dvöl hans í landinu. Þess
er getið að hann dáðist að íslenskum mann-
virkjum svo sem brúnum á Ölfusá og Þjórsá,
en samt þykir honum fegurð Laugardalsins
af öðra bera.
Sunnudaginn 2. ágúst þetta ár var haldinn
svokallaður Þjóðminningardagur á túninu við
Rauðará. Til þessarar hátíðar efndu stúdentar
með tilstyrk félagasamtaka í Reykjavík.
Með þessari samkomu var ætlunin að glæða
þjóðræknistilfinningu landsmanna og skyldi
hún verða árlegur viðburður héðan í frá, eins
og „tíðkaðist í siðuðum löndum".
Baróninn segir frá því í fyrrnefndri grein
að þegar hann fór á Rauðarárstúns-hátíðina,
hafi hann kynnst hinum hispurslausu, ástúð-
legu eiginleikum íslendinga, „þeirri þjóð, sem
ég hef lengi virt og elskað".
í desember árið 1897 trúlofuðust í Kaup-
mannahöfn dóttir bæjargjaldkerans í Reykja-
vík og baróninn.
Nákvæmlega tveim áram eftir þeirra fyrstu
kynni giftust þau í Reykjavík og héldu síðan
til Vínarborgar, en komu aftur til íslands árið
1902 og ferðuðust þá að miklu leyti kringum
landið.
Fólki í Vín þótti það mikil nýjung að kynn-
ast íslenskri konu og undraðust fegurð, yndis-
þokka og látprýði þessarar „gullhærðu Is-
landsdóttur". Það er sagt að Asta hafi fljótt
náð fullkomnu valdi á þýskri tungu svo og
Vínarmállýskum og hún umgekkst hefðarfólk
eins og hún væri fædd og uppalin meðal þess.
Sú saga er þó sögð að aðlinum hafi þótt barón-
inn taka niður fyrir sig að giftast almúgastúlku.
Von Jaden gerði sér þá lítið fyrir, skrifaði
ríkisskjalasafninu á íslandi og bað um ættar-
tölu konu sinnar. Þá kom í ljós að Ásta var
af konungakyni en baróninn var af austurrísk-
um lágaðli.
Eitt sinn kom Ásta fram á íslandskvöldi sem
fyrrnefndur J.C. Poeston stóð fyrir. Hún var
klædd íslenskum skautbúningi og las upp
nokkur íslensk kvæði. Um þennan atburð birt-
ist grein í virtu dagblaði þess
tíma, en þar segir svo:
„Hún gekk að ræðupallinum
og las upp kvæði á íslensku
og á einu augabragði urðu allir
viðstaddir frá sér numdir.
Þóttust menn í hátíðarsalnum
allt í einu sjá eina af hinum
þjóðkunnu kóngsdætram í lif-
anda líki.“
Næst kemur fjálgleg lýsing
á búningi Ástu, silfrinu, gull-
hlaðinu, saumskrautinu og
skautfaldinum og því næst
bætt við, að það sé samt ekki
þessi ljómandi klæðnaður, sem
fólk hafi fallið fyrir, heldur
„hin álfkennda vera sjálf - hár-
ið eins og það væri spunnið
úr gullþráðum, fínu litbrigðin
í andlitinu og svo ofaná allt
saman augun sem vora eins
blá og heiðarvötn."
Era slíkar ævintýraverar
ennþá til og hún mælti á tungu,
sem menn renndu ekki grun í
meridngu eins einasta orðs.
Það er sagt að Ásta hafi ekki
aðeins haft hár úr gulli, heldur
líka hjarta. Orð fór af glæsileik þeirra hjóna
og er þá hennar hlutur síst minni.
Hjónabandi von Jaden-hjóna er lýst sem
einstaklega ástúðlegu og hamingjusömu og til
þess sérstaklega tekið hve hann alla tíð bar
leynt og ljóst ótvíræða, djúpa virðingu fyrir
konu sinni.
Hans og Ásta bjuggu á annarri hæð í veg-
legu húsi að Wallriss strasse 72, í 18. hverfi,
þau eignuðust ekki börn.
Baróninn var vel efnaður þegar hann kynnt-
ist Ástu og þau héldu sig ríkmannlega og áfram
sínum lífsstíl, þó fyrri heimsstyrjöldin rýrði
að veralegu leyti auðlegð þeirra og óeigingjörn
umhyggja þeirra fyrir íslenskum námsmönn-
um var söm við sig.
Baróninn lést á fyrri áram síðari heimsstyrj-
aldar, en hann var nokkru eldri en Ásta. Dr.
Gylfi Þ. Gíslason, sem dvaldi í Vín um skeið
fyrir seinni heimsstyrjöld og naut sem aðrir
landar fyrirgreiðslu og gestrisni barónshjón-
anna, kom því síðar svo fyrir með aðstoð Al-
þingis íslendinga, að Ástu væri séð fyrir líf-
eyri frá ríkinu til dánardags. Með löglegum
hætti ánafnaði Ásta íslenska ríkinu eigur sín-
ar, eftir sinn dag, sem m.a. var safn sjald-
gæfra norrænna muna, sem fyrr getur.
Fyrir milligöngu Ástu var Sehekowitz, auð-
ugur silkikaupmaður Am Graben, tilnefndur
fyrsti konsúll íslenska lýðveldisins í Vínar-
borg. Að seinni styrjöld lokinni fóru íslenskir
námsmenn aftur að flykkjast til Vínar.
Vegna rúmlega hálfrar aldar fjarvistar frá
fósturjörðinni og einangrunar öll stríðsárin,
hafði Ásta misst tök á að fylgjast með gangi
mála í fyrram heimalandi sínu. Það kom því
fyrir að hún spurði stúdenta spuminga, sem
þeim var ekki alltaf auðvelt að svara. Svo sem,
„ætli hann sé lifandi ennþá, biskupinn?" „Hann
Sigurgeir." „Nei, Sigurgeir hét hann ekki.“
Þá var næsti á undan tilnefndur og þar næsti
þar til kom aftur að Jóni Helgasyni. „Já, Jón
hét hann.“ Er búið að leggja brú yfir lækinn?"
Þessi var erfið, ekki síst þeim, sem ekki
höfðu hugmynd um að eitt sinn rann lækur,
þar sem nú er Laekjargata.
Einhverju sinni í góðu tómi, færði ég í tal
við Ástu, hvort hana langaði ekki að skreppa
heim. „Jú, óskaplega mikið, en ég þori ekki.“
Hún átti þá marga velunnara á Islandi, einnig
ættingja og þurfti ekki að óttast um móttökur
en ætla má að hún hafi talið það tilfinningum
sínum um megn, að standa aftur augliti til
auglitis við Island.
Ásta von Jaden andaðist í Vín 12. júní 1958
og er grafin þar.
Höfundur býr í Vínarborg.
10