Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.1994, Qupperneq 5

Reykjavík fyrir 30 árum
Lifað og leikið
sér1964
að var á fyrstu árum sjöunda áratugarins, þeg-
ar pólitísk vakning átti sér stað í allnokkrum
mæli meðal ungs fólks, að kosningaaldurinn
var miðaður við tuttugasta og fyrsta aldursár-
ið. Það er ekki fyrr en á níunda áratungum,
Laugarásbíó sýndi þá
sem aukamynd
Berlínarför The Beatles,
brezku bítlanna.
Bítlaæðið var enn í
hámarki hér á íslandi
sem erlendis. Haldnir
voru miðnæturtónleikar í
Háskólabíói 4. mars
1964 og þar komu fram
helztu stjörnur unga
fólksins, Hljómar,
Savanatríóið, JJ og Einar
Júlíusson, Tónar og Sóló.
Eftir ÓLAF ORMSSON
að hann er færður niður um þijú ár, og
átján ára unglingum er treyst fyrir því að
vera dómbærir á hvað horfi til heilla og
framfara á landi voru og mynda sér skoðan-
ir um menn og málefni.
Ég var á tuttugasta og fyrsta aldursári
árið 1964. Það ár voru engar kosningar á
íslandi, og reyndar ekki fyrr en árið 1966,
er bæjar- og sveitastjórnarkosningar fóru
fram. Fannst mér biðin að komast í kjðrklef-
ann nokkuð löng, sérstaklega þar sem ég
taldi mig vera fyrir löngu búinn að mynda
mér ákveðnar skoðanir.
Ég vann þá um tíma í Ríkisprentsmiðj-
unni Gutenberg þar sem pólitískir straumar
til vinstri voru innandyra, og mér fannst
nánast öll veröldin vera vinstri sinnuð eða
allavega æska heimsins. í hljómplötuverslun
Fálkans við Laugaveginn kom ég auga á
ádeilutónlist og texta Joan Baez og Bob
Dylans og auðvitað Pete Seegers. Man ég
að ég eignaðist snemma árs 1964 tólf laga
plötu með þessum heimskunna þjóðlaga-
söngvara og varð beinlínis heillaður af tón-
listinni, og þá sérstaklega laginu We Shall
Overcome, sem var eins konar baráttusöng-
ur blakka minnihlutans í Bandaríkjunum
og ýmissa mótmælahreyfinga þar vestra á
þeim árum.
Einmitt um það leyti voru Samtök her-
námsandstæðinga með aðsetur í Vinaminni
í Mjóstræti 3 í Gijótaþorpinu, stóru, rauð-
litu þriggja hæða timburhúsi. Þar man ég
eftir Einari Laxness, sagnfræðingi, sem
starfsmanni á skrifstofu samtakanna, glöð-
um og léttum í lund þrátt fyrir að andstæð-
ingarnir gerðu stundum aðsúg að húsinu í
leit að Moskvukommúnistum og mölvuðu
rúður. Það var einmitt í einni heimsókn
minni til Einars, að þijátíu rúður höfðu
verið brotnar í húsakynnum Samtaka
hernmámsandstæðinga, og hafði verið fyllt
út í götin með skúringartuskum á meðan
safnað var fyrir nýju gleri.
í þá daga fórnuðu menn jafnvel starfs-
frama fyrir hugsjónir. Því var auðvitað ekki
tekið með þegjandi samþykki vinnuveitanda
að starfsmaður tæki virkan þátt í starfi
samtaka, sem ýmsir vildu meina að væru
jafnvel kostuð af alþjóðlegri hreyfingu
kommúnista og hefðu það sem helsta stefnu-
mál að vísa bandaríska herliðinu af landi
brott og krefjast úrsagnar íslands úr Atl-
antshafsbandalaginu. Kaldastríðið í sam-
skiptum stórveldanna var þá enn i hámarki
og víglínan dregin í gegnum lönd og álfur.
Ég hóf störf sumarið 1964 hjá Bræðrun-
um Ormsson, frændum mínum, sem þá voru
með starfsemi fyrirtækisins á Vesturgötu
3. Frá þeim dögum á ég góðar minningar.
Ég vann þar um tíma í þeim tilgangi að
kynna mér starfsvettvang rafvirkja ef vera
kynni að ég teldi það eiga fyrir mér að liggja
að gera þá grein ef til vill að ævistarfi, sem
Jantes Bond var vinsæl hetja í myndun-
um um leynilögreglukappann 007 og
enn, 30 árum síðar, er Sean Connery
með dáðustu kvikmyndaleikurum
heimsins.
reyndar kom aldrei til álita, þar sem hæfí-
leikar mínir nýttust engan veginn við upp-
byggingu rafiðnaðarins í landinu. Fremur á
öðrum sviðum.
Svo var það einn morguninn seint í ágúst-
mánuði 1964, að ég fór að hafa orð á því
við frænda að ég ætlaði að sækja fund norð-
ur í Mývatnssveit í byijun septembermánað-
ar og kynni að þurfa að fá frí tvo til þijá
daga frá störfum. Hann taldi í fyrstu að
það ætti að vera í lagi. Spurði síðan á veg-
um hvers þessi fundur væri. Það var svo
sem ekkert Ieyndarmál, - á vegum her-
námsandstæðinga. Orðrétt man ég ekki
hvað okkur fór á milli. Frændi taldi að ef
ég ætlaði á þennan fund „kommúnista“,
norður í land, þá skyldi ég einfaldlega ekk-
ert vera að koma aftur til vinnu. Honum
líkaði það miður að ég ætlaði að sækja fund
á vegum slíkra aðila.
Ég get svo sem vel skilið þessa afstöðu
frænda eftir á. Þessi för mín á fund „komm-
únista“, hernámsandstæðinga, við Mývatn
var beinlínis í þá daga bein ógnun við einka-
framtakið, ef ekki beinlínis tilræði. Þá lét
ég slík varnaðarorð eins og vind um eyru
þjóta, það var hugsjónin sem skipti máli og
hafði forgang fram yfir starfsframa.
Eftir að ég lauk störfum hjá Eiríki frænda
í septembermánuði 1964, hóf ég störf hjá
Sambandi íslenskra samvinnufélaga, á lager
í húsnæði iðndeildar, vestarlega á Hring-
brautinni. Þar voru birgðir af ýmis konar
vörum frá verksmiðjum Sambandsins á
Akureyri, málning, þvottaefni, kaffi, sultur
og ýmislegt fleira. Þar var yfirmaður Leifur
Unnar Ingimarsson sem látinn er fyrir nok-
kurum árum, drengur góður og indæll í allri
umgengni, hávaxinn maður, þrekinn, með
kollvik og andlega sinnaður. Var að mig
minnir um tíma forseti í Guðspekifélags-
stúku og virkur þátttakandi í starfí Guð-
spekifélagsins eins og reyndar annar starfs-
maður á sama vinnustað, Benedikt Þormóðs-
son, sölumaður sem var tengdasonur séra
Sveins Víkings. Það voru andlegir straumar
í gangi þarna á vinnustaðnum, hlúð að því
mannlega og því sem gæti orðið mannlífi
til farsældar í leik og starfi. Þá voru ekki
var með umboðið.
í janúar 1964 var þannig umhorfs í Reykjavík: Allt orðið grænt. Menn töldu að hlýindin hlytu að vera af manna völdum.
En síðar um veturinn gerði ófærð af snjó.
Helgi Sæmundsson fylgist með skák-
móti í Lídó þar sem stórmeistarinn Tal
keppti.
1964 stóð styr um væntanlegt Ráðhús í Reykjavík. Menn hugsuðu þá í kössum og
tillögu nokkurra arkitekta, sem átti að byggja eftir þar sem Iðnó er við Tjömina,
nefndu sumir „ráðkassa“. Sem betur fer var horfið frá þessari lausn.
af grunni, sömuleiðis Domus Medica við
Egilsgötu og í ársbyijun hófust fram-
kvæmdir við nýja álmu Loftleiðabyggingar-
innar á Reykjavíkurflugvelli.
Um mitt sumar 1964 var fólk að flytja
úr lélegum braggaíbúðum við Höfðaborg í
nýju fjölbýlishúsin á Meistaravöllum. Það
er sem sagt ekki lengra síðan að hermanna-
braggarnir frá stríðsárunum voru taldir
boðleg húsakynni og einn fjölskyldufaðirinn
sagði aðspurður um breytingarnar:
„Þetta er eins og að flytja úr hreysi í höll.“
Ymis stórmenni heimsóttu ísland þetta
minnisstæða ár 1964. Þann 1. júli steig á
land við Loftsbryggju við Reykjavíkurhöfn
hans hátign Philip prins hertogi af Edin-
borg, maður Elísabetar Englandsdrottning-
ar. Hann kom hingað til lands á snékkju
sinni Britannicu í boði forseta íslands. Mik-
ill mannfjöldi fagnaði hertoganum er hann
steig á land. Hann ók síðan í bifreið með
forseta íslands, íslenskum ráðherrum og
borgarstjóra að Alþingishúsinu við Austur-
völl, þar sem hann kom fram á svalirnar
og ávarpaði mannfjöldann.
Tíðarfar var með besta móti veturinn
1963-64. Síðla vetrar ’64 kyngdi þó niður
miklum snjó í Reykjavík, þó svo að vetur
komið til Reykjavíkur tvö undanfarin sumur.
Flogið var til Kaupmannahafnar og frá
Kaupmannahöfn farið með skipinu til Rho-
dos, Líbanons, Sýrlands, Jórdaníu, ísraels,
Tyrklands og Grikklands og síðan í bakaleið-
inni komið til Feneyja. Ferðin kostaði frá
tuttugu og fimm þúsund og tvö hundruð
og uppí þijátíu og Sex þúsund og þijú hund-
ruð, eftir gerð'og stærð, klefa og hefur sjálf-
sagt ekki þótt há upphæð í þá daga.
I jólabókaflóðinu 1964 eru ýmsar athygl-
isverðar bækur. Bókfellsútgáfan, sem Birg-
ir heitinn Kjaran veitti forstöðu, gaf út bók-
ina, í dag skein sól, síðara bindið, viðtals-
bók Matthíasar Johannessens við Pál ísólfs-
son, og Helgafell, forlag Ragnars í Smára
gaf út Mælt mál eftir Davíð Stefánsson frá
Fagraskógi, sem lést þá fyrr á árinu. Einn-
ig Sjöstafakverið eftir Halldór Laxness og
Barn náttúrunnar, endurútgáfu. Þá komu
út hjá sama forlagi Kjarvalsbók, saga Jó-
hannesar Kjarvals í máli og myndum, eftir
Thor Vilhjálmsson og greinasafn og hug-
vekjur eftir þáverandi biskup, séra Sigur-
björn Einarsson. Um ársins hring kom einn-
ig út um jólin 1964 og Ævisaga Jóhannesar
á Borg eftir Stefán Jónsson, fréttamann og
fyrrverandi alþingismann, svo og ljóðabók
Á sviðinu í Iðnó: Fangarnir í Altona með Helgu Bachman og Helga Skúlasyni í
aðalhlutverkum.
Hljómar frá Keflavík voru vinsælasta hljómsveitin meðal unga fólksins og bítla-
æði greip þá mjög um sig á hljómleikum sem Hljómar héldu í Háskólabíói.
þeir efnishyggjutímar sem nú eru svo áber-
andi, tæpum þrjátíu árum síðar.
Þjóðmálin komu auðvitað upp á yfirborð-
ið í spjalli vinnufélaga, en auk þeirra sem
fyrr eru nefndir starfaði þarna hjá iðndeild
Sambandsins á Hringbrautinni fleira ágæt-
isfólk, t.d. Adolf heitinn Valberg sölumað-
ur, Sigurlaug Þórðardóttir, frá Borgarfirði
eystra, Ólafur Jóhannsson frá Svínhóli, sem
var mótaður af ungmennafélagsandanum
frá því fyrr á öldinni og kjörorðinu „íslandi
allt“, og Hildíþór Ólafsson bifreiðastjóri,
traustur maður og farsæll.
Það sem ber einna hæst árið 1964 og er
sérstaklega minnisstætt nú, þijátíu árum
síðar, er fyrsta Reykjavíkurskákmótið, sem
hófst í samkomuhúsinu Lídó við Skaftahlíð
í ársbyijun, þriðjudaginn 14. janúar með
þátttöku ýmissa heimskunnra stórmeistara.
Skal þá fyrstan telja fyrrum heimsmeistara,
Mikael Tal, sem nú er látinn.
Ég fór oft nánast beint úr vinnu á skák-
mótið. Við sátum þarna saman í skáksalnum
eina kvöldstund og fylgdumst með meistur-
unum. Þarna voru fastagestir Bergur Páls-
son, stjórnaráðsfulltrúi, sem látinn er fyrir
nokkrum árum, Baldur Pálmason, hjá Ríkis-
útvarpinu, Helgi Sæmundsson, ritstjóri og
rithöfundur og ýmsir fleiri. Töframaðurinn
frá Riga, Mikael Tel, vakti mikla athygli.
Hann virtist ekki þurfa að hafa mikið fyrir
því að innbyrða vinning í skákunum. Hann
var á þeytingi um skáksalinn, fram og til
baka, með sígarettu í munni. Eftir á er það
fullyrt, að hann hafi jafnvel tekið hraðskák-
ir við gesti í hliðarherbergjum á meðan
hann beið þess að andstæðingurinn í um-
ferðinni léki næsta leik.
Töframaðurinn frá Riga sigraði með mikl-
um yfirburðum, vann tólf skákir og gerði
eitt jafntefli, við Guðmund Pálmason.
Laugarásbíó sýndi þá sem aukamynd
Bandaríkjaför The Beatles, bresku bítlana.
Bítlaæðið var enn í hámarki hér á íslandi
sem erlendis. Haldnir voru miðnæturtónleik-
ar í Háskólabíói 4. mars 1964 og þar komu
fram helstu stjörnur unga fólksins, Hljóm-
ar, Savannatríóið, JJ og Einar Júlíusson,
Tónar og Sóló. Kynnir Jónas Jónasson. Og
vinsælustu lögin á þeim tíma Hibby, hibby
shake, Mr. Postman, Glad All Over og bítla-
myndin A Hard Day’s Night var frumsýnd
í Tónabíói í ágústmánuði 1964 fyrir fullu
húsi, að viðstöddum íslensku bítlunum
Hljómum.
í ársbyijun var sýnd í Tónabíói ameríska
stórmyndin West Side Story sem hlaut tíu
óskarsverðlaun og fjölda viðurkenninga.
Stjórnendur og framleiðendur Robert Wise
og Jerome Robbins. Hljómsveitastjóri Leon-
ard Bernstein og í aðalhlutverkum Natalie
Wood og Richard Beymer. Þá var mikil
gróska í starfsemi leikhúsanna eins og jafn-
an fyrr og síðar. í Iðnó var verið að sýna
Fangana í Altona eftir Jean Paul Sarte.
Helgi Skúlason hlaut Silfurlampanri fyrir
hlutverk Franz von Gerlach og frábæra
dóma gagnrýnenda.
Þjóðleíkhúsið var með á fjölunum Gísl og
Hamlet. Í einu helsta hlutverkinu í Gísl var
að stíga sín fyrstu skref á leiklistarbraut-
inni kornungur og efnilegur leikari sem nú
er löngu þjóðkunnur. Arnar Jónsson.
Hallbjörg Bjarnadóttir eftirherma og fjöl-
listakona var með miðnæturskemmtanir í
Austurbæjarbíói í septembermánuði 1964
og hljómsveit Árna Elvar aðstoðaði. Ég sat
þar eitt sinn á öðrum eða þriðja bekk á
iniðnæturskemmtun Hallbjargar og starði
hugfanginn á skemmtikraftinn fara úr einu
gervinu í annað og át á meðan yfir mig af
poppkorni, lakkrís og konfekti og gleymdi
næstum stað og stund. Hallbjörg brá sér í
allra kvikinda gervi og hermdi eftir helstu
stórsöngvurum heimsins, Louis Amstrong,
Ellu Fitzgerald, F’rank Sinatra og Elvls
Presley. Hún er nú kominn til íslands eftir
langa dvöl erlendis og það alkomin og lét
hafa það eftir sér í sjónvarpsviðtali að hún
ætlaði sér að heilla nýja kynslóð íslendinga
uppúr skónum. Ég veit að hún fer létt með
það. Hallbjörg er engum lík.
Þá var hvert stórhýsið af öðru í smíðum
í miðborg Reykjavíkur. Skrifstofu- og versl-
unarhúsnæði Silla og Valda í Austurstræti,
og byggt var ofan á Utvegsbankann. Lög-
reglustöðin við Hlemm var einnig að rísa
konungur léti annars lengi lítt á sér kræla.
En stórbrotinn var hann og forn í skapi,
þegar hann loksins hélt innreið sína. Það
var eins og hann vildi sýna Reykvíkingum
að hann væri ekki dauður úr öllum æðum
heldur væri alltaf á næstu grösum á þessum
tíma. Á myndum í dagblöðum er mikil ófærð
á götum borgarinnar, jafnvel á helstu um-
ferðargötum út úr borginni, og sem leið lá
um Öskjuhlíðina og yfir í Kópavoginn.
Ferðaskrifstofa Zoega hf., Hafnarstræti
5, auglýsti jólaferð um jólin 1964 til landsins
helga. Bauð ferðaskrifstofan upp á jól í Betle-
hem og Jerúsalem. Og einnig ferð með
skemmtiferðaskipinu Akropolis, sem hafði
eftir heimspekinginn Gunnar Dal og skáld-
saga eftir Steinar Siguijónsson, Hamingju-
skipti. Þá gaf Almenna bókafélagið út síð-
ari hluta ævisögu Hannesar Hafsteins,
skráða af Kristjáni Albertssyni.
Götumyndin í Aðalstræti er mikið breytt
frá þessum dögum árið 1964 og gildir það
einnig um fleiri götur í Kvosinni, á milli
Lækjargötu og Aðalstrætis. Á horni Tún-
götu og Aðalstrætis stóð húsið Uppsalir
stórt timburhús, og allt fram á áttunda ára-
tuginn. Ég á ýmsar minningar tengdar því
húsi.
Þar sem nú er Miðbæjarmarkaðurinn stóð
nokkuð glæsilegt timburhús, og þar innan
dyra var vinsælt kaffihús, veitingahús,
Gildaskálinn. Þar kom ég oft og sat löngum
yfir kaffi og meðlæti. Upp í hugann koma
svipmyndir frá löngu liðnum dögum og gest-
um sem þar komu. Eitt sinn sátu þar við
borð Markús Örn Antonsson, borgarstjóri,
og kona hans, Steinunn Ármannsdóttir, og
rómantísk stemmning í kring um borðið
eins og vera ber. Þau gætu hafa verið að
innsigla hjónabandið eða leggja drög að
framtíðaráformum. Ekki man ég nú hvort
Vilborg Dagbjartsdóttir, skáldkona, var þá.
gengilbeina á Gildaskálanum, en þar starf-
aði hún um tíma á þessum árum og hefur
sagt frá því í skemmtilegu útvarpsviðtali
fyrir örfáum árum. Markús Örn Antonsson
var árið 1964 annar umsjónamanna þáttar-
ins Með ungu fólki, sem var á dagskrá þriðju
hveija viku í Ríkisútvarpinu. Hinn stjórn-
andinn var Andrés Indriðason, rithöfundur.
Ungir piltar í slíkum ábyrgðarstörfum
hjá Ríkisútvarpinu í þá daga voru sannar-
lega í sviðsljósinu og um þá lék ljómi frægð-
ar í fámenninu hér á íslandi.
Höfundur er rithöfundur.
4
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 5. NÓVEMBER 1994 5