Lesbók Morgunblaðsins - 21.10.1995, Page 1

O R G U N
L A Ð S
Stofnuö 192 5
37. tbl. 21. október 1995 — 70. árg.
Heklugos
fyrr á öldum
rið 1510. Eftir gosið 1389-90 var kyrrð yfir
Heklu í 120 ár en það er lengsta goshlé sem
orðið hefur í fjallinu frá 1104. Biskupaannálar
Jóns Egilssonar nefna að vísu gos árið 1436
og bæði Jónas Hallgrímsson og Þorvaldur
Árbók Ferðafélags
íslands 1995 heitirÁ
HEKLU SLÓÐUM og
geymir umfangsmikinn
fróðleik um Heklu, sem
Árni Hjartarson hefur
tekið saman og eru þar
m.a. ljóð íslenzkra skálda
um Heklu. Hér er gripið
niður í einn kafla
bókarinnar.
Eftir ARNA
HJARTARSON
Thoroddsen taka það upp í gosskrár sín-
ar. Eldri höfundar, eins og Oddur biskup
Einarsson, Gísli biskup Oddsson og Arn-
grímur lærði Jónsson, sem allir voru
uppi á dögum Jóns Egilssonar, nefna
ekki þetta gos þar sem þeir tala um Heklu-
gos í ritum sínum. Hugsanlegt er þó að
gos hafi orðið í nágrenni fjallsins þótt
ekki hafi gosið í Heklu sjálfri (samanber
s. 171 og 173). En 25. júlí 1510 hófst
stórgos sem olli miklum skaða um Suður-
land. Biskupaannálarnir eru frumheimild
um gosið. Þar segir:
En þessi eldskoma ... hún kom anno
1510, Jakobsmessukvöld; þá var síra
Einar afi minn 13 ára piltur í Skálholti,
en þá var biskup Stephán; sagði síra
Einar mér, að svo mikill jarðskjálfti og
dynkur hefði komið, það þeir hugðu að
allur staðurinn mundi hrapa í einu; þeir
voru að borðum, og hljóp hver maður
út, svo voru þeir hræddir, og ekki einn
tók sinn hníf burt af borði, og nálega
trað hver annan undir, og lágu eftir fjór-
ir af þeim; en sem þeir komu út á hlað-
ið þá var allt loftið glóanda að sjá, sem
það væri í einum loga, af eldsfluginu
og glóandi steinum; þrjá sagði hann
HEKLA árið 1856, málverk eftir franska hirðmálarann Charles Giraud sem
kom til íslands með Napoleon prins það sama ár. Hér er rómantíkin í fyrir-
rúmi samkvæmt tízku tímans. I skuggsælum forgrunninum situr smalastúlka
yfir ám en ferðamenn ríða hjá. Kindurnar eru heldur betur óíslenzkar, enda
hefur málarinn skáldáð þær til að auka á hina rómantísku stemmningu. (Mynd-
in er úr bók Franks Ponzi, ísland á 19. öld.)
komið hafa í Vörðufell, nær Helgastöð-
um, og einn maður hafi rotast fyrir karl-
dyrunum í Skálholti af þessum steina-
gangi ... Austur á landi skeði það svo,
að sá maður bjó í Mörk, er Eysteinn
hét, hann flúði í þessum eldsgángi með
konu sína, og maður með honum; maður-
inn drapst í flóttanum, en hann kom

ÚTSÝN til Heklu frá Fellsmúla í Landsveit. Málverk eftir W.G. Collingwood, gert í íslandsferð 1897, ári eftir stóra
Suðurlandsskjálftann. Mennirnir á myndinni virða fyrir sér sprungur eftir jarðskjálftann.
konunni undir einn stóran melbakka, og
breiddi yfír hana'föt og þófa, en hann
komst sjálfur með harðfengni til bæja,
en þó mjög barinn og stirður.
(Safn til sögu íslands 1, s. 44-45)
Eins og fram kemur í textanum hefur
Jón þessa lýsingu eftir afa sínum sr. Einari
Ólafssyni (1497- 1580). Hann hefur munað
vel ýmis kyndug smáatriði úr sögum gamla
mannsins af gosinu en áhrif þess á hag
fólks og fénaðar hefur hann því miður sleppt
að skrá. Ekkert er heldur sagt frá hraun-
rennsli. Öskulagarannsóknir hafa hins vegar
leitt margt í ljós. Vindur stóð af norðaustri
og askan barst yfir Rangárvelli og Landeyj-
ar en einnig yfir Landsveit og Holt og allt
vestur í Flóa. í jarðvegi á Suðurlandi er
þetta öskulag langþykkasta og grófasta
Heklulagið frá sögulegum tíma. Það er til-
tölulega auðþekkjanlegt, víðast dökkbrúnt
að lit. Rétt neðan við það í jarðveginum er
þykkt, kolsvart öskulag sem dreifðist yfir
Suðurland í feiknamiklu gosi í Kötlu um
1485. Það merkilega er að um þetta Kötlu-
gos er ekki til stafkrókur í rituðum heimild-
um. Jarðvegssnið sýna að uppblástur hefur
færst mjög í aukana í kjölfar þess goss og
svo virðist sem fá gos hafi orðið afdrifarík-
ari fyrir byggðaþróun á Suðurlandi.
Haukur Jóhannesson jarðfræðingur
telur að Höskuldsbjalli hafi verið einn
af aðalgígum 1510-gossins og frá honum
og gígum á Hekluöxl ytri hafi runnið
mikið hraunflóð til suðurs að rótum
Vatnahjalla. Vafalítið hafa hraun runnið
víðar en þau virðast alhulin yngri gos-
myndunum.
1597. Níunda Heklugosið hófst 3. jan-