Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1995, Side 4
ÞESSI myndskreyting er á skríni sem fannst í ríkulega búinni skipsgröf við Sutton Hoo í Austur-Anglíu á Englandi.
Gröfin er talin vera frá því snemma á 7. öld, líklega haugur Ráðvalds (Raedwald) konungs. Hún sýnir á stílfærðan
hátt kringluleitan mann með gapandi úlf á báðar hendur. Það er nærtækt að álíta að myndin sýni úlfakreppu sólar,
eins og segir frá í Snorra-Eddu. (Úr The History of Art, Hamlyn, 1985).
Skolí og Hati
í Egilssögu
Allegóría eða launsagnalist var í hávegum höfð
meðal evrópskra rithöfunda á miðöldum. í
þannig sögum leynast goðsagnir og ýmis lær-
dómur á bak við hina yfirborðslegu frásögn.
Tilgangur þessa er að koma til skila dýpri
í launsögninni eru
meðlimir konungs-
ættarinnar tákn
sólarinnar, en sólareðli
konungs var þekkt
hugmynd til forna. Þeir
Kveld-Úlfur og
Skallagrímur leika
hlutverk úlfanna, sem
eyða sólu og tungli.
Eftir KARL
GUNNARSSON
merkingu atburðarásarinnar, samkvæmt
skilning höfundarins. Boðskapurinn er því
ætlaður útvöldum og lærðum, en ekki til að
upplýsa alþýðu. Hingað til hefur það verið
ríkjandi skoðun að Islendingasögumar hafi
verið að mestu lausar við slíkar tiltektir, en
þó þafa komið fram sterkar ábendingar um
að íslendingar hafi þá sem nú reynt að fylgj-
ast með tímanum. í þessari grein verður gerð
dálítil tilraun til að sannprófa ákveðna tilgátu
þessa eðlis, sem lögð er fram í þeirri bók
Einars Pálssonar sem heitir flEgils saga og
úlfar tveirfP. .P ,B “Úlfakreppa Snorra-Eddu“
.P Einar telur helstu launsögn IEgils sögufP
vera hliðstæða við frásögnina í tólfta kafla
Gylfaginningar í flEddufP Snorra Sturluson-
ar, sem nefnist “flFrá úlfakreppu SólarfP“.
Þar ræða þeir saman Gangleri og Hárr, og
hefst kaflinn þannig: ,br flÞá mælti Gan-
gleri: “Skjótt ferr sólin ok nær svá sem hún
sé hrædd, ok eigi myndi hon þá meir hvata
göngunni, at hon hræddist bana sinn.“fP .br
Hárr útskýrir þá fyrir Ganglera hveijir of-
sækja sólina á himninum: .br fI“Þat eru tveir
úlfar, ok heitir sá, er eftir henni ferr, Skoll.
Hann hræðist hon, ok hann mun taka hana.
En sá heitir Hati Hróðvitnisson, er fyrir henni
hleypr, ok vill hann taka tunglit, ok svá mun
verða.“ .br Þá mælti Gangleri: “Hver er ætt
úlfanna?" .br Hárr segir: “Gýgr ein býr fyrir
austan Miðgarð í þeim skógi, er Járnviðr
heitir. í þeim skógi byggja þær tröllkonur,
er Jámviðjur heita. In gamla gýgr fæðir at
sonum marga jötna ok alla í vargs líkjum,
ok þaðan af eru komnir þessir úlfar. Ok svá
er sagt, at af ættinni verðr sá einna máttk-
astr, er kallaðr er Mánagarmr. Hann fyllist
með fjörvi allra þeira manna, er deyja, ok
hann gleypir tungl, en stökkvir blóði himin
ok lopt öll. Þaðan týnir sól skini sínu, ok vind-
ar eru þá ókyrrir ok gnýja heðan ok hand-
an.“fP .P Síðan birtir Snorri tvær vtsur úr
Völuspá, sem samsvara nokkuð síðustu ræðu
Hás hér á undan. Þar er þó ekki minnst á
úlfana tvo sem kreppa að sólu, en þá má
aftur á móti fínna í 39. vísu Grímnismála,
og er ólíklegt annað en hún sé einnig heimild
Snorra: .P .nf flSkol! heitir úlfur, er fylgir
inu skírleita goði til vama viðar, en annar
Hati, hann er Hróðvitnis sonur, sá skal fyr
heiða brúði himins.fP .fí .P Þessi goðsögn
varðar raunveruleg fyrirbæri á himni, sem
eru ljósdflar eða hjásólir sem stundum fylgja
sóiu. Ekki er líklegt að þessar hugmyndir séu
uppspuni Snorra, enda hafa vísbendingar um
þær lifað víða í þjóðtrú. T.d. nefnast hjásólim-
ar flsolulvfP eða flsolvargfP á Norðurlöndum,
og flsun-dogsfP á Englandi. Jón Árnason
þjóðsagnaritari greinir þannig frá: ,P fI“Hjá-
sólir eða aukasólir, það eru ljósdílar í kring
um sólina, eru ekki sjaldsénar á Suðurlandi.
Ef tvær hjásólir sjást í einu sín hvoru megin
sólarinnar, önnur á undan sól en hin á eftir,
er það kallað að “sólin sé í úlfakreppu" eða
að “það fari bæði undan og eftir sól“ og er
hvort tveggja orðatiltækið dregið af úlfunum
Sköll (svo) sem átti að gleypa sólina og Hata
sem átti að taka tunglið. Stundum er þetta
kallað gílaferð og hjásólin sem fer á undan
gíll. Hann þykir ills viti með veður ef ekki
fer einnig á eftir sólu, en sú hjásól er enn
kölluð úlfur og er þaðan dreginn málsháttur-
inn: “Sjaldan er gíll fyrir góðu nema úlfur á
eftir renni“fP. .P Samkvæmt vísindum nútím-
ans eru hjásólir þessar hluti af loftsjónum sem
tilheyra rosabaug um sólu, sem heitir halo
(geislabaugur) á erlendu fræðimáli. Baugur-
inn er ljóshringur um sólu, og myndast vegna
ljósbrots í ískristöllum í háloftum. Hann sést
gjaman þegar sólin skín í gegn um þunna
uppsláttarbliku. Baugurinn er af ákveðinni
stærð, og er geisli (radíus) hans 22 gráður,
mældur sem bogafjarlægð frá sólu. Hjásólim-
ar tvær era beggja vegna við sólina, og lá-
rétt út frá henni. Þær eru nokkuð utan við
bauginn þegar sólin stendur hátt, en færast
að honum þegar sólin sígur að sjóndeildar-
hring. Þessar loftsjónir eru einnig skýrastar
þegar sólin er lágt á himni. Á innri brún
baugs og hjásóla vottar fyrir rauðleitum lit,
og stafar það af mismunandi brothomi ljóss-
ins eftir bylgjulengd. Stundum fylgja ýmis
önnur ljós rosabaug. T.d. liggur lárétt ljóslína
út frá sólinni í hjásólirnar, og efst og neðst
á baugnum koma einnig fyrir aukaljós. Ann-
ar ytri hringur er einnig um sólu, með 46?
geisla, en hann er mun veikari, og því sjald-
gæfari sýn. Rosabaugur getur einnig mynd-
ast um tungl. .P .B “Úlfar Egils sögu“ .P
fI“Úlfr hét maðr, sonur Bjálfa ok Hallberu,
dóttur Úlfs ins óarga; hon var systir Hall-
bjamar hálftrolls í Hrafnistu, föður Ketils
hængs.“fP Þannig hefst Egilssaga, og þegar
í stað rennum við grun í að eitthvað hrika-
legt og dýrslegt sé við þetta fólk, sem síðar
settist að á Mýram í Borgarfirði. Fyrsta orð
sögunnar er “úlfur", og gæti verið lykilorð.
Úlfur er sagður hafa verið styggur á kvöldin
og kvöldsvæfur, og fl“... það var mál manna,
að hann væri mjög hamrammur; hann var
kallaður Kveld-Úlfur.“fP Hér er beinlínis lát-
ið í það skína að Úlfur bóndi hafi farið í úlfs-
ham á nóttunni, verið eins konar varúlfur.
Um son hans segir: fI“Grímr var svartr maðr
ok ljótr, líkr feður sínum, bæði yfirlits ok at
skaplyndi“fP. .P Ekki skortir hér ábendingar
um úlfseðli ættarinnar - en þarf það að tákna
að Skoll og Hati komi við sögu? Einar Páls-
son byggir þá túlkun einkum á frásögninni
af Vermalandsför Egils Skalla-Grímssonar,
og má kallá þá ævintýralegu og gegnsæu
frásögn höfuðtilfelli launsagnarinnar. Hér
verða þó fremur skoðuð “afrek“ þeirra feðg-
anna Kveld-Úlfs og Skalla-Gríms, þar sem
þeir leika hlutverk úlfanna og eyða sólu og
tungli. Þannig má líta á athugun þessa sem
frekari prófun á tilgátu Einars. .P Tökum
upp söguþráðinn þar sem Kveld-Úlfur og
Skalla-Grímur leita hefnda eftir soninn og
bróðurinn Þórólf, en hann lét Haraldur kon-
ungur hárfagri drepa. Þeir feðgar áttu ekki
annarra úrkosta en að flýja land, og bjuggu
tvö skip til íslandsfarar. Þeir lágu ferðbúnir
við eyjarnar Sólundir, sem eru undan vesturst-
önd Noregs norðan við Sognsæ. Þar biðu
þeir færis, og við skulum hugsa okkur þá sem
tvo úlfa sem sitja fyrir sólu. Um þessar mund-
ir lagði skip frá landi austur í Vík (nágrenni
Oslóar). Því stýrðu erindrekar konungs, bræð-
umir Hallvarður harðfari og Sighvatur snarf-
ari, og skyldu þeir flytja tvo unga náfrændur
konungs norður í Þrándheim. Hugsum okkur
einnig að skipið tákni fley sólar, enda fer það
sólarganginn suður og vestur fyrir Líðandis-
nes, og sveigir norður með vesturströndinni.
Meðlimir konungsættarinnar eru tákn sólar-
innar, en sólareðli konungs var þekkt hug-
mynd til forna. Glatt og bjart er- í för sólar:
fl“...og varð ekki til tíðinda í þeira ferð, fyrr
en þeir sigla norður um Sognsæ byr góðan
ok bjart veðr ok vára þá allkátir.“fP Þeir lögðu
að landi norðan Sognsæs, og tóku sér þar
náttstað. Nú má segja að sólin sé sest að, eða
í sæ, eftir dagleið sína. .P Þegar “úlfamir"
tveir urðu þess varir hveijir komnir vóru,
fóru þeir á stjá, og stýrði hvor sínu fari.
Menn voru lagstir til svefns þegar þeir koma
að skipinu, sem lá við land, og vora bryggjur
lagðar á milli lands og skips. Kveld-Úlfur
réðist út á skipið eftir skutbryggjunni, en
Skalla-Grímur eftir bryggjunni í framstafni.
Nú getum við séð fyrir okkur að sólin er
komin í úlfakreppu og ljóst er að Úlfur leikur
Skoll, þar sem hann er aftur á sólarskipinu,
eij Grímur er framá og leikur Hata. Úlfur
hafði í hendi biyntröll. Hann “hamaðist" þá,
og fleiri hans förunautar, en það vísar til
dýrseðlis. Hann óð aftur til lyftingarinnar og
hjó til Hallvarðs og hnykkti honum svo út-
byrðis. Grímur vó Sigtrygg í stafni. Af þessu
má skilja að einnig megi líta á konungsmenn-
ina tvo sem tákn sólar og mána, enda voru
þeir nokkuð skyldir konungi og áttu því hlut-
deild í guðlegu eðli hans. Viðurnefni þeirra
má vel heimfæra á hnettina tvo sem renna
yfir himinhvolfið dag og nótt. Margir hlupu
fyrir borð af skipinu, og voru þeir miskunnar-
laust drepnir á sundi. Þar týndust einnig dren-
girnir tveir, frændur konungs, en þeir vora
10 og 12 ára. Sagt er að meira en fímm tug-
ir manna Hallvarðs hafi farist, og tekið er
fram að flestir þeirra fórust í sjónum. .P
Launsagnameistarinn leitast við að gefa frá-
sögninni margslungna táknræna merkingu.
Myndrænar líkingar, hljóðlíkingar orða og
hugsanatengsl era meðal tæknibragða hans.
Það er t.d. ekki illa til fundið að láta úlfana
unda eða særa sólina þegar hún gekk undir
þar sem heita Sólundir. Vopn Kveld-Úlfs,
bryntröllið, er ekki meiningarlaust frekar en
annað í sögunni. Það minnir á hvernig síðar
í sögunni er sagt frá vopnum þeirra bræðr-
anna Egils og Þórólfs, sem brynþvarar nefnd-
ust. Það vora eins konar höggspjót, og skaft
þeirra var járnvafíð. Segja má að vopnið hafi
verið í járnviðjum, og þá koma í hugann tröll-
konur þær í Eddunni er “Járnviðjur" heita,
og fyrr var frá sagt. Þannig undirstrika vopn-
in tröllskap þeirra frænda. I sviðsetningu úlfa-
kreppunnar mætti jafnvel hugsa sér að vopn-
in ættu að tákna ljósrák þá sem gengur milli
hjásólar og sólar í loftsýninni. .P Annað dæmi
má nefna: Grímur varð sköllóttúr hálfþrítug-
ur, og mikið er úr því gert í sögunni. Eftir
fall Þórólfs gekk hann fyrir konung, og var
ekki sáttfús. Fylgdarmennimir voru líkari
þursum en mennskum mönnum, en sjálfur
var hann fl“höfði hærri en aðrir menn og
sköllóttur“.fP Þá segir konungur: fI“Þat sé
ek á skalla þeim inum mikla at hann er full-
ur upp úlfúðar ok hann verðr at skaða þeim
mönnum nökkurum, er oss mun þykkja afnám
Ljósm.Morgunblaðið/Amar Egilsson.
UÓSMYND af „gílaferð" í Mývatnssveit. Úlfurinn er
til vinstri en gíllinn til hægri.
4