Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1995, Blaðsíða 10

F orn smiðj a
í Rútshelli
Ibókinni „Manngerðir hellar á íslandi“ er langur kafli
um Rútshelli, enda telst hann til merkari húsa á
íslandi, höggvinn út af mönnum, ævafom og ríkur
af sögum. Þegar bókin var skrifuð hafði þessi tví-
skipti hellir um langt skeið verið fullur af heyi og
Ljjósmyndir.Hallgerður Gísiadóttir
RÚTSHELLIR. Sagan um Rút í Rútshelli er til í mörgum afbrigðum. Samkvæmt
Ferðabók Eggerts og Bjarna frá miðri 18. öld var Rúturjötunn sem gerði hell-
inn til að hafa öruggt vígi fyrir fjendum sínum. Þeir komust hins vegar í neðri
hellinn, brutu gat á loftið sem var undir svefnbálki Rúts og vógu hann þar í
gegn með spjótum sínum. í öðrum gerðum sögunnar kom Rútur að óvinum sín-
um þar sem þeir voru að höggva gatið, elti þá uppi og drap þá. Eru mörg ör-
nefni sem visa tU þessara drápa. Hellirinn er höggvinn inn í móbergshöfða, sem
gengur fram úr hlíð HrútafeUs rétt ofan þjóðvegar skammt frá samnefndum bæ.
Rútshellir er ein af okkar
alskemmtilegustu
minjaperlum og líklega
elsta hús af manna
höndum gert sem nú
stendur uppi á íslandi.
Eftir HALLGERÐIGÍSLA-
DÓTTURog ÁRNA
HJARTARSON
jarðvegi og því erfítt að rannsaka hann.
Sumarið 1992 lét Magnús Eyjólfsson
bóndi á Hrútafelli hreinsa út úr báðum
hlutum hellisins og gafst þá færi á að
skoða hann og mæla. Hér verður vakin
athygli á mannvirkjum í þeim hluta hellis-
ins sem Stúka heitir og gengur homrétt
á aðalhellinn norðanverðan. Smiðir Stúku
virðast hafa byijað nokkkuð norðan við
aðalhellinn og höggvið sig síðan upp með
honum og yfír hann. Þannig myndast bálk-
ur sem þjóðsagan kallar. svefnrúm Rúts
og á honum er gat niður í hinn hlutann.
Það áttu fjandmenn Rúts að hafa gert til
að geta vegið hann í rúminu. Hafí menn
á annað borð búið í hellinum var ekki
verra að sofa þama en víða annars stað-
ar. Gatið í „rúmbotninum" gaf loftræst-
ingu sem vart mun hafa veitt af meðan
kynt var undir afli á neðri hæðinni en eins
og vikið verður að síðar er smiðjubúnaður
klappaður í gólf Stúku. Það mun þó ekki
einsdæmi að smiðjur hafí verið inni í híbýl-
um manna því að í Áslákstungu, Innri-
Þjórsárdal, hefur smiðjubúnaður fundist í
endanum á fomri skálarúst.
Rútshelli er lýst í a.m.k. þremur 18.
aldar heimildum, fyrst í Jarðabókinni frá
1703 og í Ferðabók Eggerts Ólafssonar
og Bjama Pálssonar segir að hann sé högg-
vinn af manna höndum í fomöld og að
stundum hafí menn búið í honum áður
fyrr. Þar er einnig fyrst prentuð þjóðsagan
um Rút sem gerði hellinn og fjandmenn
hans sem þá „hefur gengið í munnmælum
mann fram af manni“ eftir því sem þeir
Eggert segja. Hún er til í mörgum gerðum
og er til skýringar innanbúnaði hellisins
og ömefnum í nágrenninu. Þriðja heimild-
in er Sýslulýsingar 1744-1749. í 19. aldar
ritum er einnig víða minnst á Rútshelli. í
greinargerð sr. Ólafs Pálssonar um fom-
leifar frá 1818 er honum lýst og þar em
sérstaklega nefndar höggnar holur í gólf
Stúku.
Svo stiklað sé á stóm í sögu Rútshellis,
þá birtist þessi innanbúnaður aftur í lýs-
ingu frá 1936, en þá komu hingað nokkr-
ir þjóðveijar á vegum Ahnenerbe, sem var
einskonar vísindastofnun á vegum nasista-
flokksins undir forræði Heinrichs Himml-
ers og hluti af SS-sveitum hans. Þjóðver-
jamir höfðu einkum áhuga á að rannsaka
íslenskar hofrústir. Meðal þeirra var dr.
Walter Gehl, háskólamenntaður maður í
norrænum fræðum. Ekki er að orðlengja
að í Rútshelli þóttust þeir fínna heiðið
hof. Stærri hellirinn var samkomustaður-
inn, í Stúku var dýram fómað og lýsir
Gehl innanbúnaði þar, m.a. þríhyrndum
fómarstalli sem höggvinn var í móbergið.
Eftir að Magnús á Hrútafelli hreinsaði
út úr hellinum komu þessi mannvirki í ljós.
Fremst í Stúku em þijár holur sem auðsæi-
lega em þær
sömu og sr. Olaf-
ur Pálsson lýsir í
skýrslu sinni frá
1818. Þar er
einnig þríhymda
móbergsupp-
hækkunin á gólf-
inu og ummerki
öll nákvæmlega
eins og sjá má í
grein dr. Gehls
hins þýska frá
1939. Hann taldi
að hér hefðu blót
átt sér stað í
heiðnum sið.
Goði byggðar-
lagsins stjómaði
athöfnum. Fóm-
ardýr var leitt að
fómarstallinum
þríhymda, bandi
var smeygt í
berghaldið og
dýrið reyrt með
hálsinn þétt við
steininn. Höfuð-
slagæðin lá þá
yfir holunni, sem
Gehl giskaði á að
væri hlautbolli.
Dýrið var skorið
og blóðið flæddi
í bollann og út um skarðið eða rennuna í
barmi hans og niður í ferningslaga holuna
á gólfínu, í hinni stóð öndvegissúla. Beint
yfír bollanum og deyjandi dýrinu lá ósýni-
leg „töfralína“ milli tákna sem rist em í
veggj báðum megin. Frammi í veislusaln-
um sat fólkið sem að blóti kom við snark-
andi langelda á gólfí og beið þess að kjöt-
ið yrði fært fram til steikingar. Þetta sáu
Gehl og félagar hans fyrir sér í Rútshelli
sumarið 1936. Þeir áttuðu sig hins vegar
ekki á að hellirinn var af manna höndum
ger.
Smiðja Forn
Sr. Ólafur Pálsson hafði allt aðrar hug-
myndir en hér að ofan er lýst. Hann segir
að í móbergsgólf Stúkunnar séu „holur
sem sagt er að sé „nóstokkur Rúts, afl-
gröf hans, steðjastæði hans“. Og í skýrsl-
unni teiknar hann holumar upp, raunar
afar illa og án mælikvarða en þó sést vel
hvað er hvað. Nóstokkur var ker eða ílát
sem notað var til að snöggkæla og herða
jám við smíðar. Aflgröf var sæti smiðsins
og steðjastæði, sem stundum var nefnt
steðjaþró, var til að skorða niður steðja.
í þessum orðum felst að Stúkan hafi verið
smiðja, og þar sem steðjastæðið er á upp-
hækkaðri móbergsklöpp, sem skilin hefur
verið eftir í gólfínu þegar hellirinn var
höggvinn, má ljóst vera að þarna hafa
menn strax í upphafí hugsað sér að gera
smiðju.
„Að Setjast í AFLGRÖF“
Orðið aflgröf er athyglisvert. í afmælis-
riti Sigurðar Þórarinssonar, Eldur er í
norðri, er grein eftir Kristján Eldjárn sem
hann nefnir „Að setjast í aflgröf", en þar
lýsir hann smiðjunni í Stöng i Þjórsárdal.
Örðið kemur fyrir í Þiðriks sögu af Bem
þar sem Velent sest í aflgröf og smíðar
hníf. Utan orðabóka, sem skýrðu orðið
ekki öðmvísi en sem gróf fyrir framan afl
fann Kristján það einungis á tveimur stöð-
um hjá annálaritumm seinni alda. Bæði
ÚR STÆRRl hellinum á meðan hann var enn fullur af heyi.