Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1994, Qupperneq 2

Ljósmynd af Kammin-skríninu. (James Graham-Campbell. The Viking World, 1989).
Teikning af skríni (líklega Kammin-skríninu) (Víkingarnir, Almenna Bókafélag-
ið, Reykjavík 1967.)
Kveldúlfshöfði. Höfuðið á ytri stafninum í nærmynd.
Erfítt er að finna nokkum stuðning fyrir
þessu í sögunni. Við megum líklega gera ráð
fyrir að mönnum hafi á öllum tímum þótt
þessi saga einkennileg og því aðeins möguleg
að yfírnáttúruleg öfl hafi komið til. Þar með
má telja sagnaritarann, því Kveldúlfur sjálfur
er látinn segja að þetta „mundi ólíklegt
þykja“.
Ef kistu Kveldúlfs rak nú aldrei á land um
hvað fjallar þá sagan; eða hvað vakti fyrir
sagnaritara að festa svo ólíklega sögu á skinn?
Er hún merkingarlaus eða á e.t.v. að skilja
hana óeiginlegum skilningi? Með þessar
spurningar í huga leitaði ég uppi Kveldúlfs-
höfða eftir lýsingu Sigurðar Vigfússonar og
var hann auðþekktur. Hann er lítill sjálfstæð-
ur klettur að mestu aðskilinn frá landinu, en
er tengdur því með mjóu rúmlega mannhæð-
arháu hafti. Hann er aflangur og gengur
skáhallt út frá landinu til suð-suðvesturs.
Lengdin er um 45m og hæðin tæpir lOm. í
höfðanum og meðfram honum má sjá berg-
ganga og er það ástæðan fyrir lögun hans
og hvemig landrofið hefur skorið hann frá.
Innan við höfðann opnast stór vík, Grímólf-
svík, og handan við hana er Einarsnes. Utan
við höfðann er lítil vík með sandfjöru, sem
gengur inn milli höfðans og landsins. Á flóði
er höfðinn að mestu umflotinn, en á fjöru
koma up leirur og þomar langt út.
Þegar litið er til höfðans frá hlið úr víkinni
litlu blasa við tvö sérkennileg formeinkenni
(sjá ljósmyndir). Lögun hans er þannig að
stafnamir eða endamir eru nokkuð beinir
niður og hliðin sem snýr að landi er þver-
hnýpt og fremur slétt. Áð ofan hækkar hann
inn frá endunum og dregst upp í kúf í miðju.
Þessi lögun minnnti mig strax á stórhýsi vík-
ingaaldar, eins og þau hafa t.d. verið endur-
gerð í Þrælaborgarvirkinu í Danmörku. Við
þetta bætist að á ytri stafninum skaga á ein-
um stað út steinybbur, sem mynda merkilega
skýra vangamynd af mannsandliti. Myndin
er af karlmanni, sem gæti verið með hjálm
á höfði. Brúnirnar eru miklar, nefið hvasst
og bogið, munnurinn heldur innfallinn og
gapir, varir þunnar. Hakan er löng og gæti
verið hulin stuttu skeggi. Maður þessi er
heldur gamallegur, en harðleitur og er svipur-
inn jafnvel æðisgenginn við viss birtuskilyrði.
Við þessa sjón datt mér ekkert fremur í hug
en þar gæti Kveldúlfur verið lifandi kominn
— eða þó fremur afturgenginn. Þessi haus
fellur merkilega vel inn í húsmyndina, ef við
hugum að svonefndu Kammin-skríni, dýrl-
ingaskríni sem er talin dönsk smíði frá 11.
öld (sjá ljósmynd og teikningu). Það er talið
vera gert í líki stórhýsa víkingaaldar og er
reyndar ein helsta fyrirmynd manna við end-
urgerð slíkra húsa. Veggir dragast saman til
gaflanna, þakið hefur þessa einkennandi
kúptu lögun, og á göflunum eða ásendum eru
gapandi dýrahausar, heldur grimmilegir. Nú
fer lesanda líklega að gruna hvert stefnir.
Ég ætla að geta mér þess til að höfðinn sjálf-
ur sé „kista“ Kveldúlfs, þar sem hann stend-
ur líkt og strandaður í víkinni. Landnáms-
menn hafa álítið hann bústað Kveldúlfs eftir
dauðann óg sú er merking landnámssögunnar.
Nú er nauðsynlegt að drepa á eðli Egils
sögu. í rannsókn Bjarna Einarssonar (1975)
kom glögglega fram að höfundur hennar
hefur aflað sér efnis úr öðrum sögum og
uppbygging og efnistök sögunnar eru á þann
hátt að hún hlýtur að mjög miklu leyti að
vera mótuð af kröfum frásagnarlistarinnar
fremur en sagnfræðinnar. Hann álítur að
söguna verði að skoða sem skáldsögu eða
skemmtisögu, þótt í henni sé sagnfræðilegt
ívaf. Ný hlið á þessu máli kom fram í bók
Einars Pálssonar (1990) þar sem hann færir
rök fyrir því, að líta verði á söguna fyrst og
fremst sem táknræna launsögn (allegóríu). I
stuttu máli táknar þetta að sagan flytur dul-
inn boðskap, sem gefinn er til kynna með
margræðu orðafari eða með því að móta frá-
sögnina í form viðtekins goðsagnaefnis og
launspeki. Þessi hugsunarháttur var algengur
í miðaldabókmenntuny Evrópu og þarf því
ekki að koma á óvart. í grein Torfa Túliníus-
ar (1994) kemur fram svipaður skilningur á
eðli sögunnar, þótt efnistök og túlkun séu
nokkuð á aðra leið.
Fróðlegt væri að kanna nákvæmlega orð
Egils sögu um fundarstað kistunnar, í ljósi
þeirrar tilgátu að nokkuð gæti búið undir.
Eins og fyrr segir má líkja höfðanum við kistu
sem rekið hefur upp í „ík einni“. Þá er sagt:
. . . fluttu þeir kistuna á nes það, er þar
varð, settu hana þar niður ok hlóðu at grjóti.
Höfðann má einnig má kalla nes og ef höfð-
inn er hús Kveldúlfs má segja að hann sé þar
í grjótinu. Mér virðist frekar einkennilegt í
sambandinu að segja að nesið hafí „orðið“.
Benda má á að í Sturlubók er þessi setning
tekin upp lítið breytt, en þar stendur „er þar
var“. Ef höfðinn er hugsaður sem kistan má
segja sem svo að þar sem hana rak upp hafi
orðið til nes. Það er einnig mjög undarlegt
að lík Kveldúlfs hafi verið afgreitt í skyndi
með því að „hlaða að grjóti". Líklegra væri
að Skallagrímur hefði látið gera veglegan
haug yfir föður sinn, sérstaklega eftir svo
merkilegan atburð. Skýring mín felur í sér
að ekki var hægt að heygja karlinn þar sem
hann var ekki til staðar í líkamanum. Af öllu
samanlögðu sýnist mér líklegast að frásögnin
af kistunni sé undi rós, og að höfundur reyni
vísvitandi að dylja raunverulega merkingu
staðarins og nákvæma staðsetningu. Af þessu
Ieiðir að hann hlýtur að hafa þekkt höfðann
og skilið merkingu hans. Hafi ömefnið Kveld-
úlfshöfði þekkst á dögum höfundar gat hann
tæplega minnst á það án þess að koma upp
um sig.
Kammin-skrínið, sem fyrr var minnst á,
varðveittist í dómkirjunni í bænum Kammin
í Pommem, á þeim slóðum þar sem áður
bjuggu Vindar. Fræðimenn hafa getið sér til
að þetta skrín komi við sögu í Heimskringlu
Afstöðukort af Borg og nágrenni.
Snorra Sturlusonar. Þar er frásögn af árás
Vinda á Konungahellu, þar sem þeir rændu
m.a. helgiskríni úr kirkju. Nú er það flestra
mál að Snorri sé manna Iíklegastur til að
hafa samið Eglu. Það er því einkennilegt að
hugsa til þess möguleika, að frá honum sé
komin iýsing á uppruna þess grips, sem reyn-
ist mér lykill að gátunni um kistu Kveldúlfs
og að þá gátu hafí Snorri samið sjálfur. Það
væri þá að sjálfsögðu ekkert nema tilviljun,
en hitt er umhugsunarvert að Snorri hlýtur
að hafa þekkt til þannig skrína. Hann gæti
meira að segja hafa fengið nákvæma lýsingu
á Kammin-skrýninu, því Jón Loftsson fóstur-
faðir hans hafði áður dvalið hjá prestinum á
Konungahellu. Við hljótum að íhuga hvort
hugmyndin um ,,“kistu“ Kveldúlfs kviknaði
ekki í kolli höfundar Egils sögu, hvort sem
það var Snorri eða einhver annar með svip-
aða þekkingu á fornum sögum og umhverfi
Borgar. Hún væri vissulega snjallt bragt til
að dylja kjarna málsins, en gefa hann þó til
kynna. Hugsanlega hefur sagnaritarinn hafi
séð vissa hliðstæðu með andanum eða „vætt-
inum“ í klettinum og leifum dýrlingsins í
skríninu. Bæði fyrirbærin höfðu einhvers kon-
ar milligöngu milli manna og æðri máttar-
valda.
Að því gefnu að einhver upphafleg land-
námssögn felist á bak við kistusöguna gæti
ég ímyndað mér að hún hafí verið þannig:
Að dæmi Ingólfs Amarsonar blótaði Kveldúlf-
ur áður en upp var lagt. Þar hefur hann
“gengið til fréttar" til þess að fá vitneskju
um hvort fyrir honum ætti að liggja komast
til íslands. „Fréttin“ eða spásögnin gaf það
afdráttarlaust til kynna og sú var ástæða
þess að förunautar hans voru vissir um að
finna hann á landinu. Þegar landnámsmenn-
irnir könnuðu nýja landið hafa þeir búist við
einhveiju tákni eða vísbendingu, svo þeir
mættu átta sig á hinu dulda eðli eða „vætt-
um“ landsins. Þá hafa þeir rekið augun í
þessa mynd í Kveldúlfshöfða, húsið og haus-
inn og e.t.v. var hann nauðalíkur gamla mann-
inum! Þessa opinberun hafa þeir skilið þannig
að andi Kveldúlfs hafi sest að í þessum hú-
slaga kletti eða jafnvel líkamnast sem höfð-
inn. Hann gæti því samsvarað haugi ættföð-
ursins, og Kveldúlfur byggi þar í sem eins
konar landvættur eða álfur. Það er vafalaust
að átrúnaður var á slíkum stöðum til foma.
Ætla mætti að höfðinn hafí síðan verið hinn
helsti helgistaður og viðmiðun í landnámi
Skallagríms. Hér gæti glitt í þá þætti hinnar
fornu heiðnu trúar sem nefnast örlagatrú
forfeðradýrkun og vættatrú. Fátt er um heim-
ildir um þessa trú, sem var þó svo rótgróin
að leifar hennar lifðu fram á okkar tíma t.d.
í formi trölla- og álfatrúar, og hefur mikil-
vægi hennar eflaust verið meira en við skynj-
um nú.
Að lokum má taka það fram að mynd sú
sem sjá má í Kveldúlfshöfða sannar að sjálf-
sögðu ekki þá túlkun á launmáli Egils sögu
sem hér er lögð fram; það er jafnvel ekki
augljóst af þessu að um nokkur launmál sé
að ræða. Það er með öllu óvíst að höfðinn
hafí haft núverandi form á landnámsöld og
þó svo hafi verið hafa fornmenn e.t.v. ekki
skynjað myndina á þann hátt sem ég geri.
Ein og stök verður þessi tilgáta aldrei nema
skrýtin hugdetta. Hitt er svo annað mál að
kistusagan er ekki nema eitt smáatriði í miklu
stærri og flóknari hugmyndavef sem felst I
Egils sögu. Rannsókn þessa hugmyndaheims
er á frumstigi, þó brautryðjandaverk Einars
Pálssonar sé mikilvægt framlag. Við megum
því vænta þess að finna frekari rök með —
eða á móti — tilgátu þessarar greinar þegar
heildarmyndin skýrist.
Höfundur er jarðeðlisfræðingur og starfar á
Orkustofnun.
HEIMILDIR
Bjarni Einarsson, Litterære forudsætninger for
Egils saga, Reykjavík, 1975.
Bryiyúlfur Jónsson, Rannsókn í Mýra^ Hnappa-
dals- og Snæfellssýslum sumarið 1896, Árbók hins
ísienska fornleifafélags 1897, bls. 4-6.
Egils saga, íslendinga sögur og þættir, 1. bindi.
Svart á hvítu, Reykjavík 1987.
Egils saga, tslensk fornrit II, Hið íslenska fornrita-
félag, Reykjavík 1933 (bls. 70-73).
Einar Pálsson, Egils saga og úlfar tveir, Rcykjavík,
1990.
Kristian Kaalund, Bidrag til en historisk-topogra-
fisk Beskrirelse af Island, I, Kjöbenhavn 1877 (bls.
378).
Sigurður Vigfússon, Rannsókn í Borgarfirði 1884,
Árbók bins íslenska fornleifafélags 1886, bls. 3-6.
Snorri Sturluson, Heimskringla, III, íslensk fomrit
28, Hið íslenska fornritafélag, Reykjavík 1979 (bls.
294-296).
Torfi H. Tulinius, „Mun konungi eg þykja ekki
orðsnjallur", Skírnir, vor 1994, bls. 109-133.