Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1995, Blaðsíða 11

EYSTEINN G. GÍSLASON
ÚR STÆRRI hellinum. Hér sá Walter Gehl fyrir sér að blótveislur hefðu verið
haldnar í heiðni. Gríðarlega mörg lítil berghöld eru á veggjum hér. Magnús
Eyjólfsson bóndi á Hrútafelli hefur getið sér til að þau hafi verið notuð til að
strengja t.d. húðir á veggi til að gera hellinn vistlegan.
NÓSTOKKUR, steðjastæði og aflgröf í Stúku.
eru dæmin rituð á fyrri hluta 18. aldar,
annað er í uppskrift af gömlum söguþætti
þar sem segir af manni sem sest í aflgróf
og smíðar nagla, hitt segir frá manni á
Eyrarbakka sem varð bráðkvaddur í afl-
gróf árið 1724. Skýrsla sr. Ólafs er þriðji
staðurinn. Nýlega benti Þór Magnússon
þjóðminjavörður okkur á tvær heimildir í
viðbót. Rit er nefnt De divetis artibus,
talið vera frá 12. öld og eftir þýskan mann,
Þeófílus að nafni. Þar segir meðal annars
frá því hversu skuli gera málmsmiðju. í
undirkafla, „Sæti verkamanna", segir svo:
„Síðan skal grafa gröf innan við glugga,
3ja feta langa og 2ja feta breiða, eitt og
hálft fet frá gluggaveggnum og beint út
frá honum. Klæða skal gröfina allt um
kring með borðum, tvö þeirra sem eru
gegnt glugganum eiga að ná hálft fet upp
fyrir gröfina. Á þau skal festa borði sem
er þrjú fet á annan veginn en tvö á hinn
og liggur yfir gröfina og er yfir hnjám
mannanna sem sitja í henni og þvert á
þá.“ í þjóðsögum Sigfúsar Sigfússonar er
þáttur af Þorsteini sterka í Krossavík sem
fæddur var rétt fyrir aldamótin 1800. Þar
segir um smiðju á Eyjólfsstöðum á Völlum.
„Þar stóð stór drepsteinn úti fyrir smiðju-
dyrum. Gryfja var í gólfinu, hæfilega djúp
til að sitja á brún hennar þegar lúð var
járn á steini þeim.“ Smiðjan kemur við
sögu vegna aflrauna Þorsteins sem kast-
aði steininum í aflgröfina og þreif hann
síðan upp aftur. Nærri eldstæðinu í smiðj-
unni í Stöng er ferstrend þró eða kassi.
Öðru megin við hana er steðjastæði en
hinu megin er aflangt móbergsker. Krist-
ján telur með vissu að þetta sé nóstokkur
og varpar fram þeirri kenningu að þróin
í miðið sé aflgröf, og að orðatiltækið „að
setjast í aflgröf“ vísi til þess að járnsmiður-
inn hafi setið við iðju sína með fæturna
ofan í þrónni. Þessi kenning Kristjáns var
dregin í efa á sínum tíma. Ofannefnd
dæmi til viðbótar þeim sem hann færði
fram virðast sanna svo ekki verður um
villst að tilgáta hans var rétt. Svipaðar
steinþrær af stærð og gerð hafa fundist
í smiðjubúnaði í öðrum fornum bæjarr-
ústum svo sem á Þórarinsstöðum á Hruna-
mannaafrétti og í Sandafelli og Áslákst-
ungu innri í Þjórsárdal.
Hið forna vinnulag í smiðjunum virðist
hafa verið að gera alla hluti á gólfinu. Á
seinni öldum breyttist þetta og þá fór að
tíðkast að hafa eldstæðið, aflinn, á upp-
hlöðnum grjótbálki og þá stóð smiðurinn
að verki sínu eða sat á stól. Sömu þróun
má sjá varðandi mateldstæði. Ekki er ná-
kvæmlega vitað hvenær þetta gerist en í
smiðjum sem hafa verið rannsakaðar hafa
ekki fundist yngri þrær en frá því á 12.
öld. í smiðju sem Guðrún Sveinbjarnardótt-
ir fornleifafræðingur gróf upp í Kópavogi
og talin er vera frá því nálægt 1500 er
aflinn enn á gólfinu, þó að því leyti frá-
brugðinn eldri öflum að þar er dálítil
hleðsla við eina hliðina. Þar er hins vegar
ekki aflgröf. Vafalítið hefur ferill smiðju-
aflsins frá gólfi og upp í þá hæð sem síð-
ar varð vanalegust verið mjög misjafn eft-
ir landshlutum og aðstæðum. Dæmi eru
einnig til af eldhúsum með eldstæði niður
við gólf á síðustu öld þó að upphækkaðar
hlóðir hafi þá löngu verið vanalegastar.
Af ofannefndum heimildum má hins vegar
ráða að smiðjuafl á gólfi með aflgróf hafi
verið þekkt fyrirkomulag á einhveijum
stöðum fram í byijun 19. aldar.
Þegar litið er á uppdrátt af smiðjunni
í Stöng kemur í ljós nær nákvæmlega
sama afstaða steðjastæðis, nóstokks og
aflgrafar og er í Rútshelli. Auk þess eru
öll mál áþekk. Ekki sér lengur neitt fyrir
eldstæðinu í Stúku, það hefur verið í seil-
ingarfjarlægð við aflgröfina, líklega rétt
við steðjasteininn. Einnig vantar rekstein-
inn sem notaður var til að grófhamra á
heitan málminn. Hugsanlega kæmi eitt-
hvað fleira í ljós ef hleðslur í Stúkumunna
yrðu teknar upp. Það vantar líka stromp
á þessa smiðju og myndi ýmsum þykja
nokkur missmíði. Ekki er víst að það hafi
komið að sök því smíðastaðurinn er fast
við hellismunnann og vegna opsins á milli
hellanna hefur verið sæmileg loftræsting
við smíðarnar þegar dregið var frá báðum
dyrum. Þá má minna á að í öðrum mann-
gerðum helli sem sannanlega var smiðja,
helli Myllu-Kobba á Stórubrekku í Fljótum,
var ekki heldur strompur.
Rútshellir er ein af okkar alskemmtileg-
ustu minjaperlum og líklega elsta hús af
manna höndum gert sem nú stendur uppi
á íslandi. Og eina uppistandandi hús hér-
lent með forna smiðjufyrirkomulaginu sem
að ofan er lýst — og jafnvel þó að víðar
væri leitað.
Norðri
konungur
Gustillur Norðrí úr Niflheimi fer,
náttúran leikur á þræði.
Það rýkur úr nösum, því reiður hann er,
og rifin hans fannbörðu klæði.
Rjúkandi hafsjóir hornbjörgin slá,
hjarnbrynjum kaldbakar verja sig þá.
- Mannanna börn verða minni en smá. -
Hrímþursi Nástranda, mokandi mjöll,
mannheim í úlfkreppu setur.
Botnlausum dyngjum á dali og fjöll
demba þeir Norðri og Vetur,
hótandi jarðlífi vanda og vá;
vestfirsku smáþorpin falljöklum slá.
- Mannanna börn horfa máttvana á. -
Þungt var það högg sem var þjóðinni greitt,
á þolrif og einbeitni reyndi.
í fárviðrið mörgum var farkosti beitt,
hvar fannkófið hafróti leyndi.
Mannslundin býður, að Samverja sið,
að sinna þeim fallna og bjóða sitt lið,
- Þegar mannanna börn þurfa miskunnar við. -
Við langþekkjum Norðri þitt nágrannavald;
þinn napra og drottnandi anda,
er heimtar þú útsvar og aðstöðugjald
af íbúum norðlægra stranda.
Hönd þín er grimm, en þó gjöful á laun,
hún græðir hin spillandi hóglífiskaun.
- Mannanna börn verða máttug í raun. -
Höfundur er bóndi í Skáleyjum á.Breiðafirði.
SIGURJÓN GUÐJÓNSSON
Atlantis
Manstu aldna sögn/ um Atlantis,
land auðs og unaðar,
í magt og miklu veldi,
og á svipstundu sökk í hafið,
með himinháa turna,
er bar við loftið blátt.
Hvað olli þeim ósköpum?
Var það jarðskjálfti
eða þá reiði guðanna,
sem grandaði spilltum lýð,
er elti auð, magt og munað?
Og nú er Atlantis, kafið
kóralskógum,
grafíð og gleymt/ um aldir alda.
Hver maður á sitt Atlantis,
einnig þú og ég,
daufa minning þess sem rennur
hratt allra vega veg.
Kom, fór./ Kolblár sjór
í kufli tímans sökkti því.
Skýtur upp við og við,
trégrófi bundin,
með turna há og sólargljá.
Hvar er nú mitt Atlantis, landið/
langt síðan sá ég það?
Skýtur því ekki upp oftar,
eru Guðir mér reiðir,
sem Atlantis forðum?
Af og frá.
Höfundurerfyrrverandi prófastur
í Saurbæ á Hvalfjarðarströnd.
i
i
<
f
(
i
i
i
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1.APRIL1995 1 1