Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.1996, Blaðsíða 7

„SÍSTEFTIRSÓTTA“málverkiðíBandaríkjunum. Geómetrískabstraktmynd GREINARHÖFUNDURINN í miðju ásamt þeim Komar og Melamid, rúss-
með hvössum hornum og hrjúfri áferð er það sem Bandaríkjamenn gætu nesku málurunum sem búa í New York og hafa kortlagt myndlistarsmekk
síst hugsað sér að hafa uppi á vegg. almennings í nokkrum löndum, nú síðast á íslandi.
„EFTIRSÓTTASTA“ málverk rússnesku þjóðarinnar er sláandi líkt uppáhaldsverki Banda-
ríkjamanna. Sömu litir, blátt og grænt, eru í mestu uppáhaldi, en hjá Rússum er skógurinn
eitthvað fyrirferðarmeiri. Fólk má vera með, en ekki áberandi, og Rússar geta vel hugsað
sér Krist sitjandi í náttúrunni.
til að mynda trúarsjónarmiðum (72%). Fæst-
ir, eða 19 af hundraði, eru reiðubúnir að
greiða meira en 60 þúsund krónur fyrir lista-
verk sem þeir eru virkilega hrifnir af, og
aðeins 6 af hundraði gætu hugsað sér að
hafa málverk af nakinni manneskju fyrir
augum. 41 prósent landsmanna taka jákvætt
undir málverk af fjöllum, hrauni eða óbyggð-
um að haustlagi (44%) á meðan rúmlega einn
tuttugasti óskar heldur að myndefnið tengist
borgum (1%), húsum eða öðrum mannvirkjum
(5%). Um helmingur aðspurðra er hrifnari
af ávölum bogum (51%) en hvössum homum
(19%), og yfirgnæfandi meirihluti vill að
málverk séu á stærð við þvottavél (57%) eða
19 tommu sjónvarp (67%). Íróníuskammtur-
inn heldur einungis áfram að margfaldast
eftir því sem könnunin, sem útfærð var sam-
kvæmt vísindalegum kröfum, er brotin niður
í fleiri tölfræðileg smáatriði.
Skáldað í Þjóðarsálina
Ef frá er talið „hneykslið" sem ljósmyndar-
inn Robert Mapplethorpe olli í lok síðasta
áratugar hefur sennilega enginn listviðburður
vakið meiri eftirtekt að undanförnu úti í hin-
um stóra heimi en þetta rannsóknaverkefni
Komars og Melamids á myndlistarsmekk
fólksins. Það er líka afar hæpið að hægt sé
að draga upp mynd af „meðaltalssmekk"
heillar þjóðar út frá jafn hráum tölfræðilegum
staðreyndum og raun ber vitni. Eftirsóttasta
málverk íslensku þjóðarinnar er því í raun
afbökun á ímynduðu fyrirbæri, og þeir félag-
arnir hafa mátt leggja sig alla fram við að
fylla í eyðurnar þar sem prósentutölunum
sleppti.
Eins og í öllum skoðanakönnunum ræður
eðli spurninganna mestu um eðli útkomunar.
Bróðurpartur Hagvangskönnunarinnar sner-
ist um lit, stíl, stærð og myndbyggingu, með
öðrum orðum um formlega eiginleika. Engin
tilraun var gerð til að varpa ljósi á þau marg-
víslegu merkingarblæbrigði eða þá upplifun
sem fólk kann að verða fyrir þegar það skoð-
ar listaverk vandlega. Flókin fagurfræðileg
viðbrögð eru þannig lögð að jöfnu við álíka
einfaldan hlut og að versla til daglegra þarfa;
þetta helgibrot verður að teljast hluti af
„mega- brandaranum“.
Fleiri vankanta má ugglaust tína til. Hvern-
ig geta tveir (vodka-blautir) Rússar sem aldr-
ei hafa til íslands komið og vita nánast ekk-
ert um landið, nema það sem þeir hafa séð
í nokkrum glanstúristabókum, málað sjálfa
þjóðarsálina? Þeir sækja „andagiftina" í and-
laust tölvuúrtak og þykjast svo getað túlkað
einhvern sameiginlegan fegurðarsmekk
F’rónbúa!
Kjarni Malsins
Að dæma uppátækið dautt og ómerkt út
frá slíkum aðfinnslum ér að fara á mis við
hina „dýpri“ merkingu könnunarinnar. Eru
eftirsóttustu málverk þjóðanna algjörlega sós-
íalísk eða algjörlega lýðræðisleg að inntaki?
Val fólksins, eins og Komar og Melamid kalla
verkefnið, er ekki viðleitni til að koma á lagg-
irnar áður óþekktri tegund af „alþýðumyndl-
ist“.
Komar og Melamid eru hvorki tækifæris-
sinnar („situation-istar") að gera sér mat úr
uppákomufíkn fjölmiðlanna né einhveijir
popplistargalgopar sem beita öllum andfagur-
fræðiiegum ráðum til að komast í sviðsijósið.
Það er altént ekki eina markmið þeirra. Með
Vali fólksins hefur þeim tekist að ýkja hina
„lýðræðiskjörnu meirihlutaskoðun" svo gríð-
arlega að fáránleiki fölsunarinnar ætti að
vera nístandi augljós.
Hvað voru þeir eiginlega að gefa til kynna?
Jú, að opinberar viðhorfsmælingar geta alið
jafn auðveldlega af sér forsetaframbjóðendur
og neytendur fyrir dömubindi. Nánast hvað
sem er. Slík röksemdafærsla höfðar mjög til
fréttasmala, því þótt helsta verslunarvara
fréttamennskunnar séu end-
urunnar skoðanir, uppdub-
baðar sem málefnalegur
fluttningur, „kjami máls-
ins“, og hún nærist að miklu
leyti á niðurstöðum mark-
aðsrannsókna og símkosn-
inga, einkum þegar „stórt
er spurt“, veitir það henni
aukinn trúverðugleik að gefa
í skyn að skoðanakannanir
segi ekki alla söguna þegar
allt kemur til alls. Hana seg-
ir náttúrlega ijölmiðillinn
sjálfur.
EðlilegurLiður
í Umhverfi
Framtíðarinar
Hvers konar tölfræði
(statistík) er lykilatriði í
valdatækni lýðræðisríkja um
allan hinn „bananalýðræðis-
lega“ heim þótt talnadýrkun-
in hafi hvergi náð meiri fót-
festu en á Vesturlöndum.
(Orðið statistík er náskylt
þýska orðinu Staat, eða ríki,
og tilurð þessarar „vísinda-
greinar“ er óaðskiljanleg frá
uppgangi þjóðríkjánna.) í
samræmi við ákvæði banda-
rísku stjórnarskrárinnar um
rétt kosningarhlutfall þing-
fulltrúa urðu hverskonar
„samþykkisprófanir" ómiss-
andi þáttur í ríkisrekstrinum.
Varla er til sú þörf sem ékki
hefur verið snúið yfir í hlutfallstölu og hún
mótuð og löguð að meginhagsmunum kerfis-
ins — eigin viðhaldi — hvort sem um er að
ræða sjónvarpsáhorf, auglýsingar, gáfnapróf,
heilsugæslu, vegagerð, tryggingar, bingó-
lottó, atvinnumiðlun, verðbréf, húsbréf, lán-
skjaravísitölu eða verga þjóðarframleiðslu.
Nánast allt mannlegt nema listsköpun — þar
til Komar og Melamid mættu á vettvang.
Menningarfjandskapur
fólksins
En rannsókn Komars og Melamids slær á
fleiri (ögrandi) strengi. Nú þegar mörgum
virðist sem aðeins eigi eftir að bókfæra hug-
myndafræðilegt gjaldþrot framúrstefnunnar
færir Val fólksins myndlistarmönnum nýjan
tilverugrundvöll með því að afnema þau sögu-
legu fríðindi þeirra að fá að „leika lausum
hala“.
í bókmenntum, kvikmyndum og tónlist
rennur „hálistin" og „láglistin" eftir svipuðum
markaðsfarvegunum hvað varðar útbreiðslu
og neyslumáta; bókin, myndbandið og hljóm-
diskurinn eru „opin fyrir öllu“. Öðru máli
gegnir um myndlistina. Hún á sér ekki tján-
ingarform sem komast almennilega í líkingu
við spennusöguna, sjónvarpsgamanþættina,
hasarkvikmyndina eða popptónleikana.
Áður fyrr gerði almenningur sér allt að
góðu sem að honum var rétt, með einstaka
undantekningum þó, eins og þegar Hafmeyja
Nínu Sæmundsson var sprengd í loft upp í
Tjöminni á gamlárskvöld 1959. Nú hikar
hann ekki að áfrýja til dómsstóla þegar sá
gállinn er á honum.
Listaheimurinn hefur gjaman vísað til
slíkra mótmæla sem merkis um menningar-
fjandskap fólksins í því skyni að hlúa betur
að eigin hagsmunum. í millitíðinni hafa hinir
útvöldu komið ár sinni fyrir borð hjá því opin-
bera og þurfa hvorki að taka tillit til skatt-
greiðenda né þess hvort listaverkin séu yfir-
höfuð söluhæf á hinum almenna markaði. (Af
gefnu tilefni skal tekið fram að íslenskir
myndlistarmenn standa yfirleitt alfarið
straum af kostnaði vegna eigin sýningahalds,
og fá sjaldnast fimmeyring til baka.)
Lýð-Ræðið
Inntakið í könnun Komars og Melamids
er smekkur í sinni víðtækustu merkingu. Þó
að í fljótu bragði mætti ætla að þetta af-
stæða og tískukennda fyrirbæri komi þegn-
réttindum okkar takmarkað við er „smekkur-
inn“ samt það tonnatak sem heldur neys-
lusamfélaginu saman, og honum er óspart
beitt til að upphefja eða útiloka einstaklinginn
frá þátttöku; að hafa smekk jafngildir því að
hafa skoðun og það að hafa (rétta) skoðun
jafngildir því að tilheyra. Þannig hefur
„smekkurinn" að vissu leyti leyst hefðina að
hólmi sem undirstaða þjóðfélagsins.
Nálægð markaðarins, sem þrengir sér inn
á hvert heimili, gerir það að verkum að við
komumst ekki hjá því að verða áþreifanlega
vör við þá „smekkbaráttu" sem endalaust er
háð um hollustu okkar. Hörðustu átakasvæð-
in eru þó hvorki gallerí né söfn heldur verslan-
ir. Á þessum stöðum hefur almenningur á
tilfmningunni að komið sé til móts við smekk
hans og þarfir ólíkt því sem gerist í söfnunum
þar sem einn smekkur er öðrum „kjörbúðars-
mekk“ betri og sá sem ekki kann gott að
meta verður óhjákvæmilega afskiptur. Söfnin
eru arftakar þess tíma þegar smekkvísinni
var miðstýrt að ofan. Og þrátt fyrir alla til-
burði við að laga þau að skemmtanaiðnaðinum
með safnarútum og safnaleiðsögn, sælkera-
kaffistofum, barnaleikherbergjum, gjafavöru-
búðum og aðsóknartalningu, svona til að vera
með í allri samkeppninni, eru þetta fremur
þunglamalegar túristagildrur.
Á TÍMUM TÓMARÚMSINS
Val fólksins leysir samtímamyndlistina
kannski ekki úr þeim álögum að vera utan-
veltu í þjóðfélaginu. Gagnrýnin sem í fram-
kvæmdinni felst er enda fyrir löngu orðin
akademísk, auk þess sem afraksturinn er
gagngert stílaður inn á söfnin en ekki markað-
inn.
Eftir að myndlistin tapaði sjónrænni einok-
unaraðstöðu sinni með tilkomu ljósmyndar-
innar á síðustu öld hefur hún kappkostað að
kryfja sig. Módemisminn gekk í skrokk á
akademísku listinni, og þegar hún lét loks
undan síga lagði póst-módemisminn til atlögu
við módernismann uns rústirnar einar stóðu
eftir og öll mótspyrna hefðarinnar var horfin.
Síðan á níunda áratugnum hefur nýlistin
ýmist fengist við að rógbera sjálfa sig, skreyta
táknfræði- og samsæriskenningar franska
heimspekiskólans, hossa sér á líkamspólitík-
inni eða gramsa í rústahaug hefðarinnar eftir
einhveiju til að moða úr. Stundum allt í senn.
Á þessu sjálfhverfa þróunarferli hafa reyndar
verið gerðar margvíslegar tilraunir til að end-
urheimta samfélagshlutverk myndlistarinnar,
en hún hefur jafnharðan hrökklast inn í skel
sína af enn meiri einstrengingshætti.
Við lifum í hálfgerðu siðferðislegu og póli-
tísku tómarúmi. Leiðtogarnir virðast ófærir
um að leiða; gamla flokkakerfið (eins og þjóð-
kirkjan) á í basli og velferðarsamfélagið veit
varla lengur í hvom fótinn það á að stíga.
Til hægri eða vinstri. Tangóinn heldur áfram.
Reynslan kennir að þegar svo er ástatt lætur
náttúran (þ.e. „náttúra fólksins") fyrr eða
síðar til skara skríða og æðir innfyrir. “Fólk-
ið þráir kjölfestu, ekki frelsi", segir Melamid.
Það ætti því engan að undra að eftirsóttasta
málverkið skuli allstaðar vera landslag. Næst-
um eins og úr sömu sveitinni.
Svar Komars og Melamids við ástandi
myndlistarinnar er í senn kaldhæðið og bjart-
sýnL Val fólksins er borgaraleg innrás á varn-
arvirki hins innblásna smekks, griðastað fag-
urlistanna. Jafnframt er könnunin liður í því
sem kalla mætti endurmenntun listamann-
anna. Hvort sem uppátækið verður tekið al-
varlega eður ei virðast Komar og Melamid
vera staðráðnir í því að læra meira og meira
um væntingar og fordóma fólksins og fínna
listinni nýjar tjáskiptaleiðir — „handan við“
galleríið, safnið, tvíæringinn, útiverkið og
internetið.
Höfundur er listfræðingur.
í
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. JANÚAR 1996 7