Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1994, Page 1

L A Ð S
Stofnuö 1925
38. tbl. 5. NÓVEMBER 1994 -69. árg.
Þjóðfræði
Er kista
Kveldúlfs
fundin?
Margar einkennilegar ráðgátur er að finna í
sögum af landnámi íslands og ein þeirra
er kista Kveldúlfs. í Egils sögu segir frá
þeim feðgum, Kveldúlfi og Skallagrími, sem
hröktust frá heimkynnum sínum í Noregi
fyrir Haraldi hárfagra. Þeir fóru hvor á sínu
skipinu til að nema land á íslandi. Kveldúlfur
var gamali prðinn og lést í hafi. Fyrir dauða
sinn ávarpaði hann skipveija sína með þessum
orðum:
„Hefi eg ekki kvellisjúkur verið, en ef svo
fer, serri mér þykir nú iíklegast, að eg andist
þá gerið mér kistu og iátið mig fara fyrir
borð og verður þetta annan veg en eg hugði
at vera mundi ef eg skal eigi koma til ís-
lands og nema þar land. Þér skuluð bera
kveðju mína Grími syni mínum, þá er þérfinn-
ist, og segið honum það með, ef svo verður
að hann kemur til Islands og beri svo að
þótt það muni óiíklegt þykja að eg sjé þar
fyrir, þá taki hann sér þar bústað sem næst
því er eg hefi að landi komið.“
Þessi orð Kveldúlfs eru afar undarleg.
Hann gerir sér grein fyrir aðvífandi dauða
sínum, en þó lætur hann að því liggja að
hann eigi eftir að nema land á íslandi og
vera jafnvel á undan skipunum þangað. Kista
Kveldúlfs fór í sjóinn, eins og hann hafði
mælt fyrir um, en við skipstjórn tók Grímur
háleygski Þórisson. Skipin tvö höfðu samflot
þegar þau sigldu fyrir Reykjanes og inn á
flóann, en urðu þá aðskila í hvassviðri og
þoku. Skalla-Grímur cók land við Knarrames
vestur á Mýrum, en Grímur hinn háleygski
sigidi sínu skipi inn eftir Borgarfirði og tók
land í ósi Gufuár (sjá afstöðumynd). Þá segir
um Grím háleygska:
Þeir könnuðu iandið með sæ, bæði upp og
út. En er þeir höfðu skammt farið, þá fundu
þeir í vík einni hvar upp var rekin kista
Kveld-ÚIfs. Fluttu þeir kistuna á nes það, er
þar varð, settu hana þar niður og hlóðu að
grjóti.
Þeir hittu svo Skallagrím og sögðu honum
tíðindin. Síðan fylgdu þeir Skalla-Grími þar
til og sýndist honum svo sem þaðan mundi
skammt á brott þar er bólstaðargerð góð
mundi vera... Hann fiutti um vorið eftir
skipið suður til fjarðarins og inn í vog þann
er næstur var því er Kveid-ÚIfur hafði tii
lands komið ok setti þar bæ ok kailaði að
Borg...
Af þessu má sjá að spá Kveldúlfs rættist
og það var reyndar hann sem valdi höfuðbóli
Umhugsunarvert er að
Snorri hlýtur að hafa
þekkt þekkt skrín eins og
Kammin-skrínið. Hann
gæti meira að segja hafa
fengið nákvæma lýsingu
á Kammin-skríninu, því
Jón Loftsson fósturfaðir
hans hafði áður dvalið
hjá prestinum í
Konungahellu. Við
hljótum að íhuga hvort
sagan af reki kistunnar
kviknaði ekki í kolli
höfundar Egils sögu.
Eftir KARL
GUNNARSSON
Að ofan: Loftmynd af Borg og nágrenni. Hvíta örin vísar á bæinn á Borg. Að
neðan: Kveldúlfshöfði á fjöru, séður frá hlið innan úr víkinni.Takið eftir hausn-
um á endanum hægra megin. Sjá einnig mynd á bls 2.
ættarinnar stað í nýju landi. Gröf eða dys
Kveldúlfs og aðkomustaður kistunnar hljóta
því að hafa verið hinir mestu merkisstaðir
landnemanna. Eins og fyrrgreindar tilvitnanir
bera með sér er frásögnin ekki nægjanlega
giögg, en af þeim má þó ætla að staðurinn sé
í fjöru í vík, nærri Borg og ekki ýkja langt
utan við Gufárós. Eðlilegt væri að líta til
Borgarvogar, sem er næstur Borg, en eins
og sést af tilvitnuninni hér að ofan er orðalag
sögunnar á þann hátt að vogurinn sé „næst-
ur“ víkinni þar sem kistan rak upp. (Þess
má geta að orðalagið í frásögn Landnámabók-
ar (Sturlubókar) er nokkuð annað, svo þar
getur Borgaivogurinn komið til greina. Þó
er ekki mögulegt að líta á Landnámu sem
sjálfstæða heimild í þessu efni, enda er næsta
víst að þessi frásögn er þar einungis endur-
sögn Egils sögu. Hér verður því einungis texti
Egils sögu til umræðu.) Þá má líta á orðalag
Kveldúlfs, „sem næst því er ek hef at landi
komit“, og að Skallagrímur sá góðan stað
„skammt á brott“. Orðalag sögunnar bendir
því til þess að uppreksstaðurinn þurfi ekki
að vera fast við Borg, en þó nærri. Við útilok-
um því Borgarvog og ströndina þar utar.
Ekki er Einarsnesið líklegt eða ströndin þar
innar. Bæði er Einarsnes nefnt síðar í sög-
unni og svæðið er of fjarri Borg. Þá stendur
eftir strandlengjan suðaustan í Digranesi
(Borgarnesi) og inn í Grímólfsvík, og þar eru
nokkrar smávíkur sem koma til greina. Á
þessu svæði, innst á Digranesinu, þekkist
örnefnið Kveldúlfshöfði og þar við er dulítil
vík. Þó örnefni þetta komi ekki fyrir í sög-
unni er það eina vísbendingin sem fyrirfinnst
á þessari strandlengju og af þeirri ástæðu
hafa fræðimenn getið sér þess til að þar sé
staðurinn.
Kristian Kaalund, Sigurður Vigfússon og
Brynjúlfur Jónsson rannsökuðu staðhætti
þarna fyrir síðustu aldamót og eru ofan-
greindar hugleiðingar byggðar á frásögnum
þeirra. Þeir komust allir að þeirri niðurstöðu
að Kveldúlfshöfðinn væri líklegastur og veit
ég ekki til þess að frekari rök hafí bæst við
síðan þá. Ekki fundu þeir neinn vott af dys
þar á höfðanum eða nágrenni hans. Brynjúlf-
ur getur sér þess til að kista Kveldúlfs hafi
verið flutt út á Digranes í Skallagrímsdal,
þar sem Skallagrímur var síðar heygður; tel-
ur eðlilegt að Skallagrímur hafi verið heygður
hjá föður sínum. Sigurður Nordal tekur undir
þá skoðun í neðanmálsskýringum við Egils
sögu (1933, bls. 72). Ekki sé ég þó neina
vísbendingu um þetta í sögunni og enginn
Kveldúlfshaugur þekkist þar um slóðir.
Nú mætti spyija: Hvaða máli skiptir stað-
urinn? Það er næsta augljóst að sagan um
rek kistunnar er uppspuni! Ef kistunni var
varpað í sjóinn í hafinu milli Noregs og ís-
lands eru nær engin líkindi til þess að hún
liafi borist svo hratt og eftir sömu leið og
skipin fóru. Nútímamaður hlýtur að líta á
frásögnina um kistu Kveldúlfs sem þjóðsögu
eða lygasögu. Brynjúlfur Jónsson (1897), sem
annars vildi trúa sem flestu í fornsögunum,
skynjaði þetta vel og bjó til kenningu um að
kistunni hafi ekki verið skotið frá borði fyrr
en þeir voru komnir í mynni Borgarfjarðar.