Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.1994, Blaðsíða 7

Anthony Quinn og Giulietta Masina í La strada, en með henni náði Fellini alþjóð-
legri frægð 1954. Myndin er talin meðal gullmola ltvikmyndasögunnar.
hverri mynda Fellinis. Samt fer mest fyrir
miklu konunum, þessum sem skarta öllum
gersemum kvenlegs þokka nánast ótæpilega,
hjá þeim (og á) er allt í efsta stigi, boldungs-
bryðjur, kjarnakonur. Konur sem gera karl-
menn að umkomulausum brjóstvoðungum.
Það var svo sem eftir öðru hjá hinum
unga Federico, að náttúran lét fyrst á sér
kræla í faðmi ástríkrar barmmikillar nunnu
sem lyktaði af kartöfluhýði (ef marka má
orð meistarans). Þessi súrsæta tilfínning er
dæmigerð fyrir innri átök flestra ungra
sveina. Madonna eða mella. Þannig sá Fell-
ini flestar konur. Við skulum þó ekki láta
þessa einföldun raska ró okkar, því fleira
hangir á spýtunni.
En fyrst er það fjölleikahúsið, sirkusinn.
Það er ekki langsótt að líkja myndum Fellin-
is við fjölleikasýningu þar sem ægir saman
alls kyns furðuverum, kúnstum og kynjum,
göldrum og gjörningum. Mitt í ærslunum
slær harmþrungið hjarta trúðsins, skeifan í
förðuðu brosi. Fellini elskaði sirkusinn af
barnslegri einlægni og þessa ást tjáði hann
eftirminnilega í kvikmyndinni I Clowns,
Trúðarnir, sem hann gerði árið 1970.
En hvar kviknaði áhuginn á kvikmyndum?
Hæfileikar hins unga Fellinis lágu ekki hvað
síst á sviði myndlistar, n.t.t. teiknilistar.
Hann vann fyrir sér með að teikna frægar
amerískar stjörnur fyrir kvikmyndahús og
fékk ókeypis inn fyrir vikið. Þar sem þetta
var á valdatíma fasista vora einungis leyfðar
sýningai- á ákveðnum tegundum mynda.
Mest fór fyrir saklausum kómedíum. Þarna
kynntist Fellini Marx-bræðrum, Laurel og
Hardy, og hinum tragíkómíska Keaton.
Hugur Fellinis stóð ekki til langskóla-
náms. Yfírleitt skrópaði hann í skólanum,
til að sinna áhugamálum sínum sem flest
tengdust teikningum og myndskreytingum.
Honum tókst þó að dröslast í gegnum
menntaskóla. Arið 1939 fór hann til Rómar.
Til að þóknast föður sínum skráði hann sig
í lögfræði, en mætti aldrei. Hugur hans stóð
einna helst til blaðamennsku, enda hafði
hann rómantískar hugmyndir, ættaðar úr
amerískum bíómyndum, um starf blaða-
mannsins. Hann vann fyrir ýmis blöð og
tímarit um hríð, og fjallaði m.a. um kvik-
myndir. Líf hans var fremur rótlaust, hann
þvældist milli VTnnuveitenda, skipti stöðugt
um samastað, og kynntist íyrh’ bragðið
ýmsum hliðum Rómar.
Um þetta leyti kynntist hann Aldo Fabrizi,
þekktum gamanleikara sem síðai’ öðlaðist
alþjóðlega frægð fyiTr að fai’a með hlutverk
prestsins í hinni eftirminnilegu mynd Rosse-
linis, Roraa, citta aperta, Róm, yfírgefin
borg. Fabrizi kom honum í kynni við allt
helsta hæfileikafólkið í leikhúsheimi Rómar,
og Fellini tók að skrifa skemmtiatriði fyrir
vin sinn.
Fellini snéri sér aftur að fjölmiðlum, í
þetta skiptið skrifaði hann gamanþætti fyrir
útvarp. Hann skapaði persónurnar Cipo og
Pallinu, sem hlustendur tóku brátt miklu
ástfóstri við. Fellini langaði að kynnast fólk-
inu á bak við raddirnar, en varð fyrir von-
brigðum eftir fund með Cipo. Fundurinn
með Pallinu átti hins vegar eftir að verða
afdrifaríkur. Rödd Pallinu tilheyrði ljós-
hærðri stúdínu frá Bologna. Hún lagði stund
á nútímabókmenntir og nafn hennar var
Giulietta Masina. Það er skemmst frá því
að segja að þau felldu fljótt saman hugi og
eftir níu mánaða trúlofun voru þau pússuð
saman 30. október 1943. Federico og Giuli-
etta voru saman uppfrá því, í tæp fímmtíu
ár, sem hjón og vinnufélagar, af ást og virð-
ingu, í blíðu og stríðu. Hún skapaði nokkrar
eftirmennilegustu kvenpersónur á ferli
bónda síns og hún lifði hann. Þeim fæddist
eitt bai’n, en það dó í fæðingu.
I júní, árið 1945, eftir að Róm hafði verið
frelsuð, stofnaði Fellini „The Funny Face
Shop“. Viðskiptavinirnir voru aðallega amer-
ískir hermenn sem þarna fengu gerðar af
sér skopmyndir auk þess sem eigendurnir
stóðu fyrir alls kyns uppákomum. Fellini
hefði eflaust getað tryggt sér fjárhagslega
öragga framtíð, ef hann hefði ekki hitt Ro-
berto Rosselini, leikstjórann víðfræga, og í
kjölfar þess fundar misst áhugann á frekari
verslunarrekstri. Rosselini vildi fá Fellini til
að skrifa með sér handrit að stuttri mynd
um klerkinn Don Giuseppe Morosini sem
var líflátinn af nasistum. Fellini vai’ð nú ljóst,
að kvikmyndagerð var það tjáningarform
sem hentaði honum best, og stuttmyndin
um morðið á prestinum átti eftir að taka
gagngerum breytingum, verða að einhverju
frægasta meistai'averki ítalska nýi’aunsæis-
ins, Roraa, citta aperta, brautryðjandaverki
sem Rosselini leikstýrði eftir handriti sínu,
Fellinis og Sergio Amidei. Fellini vai’ aðstoð-
ai’leikstjóri.
Hér er vert að staldra við. Neorealisminn
ítalski. Það er ekki hægt að rekja gang
mála lengra, án þess að geta hans að ein-
hverju. Fáar hreyfingar innan kvikmynda-
gerðai’ hafa orðið jafnþekktar og haft jafn-
mikil áhrif og hreyfing sú sem ítalski rithöf-
undurinn og blaðamaðurinn Cesare Zavatt-
ini hrinti af stað undir lok stríðsins. Hreyf-
ing er e.t.v. ekki rétta orðið, alla vega ekki
það eina rétta. AUt eins væri hægt að tala
um bylgju eða sti’aum. Zavattini kom orðum
að takmarknu: „Það sem ég hef mestan
áhuga á er að fara út á götu og standa aug-
liti til auglitis við sannleikann. “ Þetta þýddi
í raun að kvikmyndagerðarmaðurinn fór
útúr myndverinu, á fund fólksins í landinu.
Alþýðan, kjör hennar og hagir, líf úthverf-
anna, draumar litla mannsins. Kvikmynda-
gerð varð rannsókn á þjóðfélaginu. Nú átti
að sýna lífið eins og það var, fallegt, Ijótt,
fegurð ljótleikans. Merkustu myndir þessa
tímabils era m.a. 1 bambini ci guardano
(1942) eftir De Sica, Ossessione. (1942) eftir
Visconti og verk Rosselinis , Roma, citta
aperta, Paisa og Germania, anno zero.
Bylgja neorealismans reið yfir á u.þ.b. fimm
ái’um, sem er ekki langur tími, en afleiðing-
anna varð víða vart, og lengi, meira að segja
í Hollywood.
En víkjum aftur að Fellini. Fellini áttí
eftir að fá mikla skólun, bæði sem aðstoð-
arleikstjóri og sem handritahöfundm-
(Rosselinis og annarra leikstjóra neoreal-
ismans). Árið 1946 ber fundum Fellinis og
TuIIio Pinellis saman. Fyi’sta handritið sem
þeir skrifuðu saman var fyrir leikstjórann
Alberto Lattuada, Senza pieta (1947), og
Fellini var aðstoðarleikstjóri myndarinnar.
Undir lok fimmta áratugarins áréð Fellini
loks að stíga stóra skrefið, leikstýra sinni
fyrstu mynd.
Hann stofnaði fyrirtæki ásamt Lattuada,
Guieliettu Masina og nokkrum öðram.
Fyrsta mynd fyrirtækisins, og þar með einn-
ig Fellinis, Luci del varieta, Sviðsljós (?),
var svo frumsýnd árið 1950. Myndin fékk
vinsamlegar viðtökur gagnrýnenda, en enga
sérstaka aðsókn.
Þannig var að annar snillingur ítalskrar
kvikmyndalistar, Michaelangelo Antonioni,
fékk hugmynd að kvikmynd, og réð vinina
Fellini og Pinelli til að skrifa handrit að
henni. Honum líkaði hins vegar ekki alls
kostar við afraksturinn og hætti því við.
Handritið gekk nú manna á millum, og eng-
inn var tilbúinn að stökkva á það, fyrr en
einn framleiðandinn fékk þá hugmynd að
vísa þessu bara aftur til föðurhúsanna, fá
annan handritshöfundinn til að reka smiðs-
höggið á verkið. Ekki leið á löngu þar til
önnur mynd leikstjórans Fellinis, Lo sceicco
bianco, Hvíti sheikinn, var frumsýnd í
Fenyjum (árið 1952).
Viðtökurnar voni ekki ýkja glæsilegar.
Myndin var dregin út úr almennri dreifingu
nokki’um dögum eftii’ framsýningu. Hún
fékk ekki uppreisn æru fyrr en eftir að
Fellini hafði náð alþjóðlegri frægð með
meistaraverkinu La Strada, árið 1954.
Fellini vildi hefja tökur á La Strada strax
árið 1953, en enginn fékkst til að framleiða
hana, slík var tiltí’ú framleiðenda á hinum
unga leikstjóra og verkum hans. Um þessar
mundir bættist hins vegar þriðji hlekkurinn
við hugmynda- og handritatvíeykið Fellini-
Pinelli, Ennio Flaiano, og þar með var það
fullkomnað, orðið að þrenningu. Samstarf
þremenninganna stóð svo gott sem óslitið
til ársins 1969 og gat af sér flestar frægustu
(og sumpart bestu) myndir meistarans.
Nægir þar að nefna La Strada (1954), Le
Sena úr II bidone, Svindlinu, 1955.
notti di Cabiria (1957), La dolce vita (1960),
8 (1963) og Guilietta degli spiriti (1965).
Það handrit félaganna sem næst rataði
alla leið upp á hvíta tjaldið, var handrit sem
aðallega var byggt á æskuminningum Fell-
inis og Flaianos, I vitelloni, Slæpingjarnh-.
I vitelloni, sem rekur lífsmynstur fimm iðju-
leysingja, var vel tekið á Italíu og varð fyrst
mynda Fellinis til að komast í alþjóðlega
dreifingu.
Hingað tíl hafði það ekki gengið þrauta-
laust fyiTr Fellini að finna framleiðendur að
myndum sínum. Áður hefúr verið minnst á
erfiðleika við að finna framleiðanda að La
Strada. Það er því eftirtektarvert að tveii’
af þekktustu framleiðendum Ítalíu, Carlo
Ponti og Dino De Laurentis, skyldu á endan-
um verða til þess að framleiða meistara-
stykkið La Strada.
La Strada er ljúfsárt ævintýri um fjöl-
listaparið Gelsominu og Zampano, sem ferð-
ast um og sýna listir sínar á götum úti.
Hann stór og mikill, hún lítil og fíngerð,
hann hávær, hún þögul, á milli þeiiTa brost-
inn strengur sem kaldhæðni örlaganna
strengdi endur íyrir löngu.
Ekkert sameinar þessar tvær umkomu-
lausu mannverar nema örfá tæki og tól,
einskisverð, nema til að glepja fávísan al-
múgann. í þeiraa heimi er allt i plati. Það
era þau Guihetta Masina og Antony Quinn
(sem þá var tiltölulega óþekktur) sem túlka
parið af fádæma snilld. Fellini hafði alltaf
haft eiginkonu sína í huga fyrir hlutverk
Gelsominu, og sjálfur sagðist hann hafa þró-
að persónuna út frá ýmsum töktum eiginkon-
unnar, eins og til að mynda þeim vana henn-
ai’ að brosa með lokaðan munninn. Bros
Gelsominu, í senn einlægt, barnslegt og
tí’úðslegt, bræddi bíógesti um allan heim.
Almennt vai- álitið að La Strada væri stór-
sigur, ekki einungis fyrir leikstjórann, held-
ur ekki síður fyrir leikarana. Leikaravalið
var hins vegar ekki jafnsjálfgefið og mátt
hefði ætla. Fellini þurfti að berjast fyrir
báðum aðalleikuranum. De Laurentis vildi
sjá Burt Lancaster og Silvanu Mangano
(gott ef hann var ekki giftur henni) í aðal-
hlutverkunum. Árangur leikstjórans þótti
hins vegai’ færa fyrstu sönnur á hæfileika
hans tíl að velja í hlutverk, „kasta“ eins og
við segjum á vondu máli.
La Strada er einn af gullmolum kvik-
myndasögunnar, mynd sem hægt er að
skrifa tugi blaðsíðna um, full af mannelsku
og einstakri hlýju, gáska og gleði, og ekki
síst sorg. Mynd sem ein og sér hefði haldið
nafni Fellinis á lofti um ókomna framtíð.
Hún var frumsýnd í Feneyjum 6. september
1954 og innan tveggja ára höfðu aðstandend-
um hennar áskotnast 148 verðlaun og viður-
kenningar, þar á meðal Oskar fyrir „bestu
erlendu mynd“.
Það er ekki hægt að fjalla af einhverju •
viti um Fellini án þess að nefna nafn annars
af nánustu samstarfsmönnum hans, náins
vinai’ sem endalaust gat gefið leikstjóranum
innblástur og lyft hugmyndum hans í æðra
veldi. Nino Rota samdi tónlist við öll veiga-
mestu verk Fellinis, tónlist sem hvort
tveggja í senn tengdist myndunum órjúfan-
legum böndum og lifði sjálfstæðu lífi. Sam-
band þeirra var það náið, að segja má að
Rota hafi náð að túlka innstu og viðkvæm-
ustu tilfinningar kvikmyndaleikstjórans í
tónum, ljá þeim nýja, víðari sögn. Rota samdi
tónlist fyrir fleiri meistara á sviði kvik-
myndagerðar, eins og t.a.m. Francis Ford
Coppola. Hver kannast ekki örlagaþrangið
höfuðstefið úr myndunum um Guðföður-
inn?
Við erum komin að II bidone, Svindlinu,
sem framsýnd var árið 1955. Svindlið fékk
allt aðrar og verri viðtökur en La Strada.
Ástæðurnar era eflaust margar. Fellini kom
næstum því aftan að aðdáendum sínum með
því að birtast með tragedíu þegar allir áttu
von á kómedíu. Hann vildi upphaflega fá
Humphrey Bogart í aðalhlut-verkið, sættist
á endanum á Broderik Crawford, en lenti í
erfiðleikum með hann, þar sem Crawford
vai’ illa haldinn af drykkjusýki um þær
mundii’. Helsta skýringin á misgengi
Svindlsins er þó líklegast sú, að í hugum
flestra stóðst hún ekki samanburð við La
Strada.
Næsta mynd hans, Le notti di Caberia,
Nætur Cabíríu, fékk hins vegar prýðisvið-
tökur, Fellini annan Oskar og Guilietta
Masina, sem lék titilhlutverkið, leikaraverð-
laun í Cannes. Að vísu átti Anna Magnani
að leika Cahíríu , en hún hafði ekki áhuga.
Cabíría þessi er gleðikona, hreinlynd og
saklaus (já, raunverulega), sem býr í kofa-
ræfli í úthverfi Rómar. Hún á einhvem veg-
inn ekki samleið með stallsystram sínum,
reynsla hennar og upplifanir era aðrar.
Enda fer svo að hún kynnist meira að segja
ástinni, með ófyrirsjáanlegum afleiðingum.
Hér era þau Fellini-hjónin enn á ný í essinu
sínu, og meðal samstarfsmanna þeirra í þetta
skiptið var góðkunningi, skáldið og leikstjór-
inn Pier Paolo Pasohni. Pasolini lóðsaði þau
í gegnum litrof mannlífs Rómarborgar, sýndi
þeim gegndarlaust óhóf og nauðþurftir, vel-
lystingar og vanefni, auk þess sem hann var
ábyrgur fyrir rétt talaðri rómversku, þ.e.
að mállýska persóna myndarinnar væri rétt.
Vatíkanið hefur einatt fylgst vel með á
menningarsviðinu og sjaldnast látið sitt eftir
liggja í umræðunni. Ekki höfðu menn þar á
bæ velþóknun á næturlífi Cabíríu. En þeir
höfðu svo sem ekki séð neitt enn, því næsta
sending frá Federico Fellini fór vægast sagt
illa í andlegu yfirvöldin, og ekki einungis
þau. Það sem í dag virðist fremur prúðmann-
lega gerður heimildarskáldskapur um lífs-
leiða Rómarbúa í leit að lífstilgangi, olli á
sínum tíma einhverjum mesta menningar-
skjálfta sem riðið hefúi’ yfir Italíu í seinni
tíð. Vatíkanið fylltist heilagri reiði, þingið
ærðist. Skjálftanum olli kvikmynd með sak-
lausu nafni, Hið Ijúfa líf. La dolce vita.
Hugmyndin að La dolce vita varð til þeg-
ar Fellini vann að undirbúningi Nátta Cabír-
íu , n.t.t. þegar hann og Pasolini fetuðu hála
braut rómversks næturlífs, sérstaklega í
námunda við Via Veneto, götu gleðinnar.
Þar komst Fellini í kjmni við lífsleiða mi-
ljónamæringa og skemmtanasjúka lukku-
riddara. Einnig kynntist hann blaðamanni
og ljósmyndara sem nærðist á misgengi
fræga og fína fólksins. Þar var komin fyi’ii’-
mynd að aðalpersónu myndai’innai’, slúður-
fréttamanninum Marcello, sem Marcello
Mastroianni, þá lítt þekktur, túlkar svo eftir-
minnilega.
La dolce vita var langviðamesta uppá-
tæki Fellinis til þessa; enda er hún lengst
mynda hans, 179 mín. að lengd.
Fellini lýsti þessu afkvæmi sínu sem heim-
ildarmynd um lífið. Hann hefði svo sem einn-
ig getað sagt „skemmtanalífið“, þótt slíkt
orð segði fráleitt allt um innihald myndarinn-
ar. Við fylgjumst með nætun’ölti slúður-
fréttaritarans Marcello, samskiptum (frem-
SJÁNÆSTU SÍÐU
LHSBÓK MORGUNBLAÐSINS 19. FEBRÚAR 1994 7