Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1995, Side 9

■
BÓKASAFNIÐ í Wolfenbiittel. Til vinstri er Lessinghaus, safnhús til minning-
ar um leikritaskáldið. Á neðri myndinni sést einn af sýningarsölum bókasafns-
ins. Þarna eru m.a. til sýnis gömul landa- og sjókort.
er aðeins til sýnis í örfáar vikur á ári en
allan ársins hring er hægt að skoða eftir-
gerðir af henni.
í einum sýningarsalnum má líta fjölmörg
landa- og sjókort frá 15., 16. og 17. öld og
sjá þannig þekkingu manna í landafræði á
þessum tímum og framfarir í kortagerð. í
öðrum sýningarsal eru bækur sem hafa
verið myndskreyttar _af frægum listamönn-
um á þessari öld. Áður en ég hélt utan
hafði mér borist til eyrna að bókasafnið í
Wolfenbiittel ætti nokkrar íslenskar bækur,
þar á meðal handrit. Hafði ég mikinn hug
á því að kynna mér það betur.
í glæsilegri fyrirlestrarstofu bókasafnsins
voru nær eingöngu geymdar útgáfur af
Biblíunni frá ýmsum þjóðlöndum. Þarna
rakst ég fljótlega á þrjár íslenskar biblíur.
Þar á meðal var sjálf Guðbrandsbiblía (frá
1584). Önnur Biblían var prentuð á Hólum
1644. Það er svokölluð Þorláksbiblía, kennd
við Þorlák Skúlason biskup. Sú þriðja var
Steinsbiblía, frá 1728. Steinn biskup Jóns-
son sá um prentun hennar. í lok þeirrar
útgáfu stendur: „Þessi Biblía var þrykkt á
Hólum í Hjaltadal af Marteini Arnoddssyni,
dómkirkjunnar bókþrykkjara." Ég fékk að
skoða bækumar og voru þær allar í mjög
góðu ásigkomulagi.
Guðbrandur biskup Þorláksson gaf fyrstu
íslensku Biblíuna út í 500 eintökum og stóð
prentunin yfir í tvö ár. Þessi útgáfa Guð-
brands var afar vegleg enda kostaði bókin
2-3 kýrverð. Hana prýða 29 tréskurðar-
myndir, fagurlega skornir upphafsstafir og
bókahnútar. Á titilsíðu er rammi með marg-
brotnu skrautverki, en í það eru felldar sex
myndir úr sögu Krists. Áf Guðbrandsbiblíu
eru talin varðveitt fleiri eintök en öðrum
íslenskum bókum frá 16. öld. Er meginskýr-
ingin sennilega sú að konungur bauð að
kaupa skyldi Biblíu til hverrar kirkju í land-
inu.
Þorlákur Skúlason biskup var dóttursonur
Guðbrands og honum mjög nákominn. Hann
fetaði í fótspor afa síns og réðst í útgáfu á
Ritningunni í biskupstíð sinni. Þorláksbiblía
þykir í flestu síðri préntgripur en Guð-
brandsbiblía. Að mestu leyti er farið eftir
texta Guðbrands en í sumum tilvikum er
breytt eftir danskri biblíuútgáfu og Biblíu
Lúters. Gætir því nokkurra danskra mál-
áhrifa í Þorláksbiblíu. Þau nýmæli voru tek-
in upp í útgáfu Þorláks að nota tölusetningu
til að afmarka vers í textanum og hefur
hún haldist í síðari útgáfum.
Það liðu 84 ár áður en fengist var við
næstu Biblíuútgáfu. Biblía Steins biskups
Jónssonar hefur sætt mikilli gagnrýni fyrir
dönsk máláhrif. í Steinsbiblíu er textanum
í fyrsta sinn skipað í tvo dálka á síðum;
vers eru tölusett og afmörkuð með greina-
skilum. Miðað við fyrri Biblíuútgáfur er
ytri gerð bókarinnar heldur fátækleg, enda
var leturbúnaður prentsmiðjunnar á Hólum
orðinn úr sér genginn í tíð Steins biskups.
Næst komst ég á snoðir um þrjú íslensk
skinnhandrit í bókasafninu í Wolfenbuttel.
Með góðfúslegu leyfi forstöðumanns hand-
ritadeildarinnar, dr. Wolfgangs Milde pró-
fessors, fékk ég að skoða þessar gersemar.
í kjölfarið tóku við þrír sannkallaðir „helgi-
dagar“ þar sem ég skoðaði eina bók á dag.
Lánþegum bar að rita nafn sitt á miða sem
voru fremst í bókunum. Þar sá ég nöfn
þeirra Stefáns Karlssonar handritafræðings
og Guðrúnar Kvaran deildarstjóra hjá Orða-
bók Háskólans. Þau munu hafa heimsótt
bókasafnið árið 1990 og verið þau síðustu
sem skoðuðu handritin á undan mér. Eitt
handritið hefur að geyma Eyrbyggja sögu
og Egils sögu (9. 10. Áug. 4to), skrifað um
miðja 14. öld. Ánnað
handritið er svonefnd
Kollsbók (42. 7. Aug.
4to) frá lokum 15.
aldar en hún inni-
heldur rímnasafn.
Þriðja bókin er Jóns-
bókarhandrit (103.
Weissenb.) frá 16.
öld. Sagnahandritið
var gefið út ljós-
prentað í ritsafninu
Manuscripta Is-
landica, vol. 3, 1956.
Jón Helgason sá um
útgáfuna. Kollsbók
var gefín út ljós-
prentuð í íslenzkum
handritum, vol. v,
1968. Ólafur Hall-
dórsson sá um útgáf-
una og ritaði inn-
gang. Þessar ljós-
prentanir voru báðar
til á bókasafninu í
Wolfenbuttel og
gerðu þær mér betur
kleift að skoða hand-
ritin. Æviskeið
skinnbókanna í Wol-
fenbuttel hefur verið
afar viðburðaríkt og
má segja að það birti
í hnotskum hrakn-
ingasögu íslenskra
handrita.
Enginn veit hvern-
ig handritin þijú
komust til Wolfenbúttel. Flest bendir til að
þau hafi borist bókasafninu á tímabilinu
1649-1665. Til dæmis er síðasta heimild
okkar um veru sagnahandritsins á íslandi
sú að áðurnefndur Þorlákur Hólabiskup
Skúlason lét rita eftir því um 1640. Á næstu
20 árum mun það hafa horfið úr landi. Á
þessu tímabili réð Ágúst hinn yngri hertogi
ríkjum í Wolfenbúttel og nágrenni en hann
var afar ötull bókasafnari eins og fyrr var
nefnt. Hann hafði á sínum snærum umboðs-
menn sem keyptu bækur fyrir hann, ekki
aðeins í Þýskalandi heldur einnig í París og
Róm. Af þessu má sjá að það er illmögu-
legt að rekja leið íslensku bókanna til Wol-
fenbuttel.
Jónsbókarhandritið er að öllum líkindum
norðlenskt (Jón Helgason tók eftir því að
sama rithönd er í handritinu og í skjali sem
ritað var á Veturliðastöðum í Fnjóskadal
árið 1583). Ástand handritsins er mjög gott
og það því auðlæsilegt. Nánast ekkert er
um spássíukrot og bendir það til þess að
lögbókin hafi notið virðingar hjá eigendum
sínum. Mikilvægi hennar til hins veraldlega
vafsturs hefur ekki leyft óþarfa krot og slit.
Aðra sögu er að segja af rímnahandritinu
Kollsbók sem að mestu leyti er uppskafning-
ur. Sum skinnblöðin hafa verið slitin þegar
á þau var ritað og er víða skrifað í kringum
hin misstóru göt. Mörg blaðanna eru mjög
blökk og erfið lestrar. í Kollsbók eru nú
um 125 tölusett blöð, en mörg hafa glat-
ast. Ólafur Halldórsson telur að upphaflegt
band bókarinnar hafi verið orðið ónýtt þeg-
ar hún fór úr landi en Ágúst hertogi hafi
sjálfur látið binda hana í það band sem hún
er núna. Þá hafi handritið greinilega verið
losnað í sundur og mörg blöð stök. Þessi
stöku blöð voru síðan saumuð saman á kili
og ekki alltaf hirt um þótt eitthvað af skrift-
inni hyrfi. Miklu lími hefur verið makað í
kjölinn svo að bókin opnast nú víða mjög
illa. Auk þess hefur upphafleg röð blaðanna
ruglast við heftingu þannig að handritið er
nú skakkt bundið. Þykir Ólafi greinilega nóg
um aðfarirnar sem hann kallar „villimann-
legar.“
Kollsbók er nefnd í höfuðið á fyrsta eig-
anda hennar, Jóni kolli Oddssyni lögréttu-
manni í Holti í Saurbæ í Dalasýslu. Að sögn
Ólafs Halldórssonar hefur bókin upphaflega
geymt tuttugu rímnaflokka sem allir voru
ortir á 15. öld. Bókin mun vera rituð ná-
lægt 1480-1490. Mestur hluti hennar er
skrifaður af þremur mönnum en Ólafur finn-
ur tíu aðrar rithendur. Spássíukrot eru víða
í Kollsbók og er afar skemmtilegt að skoða
þau. Það má segja að þarna leggi hver kyn-
slóð í þijár aldir sitt af mörkum. Til dæmis
er sumt krotið einhvers konar ávarp til
æðri máttarvalda að þau veiti viðkomandi
styrk til ritunarstarfans. Oft er kvartað yfir
„illu bókfelli". Á nokkrum stöðum má greina
mannanöfn, sum með rithöndum barna.
í hinni gömlu ritaskrá bókasafnsins í
Wolfenbuttel er Kollsbók nefnd ’Mythologia
Islandica’. Sams konar klausa er á miða
framarlega í bókinni sem og á kili hennar.
Kollsbók var þannig á sínum tíma skráð í
bókasafnið í þeirri góðu trú að um Eddu-
handrit væri að ræða. Af skránni að dæma
er líklegast að Ágúst hertogi hafi eignast
ÚR HINU fagurlega myndskreytta handriti frá 12. öld
sem kennt er við Hinrik Ijón. Efri myndin sýnir
húðstrýkingu Krists en sú neðri krossfestinguna.
bókina á árunum 1657-1666. Á svipuðum
tíma hefur hann keypt handritið með Eyr-
byggju og Eglu. Það er í skránni nefnt
’Ántiqui Poetae Islandici Poemata’ sem einn-
ig er undarleg nafngift. Ólafur Halldórsson
telur ekki ósennilegt að einhver ruglingur
og víxlun hafi orðið á skráningu handrit-
anna tveggja, en eins og Ólafur bendir rétti-
lega á er nánast jafnvitlaust að kalla sagna-
handritið ’Mythologia Islandica’. Ég tel al-
veg eins líklegt að einhver klókur íslending-
ur sem vissi gjörla um innihald Kollsbókar
hafí einfaldlega hliðrað til sannleikanum
með það fyrir augum að fá meira fyrir
skræðuna þegar umboðsmenn hertogans
föluðust eftir henni.
Vegna þessa ruglings í bókasafninu var
sú goðsögn lengi á kreiki að safnið í Wol-
fenbúttel ætti handrit af Snorra-Eddu. Af
sömu sökum var Kollsbók um langt skeið
höfð með helstu dýrgripum safnsins.
Eftir að hin íslensku handrit voru komin
til Wolfenbúttel var ferðalögum þeirra
hvergi nær lokið. Árið 1697 fékk Árni Magn-
ússon Eyrbyggju- og Eglu-handritið lánað
til Kaupmannahafnar. Þá var Árni nýkom-
inn úr tveggja ára heimsókn til Þýskalands
(ekki er þó vitað til þess að hann hafí heim-
sótt Wolfenbtittel). Á þessum árum var
Leibniz forstöðumaður bókasafnsins en
hann bjó í Hannover. Ekkert bendir til þess
að Ámi hafí átt bein samskipti við Leibniz
þar sem engin bréf milli þeirra hafa varð-
veist. Árni segist sjálfur hafa fengið handrit-
ið lánað hjá „Mons. Hertel", en Lorenz
Hertel var aðstoðarmaður Leibniz og tók
reyndar við af honum 1716. Hertel var á
ferð um Norðurlönd 1697 og kom við í
Kaupmannahöfn og mun þá hafa látið Árna
hafa bókina. Árni hélt henni til ársins 1701.
Þremur árum síðar virðist Leibniz ekki hafa
vitað af því að Árni var búinn að skila bók-
inni því að í bréfi biður hann mann í Wol-
fenbúttel að spyija Hertel hvort Árni hafi
sent bókina til baka. Það hafði Árni fyrir
löngu gert eins og áður sagði. Meira að
segja lagði hann sig í líma við að bæta
handritið og lét í því skyni skrifa upp þau
blöð sem vantaði í það, m.a. upphaf Éyr-
byggju upp á 21 kafla. Þessar „viðgerðir"
lét hann fylgja handritinu til baka. Ami lét
auk þess skrifa upp allt handritið fyrir sjálf-
an sig.
Eftir ósigur Prússa í orrustunni við Jena,
14. október 1806, neyddu Frakkar bóka-
safnið í Wolfenbtittel til að afhenda Bibliot-
héque Impérial í París verðmætustu bækur
sínar. Eyrbyggju- og Eglu-handritið og
Kollsbók voru þar á meðal. Á einu af
fremstu blöðunum í sagnahandritinu er
athugasemd sem er rituð í París, 24. apríl
1807. Auk þess má á tveimur stöðum í
handritinu sjá rauðan stimpil hins franska
bókasafns.
Sumarið 1808 var þýski fornfræðingurinn
Martin Friedrich Arendt staddur í París.
Hann kunni hrafl í íslensku og skoðaði ís-
lensku handritin. Arendt sá að Kollsbók var
ekki Edduhandrit. Athugasemdir hans á
latínu em enn varðveittar á miða sem er
að finna á fremra spjaldi bókarinnar.
„Frægð Edduhandritsins frá Wolfenbúttel,
sem nú er komið til Parísar, reynist sem
sé reykur einn þegar litið er í handritið sjálft,
því að það hefur ekki annað að geyma en
ung kvæði íslendinga, sem þeir kalla rím-
ur ..." segir Arendt (þýð. Ólafs Halldórsson-
ar). Eftir sagnahandritinu gerði Arendt af-
rit af Höfuðlausn Egils og er það nú varð-
veitt inni í handritinu.
Flestum bókunum, þar á meðal þeim ís-
lensku, var skilað aftur til Wolfenbúttel eft-
ir ósigur Napóleons 1815.
Carl Christian Rafn, ritari Hins konung-
lega norræna fornfræðafélags, kom til Wolf-
enbúttel sumarið 1847. Ávöxtur þeirrar
heimsóknar varð sá að íslensku handritin
vom lánuð til Kaupmannahafnar, sagna-
handritið sama ár, en Kollsbók og Jónsbók-
arhandritið 1849. Árnanefnd í Höfn lét
skrifa Kollsbók upp á meðan hún var þar.
Bókunum var skilað aftur til Wolfenbtittel
1850.
Árið 1891 heimsótti Finnur Jónsson bóka-
safnið í Wolfenbtittel og skrifaði upp allar
vísurnar í íslendingasögunum tveimur. Þá
uppskrift notaði hann við útgáfu sína á Den
norsk-islandske Skjaldedigtning.
Það var svo síðast í september 1963 að
Kollsbók kom hingað til lands í tilefni af
hinni ljósprentuðu útgáfu Ólafs Halldórsson-
ar. Handritinu var skilað aftur til Wolf-
enbúttel tæpu hálfu ári síðar.
Þeim Stefáni Karlssyni handritafræðingi,
Ólafí Halldórssyni handritafræðingi og Öl-
afí Pálmasyni íslenskufræðingi er þökkuð
veitt aðstoð.)
Höfundur stundar nám á MA-stigi í íslenskum
fræðum við Háskóla íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18.MARZ1995 9