Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1995, Blaðsíða 8

stað í Mexíkó. Þó sér maður meðal hreinna
indíána, að þar virðist vera til sérstakur kyn-
stofn sem er afskaplega smávaxinn, dökkkur
á hörund og með sérstakt andlitsfall sem
mótast ekki sízt af kónganefi.
Blöndun kynþáttanna úr gamla og nýja
heiminum gerðist ekki þrautalaust. Þegar
Spánveijinn Hemán Cortes „uppgötvaði"
Mexíkó og gekk þar á land með lið sitt árið
1519, var landið albyggt indíánaþjóðum og
hafði verið það í 10 þúsund ár eða jafnvel
lengur. Olmecar höfðu verið fyrsta menning-
arþjóðin á þúsund ára tímaskeiði sem endaði
um 200 árum fyrir Krists burð. Þeir voru
snjallir byggingamenn, fundu upp dagatal þar
sem hugtakið núll kemur fyrst fyrir.
Mayar, önnur fræg menningarþjóð meðal
indíána, settist að á Yucatanskaganum og
hafa skilið eftir sig merkilegar menningar-
minjar frá 2.400
ára vera sinni
þar. Ríki þeirra
var grandvallað
um 1200 f. Kr.
en nokkra áður
en Spánvetjar
íögðu undir sig
landið, var hin
sérstaka menning
þeirra liðin undir
lok án þess að
menn viti hvers-
vegna. Mayar
vora afar smá-
vaxnir en andlega
stóðu þeir hveij-
um sem var á
sporði og vora
snjallir stærð- og stjömufræðingar.
Aztecar vora ráðandi menningarþjóð í
Mexíkó þegar Spánveijamir komu, en ríki
þeirra stóð mun skemur en ríki Mayanna, eða
í um 200 ár. Margir fleiri og smærri indíána-
þjóðflokkar vora í þessu víðfeðma landi, en
aðrar höfðu tvístrast eða dáið út. Ég kem
síðar að þeim stórkostlegu trúarlegu og list-
rænu minjum sem þær hafa skilið eftir sig.
Eftir að Spánveijar höfðu lagt undir sig
landið vora þessar þjóðir lamdar til kristni
með harðri hendi og oft vora menningarverð-
mæti þeirra eyðilögð. Spænskur biskup stóð
til dæmis fyrir því að ómetanlegur bókakost-
ur frá menningarskeiði Mayanna var brennd-
ur. Þegar Englendingar og Fransmenn flutt-
ust til „nýja heimsins" þá tóku þeir fjölskyld-
ur sínar með og ætlun þeirra var að setjast
að. Það tíðkaðist hinsvegar meðal Spánveija
að ungir ævintýramenn færa einir vestur til
þess eins að græða sem mest á skömmum
tíma og síðan snera þeir heim aftur. Fram-
ferði þeirra í Mexíkó var glóralaust og indí-
ánakonunum var nauðgað næstum því skipu-
lega. „Blöndun kynþáttanna í Mexíkó“, segir
Octavio Paz, höfiiðskáld þar í landi, „hefur
orðið vegna allsheijar nauðgunar“.(Hann not-
ar ensku orðin „massif rape“).
Nútíma Mexíkóbúar era í tilvistarkreppu
að því leyti að þeir vilja helzt afneita upprana
sínum, segir Octavio Paz. Þeir fyrirlíta
spænska forfeður sína fyrir hroka þeirra og
grimmd og vilja ekki heldur telja sig komna
af indíánum. í þessu indíánalandi er engin
sæmd í því að vera kallaður indíáni.
Þrátt fyrir allt era áhrifín frá indíánamenn-
ingunni sterk og það era einmitt þau sem
gera Mexíkó að því sérstæða menningaram-
hverfí sem það er. í landinu era talaðar 30
mállískur, en sú spænska sem maður heyrir
í sjónvarpinu, á hótelum og víðar er afar lítið
frábragðin móðurtungunni á Spáni. Áhrifín
frá tungutaki indíána heyrist ekki þar; hins-
vegar era nöfn á borgum og bæjum, Qöllum
og vötnum, að langmestu leyti úrtungumálum
indíána og stendur í útlendingum að bera þau
fram, t.d. Xochicalco og Xochimilco.
Sérstök hefð er i mexíkanski fatagerð og
öðra svo sem teppum allskonar. Sú hefð
minnir oft á geómetríska afstraktlist, því hún
er afar litsterk og hrein í formi. Bæði í því
og allskonar handunnum munum era indíána-
áhrifin yfirgnæfandi, en spænsk áhrif fremur
í byggingarlistinni. Viðmælendur mínir kváð-
ust ekki bera neinn kala til Spánar vegna
fortíðarinnar og töldu að sérstök tengsl yrðu
alltaf við Spán vegna tungumálsins. En það
fer í taugamar á þeim þegar menn rugla
saman spænskri og mexíkóskri tónlist og var
talið hneyksli við setningu Olympíuleika í
Seul, þegar spænskt lag var leikið við inn-
göngu mexíkóska liðsins á leikvanginn.
Hvað er merkilegast að sjá í Mexíkó?,
spyija menn og það er að vonum, því þetta
fjarlæga land er okkur afar ókunnugt. Ég
get svarað því sem svo, að Mexíkó er alveg
sérstakur heimur, afar heillandi. Fólkið hefur
mest áhrif á það hvemig manni líður í fram-
andi landi og Mexíkóbúar era einkar aðlað-
andi fólk. Mér fínnst alltaf merkilegast að
sjá mannlífið sjálft. En það að auki er ógleym-
anlegt að sjá stærstu borg heimsins og síðast
en ekki sízt: ótrúleg mannvirki og list Azteka
og annarra indíánaþjóða. í næstu blöðum
verður nánar sagt frá því.
MYNDLIST OG HEIMSPEKI 3
í leit að hinu ósagða
Innan um allan þann urmul stefna og stfla, sem hafa
sprottið upp og verið misjafnlega líflangir í rás
nútímalistar síðan um miðja nítjándu öld, þá hefur
mátt greina mjög svipuð viðhorf sem koma fram
aftur og aftur með nvja ásjónu og í gjörólíku sam-
JACKSON Pollock að vinnu.
Það er áberandi einkenni
expressjónískra viðhorfa
í nútímalist að það eru
ekki vandamál
sannfærandi og
áhrifamikillar túlkunar
sem brennur á mönnum
heldur einlægni
tjáningarinnar.
Eftir GUNNARJ.
ÁRNASON
hengi. Eitt slíkt viðhorf hefur verið kallað
expressjónískt viðhorf til listar.
I expressjónísku viðhorfí til listar þá verð-
ur hugarheimur og tilfínningalíf listamanns-
ins þungamiðjan í listsköpun. Og markmið
listsköpunar verður að færa í skynjanlegt
form það sem bærist innra með listamannin-
um, upplifanir hans og tilfínningar. í bók
sinni „Hvað er list?“ lagði rússneski rithöf-
undurinn Leó Tolstoy fram nokkurs konar
sMgreiningu á list: „List er mannleg athöfn
sem felst í þvi að einn maður, af yfírlögðu
ráði og með hjálp vissra ytri tákna, kemur
áleiðis tilfínningum sem hann hefur upplif-
að, þannig að aðrir verða fyrir þessum til-
fínningum og upplifa þær líka.“ Þetta gefur
listsköpun gildi því það er aðeins í listaverk-
um sem við höfum möguleika á að lifa okk-
ur inn í hugarheim annars einstaklings, og
upplifa hlutina með augum hans.
Listaverkið verður nokkurs konar millilið-
ur sem tengir saman tvo hugarheima, lista-
mannsins og áhorfandans. Rússneski málar-
irin Wassily Kandinsky líkir listaverkinu við
hljóðfæri sem listamaðurinn notar til að
spila á sálarlíf áhorfandans. Og listfræðing-
urin Roger Fry notaði enn langsóttari lík-
ingu þegar hann líkti listamanninum við
útvarpssendi og áhorfandanum við útvarps-
móttakara. Þessi hugmynd er aðlaðandi við
fyrstu sýn, því hún er afskaplega hversdags-
leg, útbreidd með almennings, og hún er í
fullu samræmi við þá miklu dýrkun á hinum
skapandi einstaklingi og sérkenni hans sem
hefur verið fylgifískur nútímalistar.
Expressjóniskar kenningar um listir eru
ekki bundnar við nútímann, en það er þó
afgerandi áherslumunur sem verður fyrst
ljós þegar hugmyndin er skoðuð nánar,
munur sem birstist ekki í myndlist fyrr en
með verkum van Goghs og Munchs.
Túlkandi Myndir
Í aldanna rás hafa listamenn túlkað mann-
leg (og guðleg) örlög. Trúarlegar myndir
höfðu gjaman siðferðilegan boðskap, t.d. með
því að lýsa löstum, eins og öfund, ágimd,
græðgi, og vekja andúð manna á þeim. Til
að þær skiljist verður að nota ákveðið tákn-
mál og látbragð sem gerir fólki kleift að lesa
myndina rétt. í þessum tilgangi höfðar lista-
maðurinn til þeirrar reynslu sem áhorfandinn
hefur úr sínu daglega lífi og táknmáli þeirr-
ar menningar sem hann tilheyrir. Þar að
auki er myndefnið sett fram á þann hátt að
það vekji samúð eða andúð, meðaumkvun
eða annars konar tilfinningaleg viðbrögð hjá
áhorfandanum, með því að beita stílbrögðum.
Það er áberandi einkenni expressjónískra
viðhorfa í nútímalist að það era ekki vanda-
mál sannfærandi og áhrifamikillar túlkunar
sem brennur á mönnum heldur einlægni tján-
ingarinnar. Þetta kemur m.a. til af því að
lýsingar- og frásagnargildi myndlistar
minnkar, og listamenn fara að einbeita sér
að því að draga fram sérkenni síns miðils.
Samanburður við tónlist, frekar en skáldskag
og mælsku, var mönnum ofarlega í huga. í
tónlist er að finna beina tjáningu mannlegra
tilfínninga án milligöngu hlutlægrar lýsing-
ar. Hið tilfínningalega inntak tónverks er að
finna í formgerð verksins, eins og það kemur
fram í flutningi þess. Það sama hlyti að vera
hægt að gera í myndlist; að gefa mannlegum
tilfinningum sýnilegt form, án þess að styðj-
ast við frásögn eða leikrænt látbragð, en
nota eingöngu þá eiginleika sem tilheyra
myndlistarmiðlinum sem slíkum.
Tjáning er afskaplega teygjanlegt hugtak,
eins og það kemur fyrir í daglegu tali, og
til nánari glöggvunar kæmi sér vel að gera
greinarmun á tjáningu og túlkun. Það sem
ég er að benda á er að við getum túlkað til-
finningar annarra, en við getum ekki tjáð
tilfínningar annarra en okkar eigin. Það má
taka dæmi af leikara sem leikur persónu á
sviði, hann er ekki að tjá hvernig honum
sjálfum er innanbijósts, heldur túlkar tilfínn-
ingar þeirrar persónu sem hann leikur. Ef
talað er um að leikarinn tjái sig þá er það
í gegnum túlkun sína. Og vitanlega gildir
það sama um myndlistarmanninn.
Það væri ankannalegt að segja, t.d. ef ég
léti ófriðlega, yrði rauður í framan og talaði
æstum rómi, að ég væri að túlka reiði mína,
eins og ég væri að leika ákveðið hlutverk til
að koma öðram í skilning um hvernig mér
væri innanbijósts. Við lítum frekar svo á að
tjáning sé bein og milliliðalaus, að tilfínning-
arnar valdi því hvernig við tjáum þær, og
að það sé frekar óeðlilegt að leika tilfinning-
ar sínar.
Það er varla hægt að segja að þær tilfinn-
ingar sem bærast innra með öðrum valdi
túlkun einhvers á þeim. í túlkun líkir maður
eftir tilfinningum, og það er því ákveðin
blekking eða leikur í því fólgin, en sá sem
tjáir tilfinningar sínar opinberar hvemig hon-
um er innanbijóst. En það þarf ekki að taka
fram að það getur verið erfítt að greina á
milli hvenær einhver er að blekkja og hvenær
hann er einlægur.
Allegóría Noldes
Á meðal þýskra expressjónista sem létu
að sér kveða á áranum fyrir fyrri heimsstyij-
öld var málarinn Emile Nolde. í sjálfsævisögu
sinni lýsir Nolde því hvemig hann varð heift-
arlega veikur og hvernig veikindi hans urðu
afdrifarík fyrir hans list. Þetta gerðist sumar-
ið 1909, en hann hafði þá um nokkurra ára
bil verið óánægður með myndlist sína og
fannst að hann ekki hafa náð þeim árangri
sem hann hafði leitað eftir. Honum fannst
þær rista grannt og vera of bundnar af lær-
dómi og þjálfun sem honum hafði verið inn-
prentað.
En þá gerist það að hann fær matareitr-
un, af eitraðu vatni að eigin sögn. Hann lá
dögum saman milli heims og helju og var
vart með meðvitund. Þegar versta sóttin var
yfirstaðin tók hann upp blýant og byijaði
jið rissa mynd á striga, sem reyndist vera
af síðustu kvöldmáltíðinni. Án þess að hann
fengi við neitt ráðið varð hann gagntekinn
af myndinni. „Án nokkurs ásetnings, þekk-
ingar eða hugsunar var ég drifínn áfram af
ómótstæðilegri löngun til að lýsa djúpstæðum
andlegum veruleika, trú og hjartagæsku.
[...] Ég málaði og málaði og fann varla
mun á nóttu eða degi, eða hvort ég væri
mannvera eða bara málari."
Hér er einna líkast að Nolde þakki matar-
eitraninni listræna endumýjun sína. En hvað
sem heilsu Noldes viðvíkur þá lýsir þetta litla
atvik vel hinu expressjóníska viðhorfí til list-
sköpunar. Það má jafnvel líta á þessa sögu
sem allegóríu, eða launsögn, um listrænan
þroska, í þremur þáttum.
í fyrsta þætti segir frá því hvernig þekk-
ing og þjálfun, sem Nolde hlýtur í arf, og
sem er uppsöfnuð þekking aldalangra hefða
og sem hann hefur tileinkað sér með ágætum
árangri, er honum til trafala frekar en til
framdráttar. Hún er ekki einlæg og þar af
leiðandi fölsk, að eigin dómi.
Hvemig getur það gerst að þekking, kunn-
átta og fæmi verði listamanni til trafala?
Ef við tökum aftur dæmi af leikaranum þá
er enginn vafí á því að hann þarf að búa
yfir þekkingu, kunnáttu og fæmi, í einu orði,
„tækni“, til að skila hlutverki sínu. Hann
getur lagt fyrir sig hvernig hann ætlar sér
að leika hlutverkið, hann getur lært viðeig-
andi tækni af öðram, það er hægt að skýra
með hvaða hætti hann leikur hlutverkið og
borið það saman við aðra möguleika, aðra
beitingu tækninnar. En leikari sem finnur
sig í hlutverkinu og kemur til skila sinni sýn
og sinni afstöðu til þess tjáir sig í gegnum
hlutverk sitt; En þetta er ekki hægt að læra,
og ekki hægt að útskýra. Það er enginn „tján-
ingartækni“ til.
Nolde er maður sem hefur alla tækni á
valdi sínu. Hann getur túlkað hvað sem hann
lystir í myndum sínum. En hann fínnur ein-
faldlega ekki sjálfan sig í því sem hann er
að gera; þótt það sé sagt að hann hafí tækni
á valdi sínu þá er þessu í raun öfugt farið,
tæknin hefur hann á valdi sínu. Ekkert í
þekkingu hans á myndlist getur hjálpað hon-
um að fínna þá einlægu tjáningu í myndum
sínum sem hann leitar eftir.
Þá má líka rifja það upp að á þessum
áram var það útbreitt viðhorf að menningars-
amfélög Evrópu væru komin að lokum tíma-
skeiðs sem einkenndist af offágun og hnign-
un. Listin hefði fjarlægst uppruna sinn og
8