Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1995, Blaðsíða 9

EMIL Nolde: Síðasta kvöldmáltíðin, 1909.
væri of bundin sögu og hefðum sem væru í
engum tengslum við veruleika nýrrar aldar.
Með því að viðhalda þeirri tækni og hefðum
sem voru ríkjandi í listalífinu væri jafnframt
verið að viðhalda úreltu lífsviðhorfi og gildis-
mati. Sú gjá sem hafði myndast milli list-
rænna hefða og hins upprunalega hvata til
listsköpunar var óyfirstíganleg. Fyrir Nolde
stóð valið milli þess að vera trúr hefðinni og
menningu þess tíma eða vera trúr sinni eigin
eðlisávísun og sannfæringu.
í öðrum þætti sögunnar er hann ófær um
að yfirstíga þennan þröskuld af eigin ramm-
leik, heldur verður utanaðkomandi afl eða
atburður að koma til sögunnar til að taka
af honum stjómina. Það eru tvö viðhorf ríkj-
andi um hvemig togstreitan milli túlkunar
og tjáningar í listsköpun er leyst. Annars
vegar er litið svo á að það þurfi ekki að
hafa áhyggjur af tjáningarþættinum, hann
komi af sjálfu sér með tíð og tíma, með
auknum þroska og leikni í beitingu tækninn-
ar.
En sú skoðun kemur líka oft fram að lista-
menn geti aldrei hafið sig yfir þær takmark-
anir sem tæknin og menningarlegar og sögu-
legar kringumstæður setja honum. Það er
einfaldlega ekki hægt að stefna að slíku
marki. En ef og þegar slíkt gerist þá er ein-
göngu hægt að skýra það með utanaðkom-
andi krafti sem grípur inn í og lyftir verkinu
á æðra stig. í samræðum Platóns kemur fram
sú skoðun að einu listamennirnir sem ein-
hver töggur er í eru þeir sem verði gegntekn-
ir af einhvers konar vitfirringu, sem var
kölluð mania á forngrísku: „En ef nokkur
maður kemur að hliðum ljóðlistarinnar án
vitfirringar skáldagyðjunnar, sannfærður um
að leikni ein sér muni gera hann að góðu
skáldi, þá mun hann og hans heilbrigðu verk
verða að engu frammi fyrir ljóðlist vitfirring-
arinnar."
Það hefur verið algeng trú að snilligáfan
sé dýru verði keypt, með líkamlegum og
andlegum heilbrigði. Eða þá öfugt, að leiðin
til snilligáfunar liggur eftir grýttri braut ein-
angrunar og harðræðis. Goðsögnin um hinn
þjáða listamann þykir frekar lúin klisja í
dag. En á sínum tíma hefur Nolde haft verð-
ugar fyrirmyndir í Van Gogh, sem endaði
ævina á geðveikrahæli og Edvardi Munch,
sem komst svo að orði: „Án veikinda og
JACKSON PoIIock: „Blue PoIes“, hluti myndarinnar.
angistar hefði ég verið stefnulaust rekald.“
Þessi löngun til að yfirstíga takmarkanir
menningarinnar beindi áhuga manna að
þeirri listsköpun sem var framandi eða til-
heyrði „frumstæðum" þjóðum, en einnig þeim
hliðum á menningu Vesturlanda sem höfðu
verið lítils metnar eða jafnvel útskúfaðar,
eins og t.d. list utangarðsfólks og geðveikra.
Slík listsköpun væri ekki að sligast undan
oki siðmenningar og hlyti því að standa nær
upprunalegri listrænni hvöt og tjáningu henn-
ar.
í þriðja hluta sögunnar, þegar Nolde yfir-
stígur loks þröskuldinn, þá er hann á valdi
afla sem hann hefur takmarkaða stjórn eða
skilning á. Listamaðurinn hefur losnað undan
valdi tækninnar og gefið sig á vald tjáning-
unni, „án nokkurs ásetnings, þekkingar eða
hugsunar". Rómantíska skáldið Wordsworth
líkti þessu við vatnsflóð, ástríðurnar vella
upp innra með manni, bijótast svo fram og
streyma út. Platón líkir listamanninum við
völvu sem talar tungum, málpípu æðri mátt-
arvalda.
Það ber að hafa í huga að það er ekki um
það að ræða að Nolde verði sér meðvitaður
um ákveðið hugarástand og reyni síðan að
finna þessu hugarástandi viðeigandi form.
Það er engin skýr meðvitund um þetta huga-
rástand, upplifun eða
tilfinningar sem und-
anfari þess að það er
tjáð. Það er ekki hægt
að gefa því nafn, það
er ósagt. Þannig fær
sköpunarathöfnin
sjálf geysilega þýing-
armikið hlutverk.
Listamaðurinn öðlast
meðvitund um þær til-
fínningar eða upplif-
anir, sem hann er að
reyna að tjá í gegnum
vinnu sína við verkið.
Bandaríski „ab-
strakt expressjónist-
inn“ Jackson Pollock
lýsir því hvernig hann
reyndi að samsama
sig málverkinu á með-
an hann vann að því.
„Þegar ég er inni í
málverkinu þá er ég ekki meðvitaður um
hvað ég er að gera. Það er aðeins eftir nokk-
urs konar „viðkynningartimabil" að ég sé á
hvaða leið ég er. Ég er ósmeykur við að
breyta eða eyðileggja myndina, því málverk-
ið hefur sitt eigið líf. Eg reyni að láta það
skína í gegn. Það er aðeins þegar ég glata
sambandinu við málverkið að útkoman verð-
ur klúður.“
Þetta lýsir löngun til þess að komast á
það stig þar sem tungumálið á uppruna sinn,
áður en nokkuð hefur verið sagt. Það má
segja að þetta sé tjáning sem hafi heiminn
allan að viðfangi sínu vegna þess að tungu-
málið (eða myndmálið) er ekki til staðar til
að skipta honum upp og gefa einstökum hlut-
um hans nafn. Ef þessum stigi er náð þá
höfum við málverk án tækni og án stíl-
bragða. Listin er brennd til ösku til þess hún
rísi upp aftur, eins og fuglinn Fönix, af end-
urnýjuðum þrótti.
Andmælendur Og
Formgerðarmenn
Expressjónískur hugsunarháttur hefur átt
sér andmælendur og ekki alltaf átt upp á
pallborðið meðal listamanna. Hann þykir
bera með sér of mikla upphafningu á einstakl-
ingsvitundinni; goðsögnin um hinn fullkom-
lega frjálsa einstakling, sem slítur af sér viðj-
ar menningarinnar, þykir rómantísk og ós-
annfærandi, ekki síst vegna þess að hún er
sjálf hluti af menningarlegri arfleifð.
Þá má spyija, hver sé mælikvarðinn á vel
heppnaða tjáningu í myndlist? Er ekki lista-
maðurinn einn til frásagnar um það. Spum-
ingin er hvort leit okkar að merkingu tjáning-
arinnar leiði okkur ekki óhjákvæmilega að
sálarlífi listamannsins, þ.e. út fyrir verkið
sjálft, sem öðlast gildi sitt af því að vera
vitnisburður um lífshlaup listamannsins. Auk
þess er sköpunarathöfnin gerð að dularfullri
athöfn, nokkur konar helgileik, sem á að
gefa listaverkinu aukið gildi, þótt þess finni
engan stað í sýnilegum þáttum verksins.
Og hvert er sambandið miili þeirra mynd-
rænu eiginleika sem við sjáum og þeirra til-
finningalegu eiginleika sem við upplifum?
Þetta er mikilvæg spurning sérstaklega ef
tjáningin á að birtast í myndrænum eiginleik-
um sérstaklega. Reyndar em margir þeirrar
skoðunar að tjáning í myndlist sé aukaatriði
af þessum sökum, því hún varði ekki gmnd-
vallaratriði myndsköpunar, og skýri engan
veginn hvernig hún er gerð möguleg.
Þetta er útgagnspunktur abstraktlistarinn-
ar, að viðfangsefni myndlistar er ekki tján-
ingin sem slík eða þau tilfinningalegu áhrif
sem verkið hefur, heldur þeir myndrænu eig-
inleikar sem gera tjáningu mögulega. Þeim
formgerðarmönnum sem vilja ganga lengst
finnst að expressjónismi sé of bundinn við
ytri skírskotanir; myndir geta aðeins líkst
tilfinningalegu hugarástandi og slík samlík-
ing er alltaf túlkunaratriði, sem byggist á
þeim áhrifum sem búa í formgerð verksins.
Þess vegna eigum við frekar að halda okkur
við það sem við sjáum, en láta það sem okk-
ur finnst liggja milli hluta.
Eftir stendur þó sú hvöt sem hlýtur að
Ieita á listamenn aftur og aftur, þótt stefnur
og stílar komi og fari — að kasta öllu frá
sér, gefa sig á vald upprunalegri eðlisávísun,
og leita eftir þeim punkti á mörkum hins
ósagða, þegar tungumálið birtist í heimunum
í fyrsta sinn í skapandi athöfn.
Höfundur er heimspekingur og kennari við
Myndlista- og handíðaskóla (slands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1.APRÍL1995 9