Lesbók Morgunblaðsins - 18.03.1995, Page 11

arinnar um himnaríki.
Þetta eru orð Sólveigar, og bætir hún því
við að „yfir 400 búdda-líkneski [stari] yfir
galleríin meðan 72 önnur sjást aðeins að
hluta til í veggskotum“. Þetta er skemmti-
legt, því að eitt af því fáa sem við vitum
með vissu af fornum blótum í Uppsölum
(hliðstæðu Þingvalla og Jalangurs) er, að
talan 72 (fórnardýra) var við bundin. Svo
segir Adam af Brimum. En langlíklegast
er að ekki einungis „yfir 400“ Búdda-lík-
neski stari þarna yfir jörð heldur að þau
hafi einmitt verið nákvæmlega 432. Sú er
ginnheilög tala staðarins. En ástæðan til
að skilja má tengsl Þingvalla við Borobudur
er sú að hindúasiður sem búdda-trú er af
runnin, er indó-evrópskur að stofni, og ná-
skyldur heiðindómnum íslenzka.
Sólveig nefnir það að um svipað leyti og
fyrstu landnámsmennirnir voru að koma sér
fyrir á íslandi, hafi menn austur á Jövu
verið að reisa hið dulúðuga Búddamusteri,
sem síðan var gleymt og grafið um aldur.
Lokaorð hennar eru þessi: „Þannig býr þessi
heillandi staður yfír leyndardómum sem ef
til vill verða óleystir um ókomna framtíð.“
Sú „ókomna framtíð" var í raun nýliðin tíð,
þegar Sólveig reit grein sína, því að síðast-
liðin 30 ár hafa gögn, geysimikil að vöxtum,
birzt íslendingum - sem nú má beita beint
á Borobudur í tilgátuformi. Þarna opnast
ótrúlegir möguleikar.
Keisarahöllin í Peking
Það var Kublai Khan (1216-1294) sem
reisti Peking og gerði hana að höfuðborg
sinni. Jafnframt því skipulagði hann Kína
í eina ríkisheild og var hann ákafur fylgj-
andi Búddasiðar. Þar er þákomin bein skýr-
ing á hliðstæðunni við Borobodur á Jövu -
um trúarbrögðin. Afi Kublai Khan var hinn
mikli hermaður Genghis Khan, og skyldi
maður ætla að af Kublai færu líkar sögur
um manndráp og hryðjuverk sem af afa
hans. En svo fór þó ekki; Kublai Khan varð
víðfrægur fyrir mannúðlega meðferð á
þegnum sínum jafnt sem andstæðingum og
varð hann mikill stuðningmaður bókmennta
og lista. Ekki liggja á lausu mál sem Kubl-
ai beitti við bygginu Peking, en allt bendir
þó til að vandlega hafi verið unnið eftir
föstu skipulagi, svo sem enn sér stað. Og
skipulag ríkisins hefur ekki farið varhluta
af gáfum hans og þekkingu.
MlÐJA HEIMSINS
Hvað vitum við fleira um Keisarahöllina
í Kína? Við vitum það, að Peking var talin
Miðja ríkisins - séin var Miðjá heimsins -
og miðja Miðjuhnar var einmitt setUr keisar-
ans. Þáð ér iiinhverfis þetta svæði sem Tine
Kurent finriur að borgih er mörkuð tölunni
432. Kublai Khan hefur þá á 13. öld gert
séf ímynd af alheiminum Sem væntanlega
var fyrifrnynd Mlðgafðs, þjóðfélagsins, með
sömu tölvísi og Búddatrúarmenn á Jövu
um 750-860. Þetta gefur alveg einstakt
tækifæri til rannsókna á heimsmyndum
miðalda og hugmyndunum að baki þeim.
Og þar erum við íslendingar komnir með
slíkan fjölda af niðurstöðum, að ætla má
að rannsóknin endist fjölda fræðimanna í
ijölda ára. Það er svo umhugsunarvert að
ímynd alheimsins fannst ekki hér nyrðra
af því hún væri höggvin í stein, heldur af
því hún var greypt í mannshugann. Það
var „ekkert“ til að mæla á Þingvöllum, ein-
ungis hugsun sem varð ráðin af líkum. En
með því að halda sér við vísindalega vinnu-
aðferð reyndist mögulegt að finna svar.
Er fyndið til þess að hugsa að það var ein-
mitt þetta sem reyndist arkitektum nánast
óskiljanlegt í Flórenz um árið, hvernig í
ósköpunum unnt var að reikna út íslenzku
mælingarnar - ef „ekkert“ var til að mæla
nema hugmynd. í Flórenz urðu mælingar
að sjálfsögðu ráðnar af því að glöggar bygg-
ingar var að mæla, fræg listaverk. En að
mæla „ekkert" fannst arkitektunum kynd-
ugt, svo ekki sé meira sagt. En svo gengur
það til í veröldinni að unnt er að finna stað-
reyndir, ef menn setja tilgátur fram til að
prófa þær, ekki fullyrðingar til að trúa
þeim. Þessi aðferð sýnist einföld, en henni
er þó ótrúlega sjaldan beitt í húmanistiskum
fræðum.
Útreikningar Tine Kurent eru stórmerki-
legir. Hvort styður annað, niðurstöðurnar
um Borobudur og Peking og niðurstöðurnar
um Þingvelli, Jalangur og Uppsali. Þar fer
ekkert milli mála. En mikilvægast er þó
hitt að nú höfum við íslendingar alveg ein-
stakt tækifæri til könnunar og miðlunar
fróðleiks - í menningarsögu Kína og raun-
ar allrar Asíu. Skrýtið, furðulegt, en full-
ljóst.
Höfundur er fræðimaður og höfundur ritraðar-
innar Rætur íslenskrar menningar.
„Hraðar en her hugsananna44
Um fmnska skáldið Paavo Haavikko.
Formáli og ljóðaþýðingar eftir LÁRUS MÁ BJÖRNSSON
„ Við erum ósammála, það er ágætt, ein-
huga þjóð er vitlaus þjóð, hun þræðir
slóð hestanna, hænsnanna og kindanna. “
(P.H.)
aavo Haavikko er vafalítið það
skáld finnskt sem vandasamast
er að draga í dilka.
Hann er frumlegur, verk hans
einkennast af kaldhæðni, dýpt, torræðni.
Þrátt fýrir þessa sérstöðu, eða kannski
vegna hennar, er hann það núlifandi skáld
Finna sem mestrar athygli hefur notið og
flestar viðurkenningar hlotið utan föður-
landsins. Haavikko er „lærður" maður,
„lært“ skáld; í verkum hans eru ótal tilvísan-
ir til sögu, ekki síst menningarsögu og hins
rökkvaða heims goðsagnanna.
Ýmis „hnyttinyrði" eru höfð eftir Paa-
vikko.
Ein þeirra hljóða svo: „Heimurinn er við-
sjárverður staður. En í honum búum við.
Og til þess að komast skaplega frá því þurf-
um við að kunna næstum allt.“
Ofangreind yfirlýsing felur i sér lífsaf-
stöðu skáldsins í hnotskum; skálds sem
hefur reynt sig við flest bókmenntaform:
ljóðið, skáldsöguna, smásöguna, ritgerðina,
leikritið, blaðagreinina og „aforismann";
skálds sem jafnframt er forvitinn maður,
rannsakandi, án fylgispektar við nokkrar
pólitískar „línur“.
Haavikko hefur auk ritstarfa verið virkur
þátttakandi í opinberri umræðu í Finnlandi
og raunar einnig mikilvirkur bókaútgefandi.
Um þá mörgu útlendinga sem telja sig
geta „lesið“ stöðu Finnlands gagnvart um-
heiminum eins og Litlu, gulu hænuna segir
Haavikko í ljóði: „Og það er svo að sá sem
aldrei hefur staðið frammi fyrir hinu ómögu-
lega, við hlið þess/ hann veit ekki hvers
konar hérað sú veröld er.“
Svo mælti maðurinn sem sagði fyrir um
hrun finnska útflutningsmarkaðarins til
Rússlands löngu áður en stjórnmálamenn-
irnir, landar hans, voru reiðubúnir til að
horfast í áugu við þann vanda.
Paavo Haavikko.
Haavikko er efahyggju- og raunsæismað-
ur. Hann hvetur til hlutlægni: „Taktu eitt
skref frá sjálfum þér/ taktu fyrsta skrefið/
byrjaðu svo ferðina..."
Paavo Haavikko er fæddur inn í borgara-
lega fjölskyldu í Helsinki þann 25. janúar
1931. Hann lagði um skeið stund á húman-
ísk fræði við Helsinki-háskóla, en lauk ekki
námi; gerðist á unga aldri rithöfundur í
fullu starfí.
Heiðursdoktor við gamla háskólann sinn
varð hann 1969. Alþjóðlegu Neustedt-verð-
launin féllu honum í skaut árið 1984. Mynd-
mál Haavikkos er mjög „persónulegt", en
alþjóðlegar vinsældir verka hans benda þó
til þess að þau hafi breiða skírskotun.
I þeim er allt í senn kraftur, óvænt sam-
setning orða og hugrenninga, náinn skyld-
leiki hljómfalls við talmál og fágæt hæfni
til að segja margar sögur samtímis; sögur
sem liggja í augum uppi og aðrar síður
augljósar.
Saga og nútíð eru tvinnuð saman með
léttum hætti og leikandi. Spurningar og sí-
endurtekin stef einkenna ljóðmál hans. Hinn
fágaði og myndríki stíll afvegaleiðir stund-
um lesandann: Þau viðhorf sem textinn fel-
ur í sér hverfa bakvið glæst fortjald; sumir
ná aldrei svo langt að svipta tjaldinu frá.
Verk Haavikkos eru rannsakandi, þau eru
rannsókn. Eitt kunnasta verk hans „Talvip-
alatsi" (Vetrarhöllin 1959) er til að mynda
„ferðalag um hið þekkta tungumál“, það
er „ljóð um ljóð“ (metapoesi).
Enda þótt Haavikko sé aðeins liðlega
sextugur að aldri má telja hann fyrsta
„hreinræktaða modernistann", sem yrkir á
finnska tungu. Fyrirrennarar hans í þeirri
grein þar í landi ortu allir á sænsku.
Auk Vetrarhallarinnar eru helstu ljóða-
söfn Haavikkos: Synnyinmaa (Fóstuijörð
1955), Puut kaikki heidán vihreytensá
(Grasið, öll grænka þess 1966) og Viiniá,
kiijoitusta (Vín, ritmál, 1976).
Meðal annarra athyglisverðra verka Haa-
vikkos eru „aforisma-safnið“ Pimeys (Myrk-
ur 1984) og leikritið Nuket (Brúðurnar,
1960). Þessi verk eiga óneitanlega heima í
íjölskyldu „absúrdismans“, en það var í raun
réttri Haavikko sem kynnti Finnum þá
stefnu, enda þótt sá gerningur væri aðeins
„hliðarspor“ á ritferli hans.
Til marks um hversu torflokkanleg verk
Haavikkos eru má nefna að um þau hafa
verið notaðar jafn fjarstæðukenndar skil-
greiningar og „hnignunarsúrrealismi" og
„nýrómantík". Ekki er fjær sanni.
Haavikko er skáld afstæðis- og efahyggj-
unnar. Hugmyndafræðilegur upphafsstaður
hans er jafnframt endastöðin: Skáldið breyt-
ir ekki raunveruleikanum; það breytir aðeins
sjálfu sér.
Heimildir:
1. Verk Paavo Haavikkos.
2. Lárus Már Björnsson: Veraldir, Reykjavík, 1998.
3. Kai Laitinen: Suomen kiijallisuuden historia, 1981.
4. Jaakko Ahokas: A History of Finnish Literature,
1973.
6. Kai Laitinen: Finlands moderna litteratur, 1968.
6. Alhert Lange Fiflet: Finlands stemme, Oslo, 1977.
Höfundur er kennari í Mosfelsbæ
Gríkkirnir byggðu Mykenc,
skáid Rómar býggðu Grikkiand,
rheð skuggalaúsri vérund sinni,
engin nótt óskrifuð, inn íþessi herbergi
þarf einnig að skrifa elskendur íklædda ljóðum,
þvíþar kemur að við verðum ekki hér lengur
til aðgreina frá því að herbergið erekki laust, heldur
fullt af andardrætti, faðmlögum, léttum svefni, vertu
þvíhljóð, svo viðlosum ekki svefn, menn skrifa í
nóttinni.
ffjágróðufihh þáff hjáiþáfhönd til áð vaxa úrgfasi,
grehitféh.
í tvö; kahnski fíihm ár eru þáu okkurþakklát.
Síðan hijótum við að veita grasinu iið á flóttaþess
undan trjánum.
Umhverfis þau verður allt autt,
tignarlegt.
Ogfuran sem óx ein fimmtán áríkjarri skrýddum lundi
einn faðmur á hæð, tágrönn, vindbarin, sliguð af snjó,
gerist ræktarleg um síðir.
Hún deyðir allt sem hún nærí
næstu tvö hundruð árin, árvisst.
Þar sem rætur hennar eru hlýturhún að vaxa.
Ekki orð um að það vaxi á röngum stað,
tréð.
FRANKLIN JÓNSSON 1 ' .
Súðavík
Er vetrar harka og raunir rista, Rúnir djúpt í þjóðarberg; Þá mun lýður helsi afhrista, Og heimta kraft úr fornum merg. Frá dýpstu vogum veltur bára. Vermir klaka heitúr hver. Besti Iæknir sviða sára, Er sál sem þjóðar velferð ber. Náttúruhamfarir hefja sín völd, Sem holskeflur raddir þær drynja. Snjókyngi ábreiðan ísvafin köld, í ánauð þar vordísir stynja. Það er bara hending ef hrannar á byggð, En hreint ekki útkljáður rómur. Náttúran öll er sem teningskast tryggð, Og tilviljun ein er sá dómur.
Sem framandi gestur ég finn það svo glöggt, Að fornaldar blysin hér loga. Og hamfarir aldanna hafa ekki slökkt Þann hug til að duga og voga. Og fylkja þar liði til frænda í neyð, Og fallna upp reisa að nýju. Hjartsláttur kærleikans lýsir þeim leið, Með logandi alúðar hlýju. Frá næturhimni stafar geisla glóð, Þar glitrar stjarna skærum tryggðar Ijósum. Og glampar þessir gefa heilli þjóð, Á Guð sinn traust að hinstu ósum. Trú á lífið lýsir hveijum þeim, Sem lamað hefur tilverunnar dagur; Og þjóðarsálin signir þeirra geim Og sólargeislinn stafar vonaglaður.
Höfundurinn er bóndi í Odda í Geysisbyggð við Winnipegvatn, en hefur dvalið á íslandi í vetur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 18. MARZ1995 1 1