Lesbók Morgunblaðsins - 21.10.1995, Qupperneq 6

MINJAR um blómlegt Iand og betri tíð. Að ofan: Sveppurinn, há torfa vestan-
vert við Ásbrandsá, nú fallin. Að neðan: Þessi torfa stendur enn vestur á
Moldum og á ekki langt eftir nema sárinu verði lokað.
A MOLDUM, vestast á Haukadalsheiði. Hér hefur Iengi verið barizt og sand-
urinn alltaf sigrað þar til nú að umskipti hafa orðið. Efst: Garðarnir eru
upphaflega heybaggar, sem melgresi hefur verið sáð í. Neðst: Ótal melhólar
eru eins og sátur eða galtar á sléttlendinu þarna.
Landvinningar á
Haukadalsheiði
Sú sjón er mér enn í fersku minni frá bernskudög-
um í Biskupstungum, að þegar þornaði með
norðanátt, mátti sjá tvo mekki fylla loftið svo
blár himinninn varð grábrúnn. Annar mökkur-
inn, dökkgrár á
Þegar uppgræðsla hófst á
Haukadalsheiði 1963 var
eyðingin á fullu og stór
flæmi örfoka. Árangur
landgræðslunnar þar eftir
rúma þrjá áratugi er
ævintýri líkastur.
Grein og myndir:
GÍSLI SIGURÐSSON.
lit, kom upp vestanvert við
Heklu og var eins og veggur suður yfir
Rangárþing. Hinn mökkurinn var í næsta
nágrenni, kominn af Haukadalsheiði og oft
brúnn eða gulbrúnn á litinn. Þar blandað-
ist saman jökulleir, sandur og mold úr
börðum, sem þá voru að eyðast. Sú eyðing
gekk hratt og henni er ekki alveg lokið
enn. Hún hættir ekki fyrr en einungis grjót
og klappir eru eftir, sé ekkert gert til varn-
ar.
Nú er heldur betur orðin breyting á
Haukadalsheiði. Ég hefði ekki trúað því
þegar ég var smali á þessu svæði fyrir um
45 árum að önnur eins breyting gæti átt
sér stað á tiltölulega skömmum tíma. Við-
horfíð var þá, eftir því sem mig minnir, að
uppblásturinn væri náttúrulögmál og ekkert
við honum að gera. Viðhorfsbreytingin sem
nú er orðin, ræður úrslitum ásamt tækn-
inni. Menn vita nú að hægt er að stöðva
landeyðingu og hefja ræktun. Það er aðeins
spurning um fjármagn og vinnu hversu hratt
það gengur.
Fréttir af landgræðslu eru óþarflega oft
neikvæðar. Þær snúast ekki um það sem
áunnizt hefur, heldur framrás sandsins,
t.d. við Dimmuborgir, árekstra við sauðfjár-
bændur og meinta hættu af lúpínu. Þegar
ég fór um Haukadalsheiði í ágústmánuði
í fylgd Kristínar Sigurðardóttur, landvarð-
ar í Haukadal, þá fannst mér blasa við
allt annar flötur á starfi landgræðslunnar
en sést í fréttum. Myndirnar sem hér fylgja
með, segja raunar meira en orð um það.
TÓLF BEITARHÚS
FYRIR 100 ÁRUM
Flestir íslendingar hafa komið að Geysi og
Gullfossi. Haukadalsheiðin er inn af brún
hálendisins og tekur við ofan við skógi vaxn-
ar brekkurnar í Haukadal. Heiðin er um 11
þúsund hektarar og afmarkast að austan-
verðu af Sandvatni og Ásbrandsá, sem raun-
ar heitir Tungufljót eftir að kemur niður
undir byggð. Að vestanverðu afmarkast heið-
in af Sandfelli en útmörkin að norðanverðu
eru nokkuð óljós. Hér er öræfafegurð eins
og hún verður mest á íslandi. Svipmestar
eru Jarlhettur sem standa eins og röð af tign-
arlegum musterum meðfram Langjökli. Vest-
ar eru Hagafell og þar fellur Hagafellsjökul
niður í Hagavatn. Síðan Mosaskarðsijöllin,
Lambahraunsbungan, Kálfstindar og Högn-
höfði í vestri. Ekki er þó síður tilkomumikið
útsýnið niður í Haukadal og framyfir sveitir
Ámessýslu, þegar komið er á heiðarbrúnina
eftir vegi sem liggur af Línuveginum og nið-
ur í skógræktargirðingu. Sá vegur er einung-
is fær jeppum.
Margir hafa orðið dolfallnir yfir andstæð-
unum sem birtast þarna. Annarsvegar öræ-
fatignin að baki og hrikaleg landeyðing með
stórgiýti og rofabörðum, en hinsvegar
gróskan og skógurinn í hlíðum Sandfellsins
og grösugt landið framundan.
Sú var tíð að landið var einnig grösugt
á heiðinni. Þegar Ásbrandur nam land í
Haukadal hefur hún verið vaxin birki- og
víðikjarri. Þegar vegur Haukdæla var mest-
ur hefur án efa verið þar gífurlegt beitará-
lag, en kannski ekki um of vegna þess að
veðurfar var þá hlýrra. Eftir kólnunina sem
varð laust fyrir 1300 hefur ugglasut farið
að síga á ógæfuhliðina en engum sögum
fer af þeirri þróun, nema hvað Árni Magnús-
son getur þess í jarðabók sinni 1711, að
sandur sé farinn að sækja á landið að norð-
an. Guttormur Sigurbjarnarson jarðfræð-
ingur telur að heiðin sunnan við Sandvatn
hafi verið eydd af uppblæstri fyrir 1750.
Fyrir um 100 árum voru þó slíkir hagar
á Haukdalsheiði, að þar voru þá 12 beitar-
hús; sum þeirra notuð fram til 1938. Nærri
má þó geta hver áhrifin hafa orðið. Nú sést
ekkert eftir þessi hús; vegna upþblásturs
sér þeirra engan stað.
J ÖKULLEIRINN ER VERSTUR
Áfok, ofbeit og viðartaka hafa raskað vist-
kerfinu og orsakað eyðingu. Þarna er mik-
ið af gosösku í jarðveginum, sem ásamt
með jökulleir gerir hann ákaflega fokgjarn-
an. Jökulhlaup úr Hagavatni hafa öðru
fremur skapað skilyrði fyrir áfok og eyð-
ingu. Stærstu hlaupin á þessari öld urðu
1929 og aftur 10 árum síðar. Farið sem
rennur úr Hagavatni skar sér þá nýja léið
í gegnum gljúpt móberg og vatnsborðið
lækkaði um að minnsta kosti 10 metra. .
Við það komu upp víðáttumiklar leirur og
sá jökulleir er eins og hveiti og þyrlast
uppí loftið þegar þornar og hvessir. Haga-
vatn er nú aðeins fjórðungur þess sem það
var fyrir 1929. Sú minnkun hefur líka
breytt grunnvatnsstöðu á heiðinni þannig
að lækir, sem þar voru hafa þornað upp
og Grjótá er ekki annað en örnefni og
þurr farvegur bergvatnsár, sem hefur
myndað fallega fossa og flúðir þar sem hún
rann fram af heiðinni.