Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.1996, Blaðsíða 11

til að gæta hans, en nú hafði sýslumaður
ekki lengur stjórn á mönnum sínum, sem
voru orðnir nánast morðóðir. Einn þeirra
hjó umsvifalaust til Marteins með öxi og
stefndi höggið á hálsinn en geigaði og kom
á viðbeinið og varð aðeins skeina af. Mar-
teinn stökk þá upp, hljóp út í sjó og synti
um:
. .. hafði hann sig lengra fram á sjó
og saung latínu við tón. Það þótti mörg-
um afbragð að sjá hans íþrótt í saungl-
ist... Hann sat stundum á sjónum,
og strauk koll sinn með annarri hendi,
en hélt annarri undir læri sér.
Þetta vakti furðu íslendinganna, sem
kunnu sjálfir ekki að synda.
Þeir eltu Martein á báti en honum tókst
að snúa á þá þar til einn náði að koma
spjótslagi á hann í kafi og stuttu seinna
fékk hann stein í ennið. Ein heimild segir
að Marteinn hafi þá þrifið í borðstokkinn
með annarri hendi og hafi hún verið höggv-
in af með öxi.
Marteini var nú ýtt til lands, þar sem
hann var afklsgddur. Hann var þá enn
með meðvitund, en þeir héldú áfram að
misþyrma honum á hroðalegan hátt:
. .. því þegar hans alnakinn búkur lá
nú alnakinn í loft upp, en hann rumdi
við, stakk einn hann inn hjá bringspöl-
unum og risti hann so í sköp niður, en
maðurinn spratt við og sneri sér á grúfu
og var þá þegar dauður, er innyflin
voru fallin út úr kroppnum. Hermenn
hlupu þá að og vildu sjá manninn og
hans blóð... Hermenn hlógu þá og
settu háð að.
Höfundur Víkingarímna líkir aðförun-
um við sláturgerð.
Baskarnir börðust nú fyrir lífi sínu og
vörðust af hörku og leið svo fram á nótt-
ina að fáir féllu. Þá var gripið til þess
ráðs að láta Magnús, hinn sextán ára
gamla son Ara, vinna á þeim með skotum
og féllu þeir þá einn af öðrum. Sumir
reyndu að fela sig í skúmaskotum eða
skríða undir rúm, en unnið var á þeim
jafnóðum og þeir fundust. Seinast var
drepinn trésmiður að nafni Marteinn mein-
lausi. Hann hafði særst lítillega fýrr um
nóttina og skriðið undir kú. Þeir sem fundu
hann höfðu ekki bijóst í sér til að drepa
hann, heldur leiddu hann út. Margir vor-
kenndu honum og báðu honum griða „en
sumir bölvuðu eftir vanda“. Ari sagðist
sjá að maðurinn væri meinlaus og vildi
taka hann með sér heim til að láta hann
stunda smíðar, „en þessi Marteinn stóð á
hnjánum með breiddum höndum, ruglandi
um Krist Krist, sárlega lífs biðjandi“.
Marteinn meinlausi var drepinn þvert gegn
vilja Ara. „Klauf annar hans haus framan,
en annar aftan.“
Líkin voru nú dregin út og afklædd.
Síðan voru þau lemstruð á ýmsan hátt og
lýsir Jón lærði þessu svo í Sannri frásögn:
. .. voru allir kroppar þeirra alnaktir í
sjávardjúp sökktir, og þó áður framan
til ýmislegrar háðungar veittar þeim
dauðu kroppum. Þótti sumum það
marglæti, en aðrir höfðu að háði og
skemmtan . . . Kroppar þeirra dauðu
voru þumaðir á huppum og hálsum og
samantengslaðir með snæri.
í Fjölmóði segir Jón lærði að kynfæri
og eyru hafi verið skorin af líkunum, aug-
un stungin úr og „annað svoddan“.
Sýslumaður lýsti alla fjármuni Ba-
skanna konungseign en Bogi Benediktsson
segir í Sýslumannsæfum „að hann hafi
haft sinn fullan hluta af fé þeirra, sem
annarsstaðar þar sem hann kom því við“.
Menn Ara fengu aðeins að hirða fataslitr-
in, blóðstorkin og tætt, og var þeim, sem
eitthvað þóttust eiga undir sér, freklega
misboðið og móðguðust við Ara. Liðsmenn
Ara dvöldu sunnudaginn í Æðey og fengu
að drekka það sem þeir gátu af víni Ba-
skanna en á mánudeginum var haldið til
baka í Ögur. Þar var gleðskapnum haldið
áfram:
Eftir þá herför og-hávan sigur
hver mann varð af drykkju digur,
vikuna vel so alla,
því vildi þá í hag falla.
Daginn eftir drápin fannst lík Marteins
rekið í Ögurhólmum og var hann dysjaður
þar. Hin líkin rak hvað eftir annað á fjör-
ur, jafnvel hálfum mánuði seinna, en var
kastað jafnóðum í hafið.
ÖNNUR HERFÖR ARA
Skútumennirnir dvöldu á Vatneyri um
veturinn. Þær birgðir sem danski
kaupmaðurinn hafði skilið eftir dugðu þó
skammt fyrir svo stóran hóp. Þeir urðu
því að fara um sveitir og leita sér matar.
Einnig gerðu þeir út báta til fiskveiða.
Harðæri var í landinu og því ekki mikla
björg að hafa, en Baskarnir sýndu ekki
alltaf yfirgang því er þeir komu á stórbýlið
Sauðlauksdal voru þeir kurteisir, kysstu á
hendur sér og tóku ofan. Ragnheiður,
ekkja Magnúsar prúða og móðir þeirra
Ara í Ögri og Björns sýslumanns í
Barðastrandarsýslu, gerði vel við þá og í
Spönsku vísum segir að þeir hafi eytt frá
henni þijátíu hundruðum, sem var stórfé.
Þar er Ragnheiður sögð „ágæt kvinna og
ekkja mild“ og hefur hún eflaust vorkennt
Böskunum því í Víkingarímum segir að
heimamenn hafi haft alla möguleika á að
drepa gestina ef vilji hefði verið til.
I janúar lagði Ari af stað í herför til
Vatneyrar og á leiðinni dró hann að sér
hundrað manna her. Hann vildi að
sjálfsögðu standa löglega að öllu og á
þingstaðnum Mýrum í Dýrafirði lét hann.
dóm út ganga um Spánveijana í
Patreksfirði, svonefndan Mýradóm „um
Spanska". Þar segir m.a.:
.. .Þa dæmdum vier fyrrtieda
skipbrotzmenn med öllu fridlausa og
sanna Ransmenn, dræpa og deydandi.
huar þeir mega hondlast.
Ari var með menn sína í Tálknafirði á
sama tíma og Baskar voru þar í ránsferð.
Hann reyndi að veita þeim fyrirsát en
þeir komust undan. Mönnum Ara tókst
þó að drepa einn Báskanna og særa annan
með því að skjóta á eftir þeim. Veður og
ófærð komu í veg fyrir að liðið kæmist til
Patreksijarðar og ákvað Ari þá að hætta
við herförina.
Baskarnir þraukuðu veturinn á Vatneyri
og biðu þess að erlend fiskiskip kæmu á
miðin við Vestfirði, sem venjulega var í
aprílmánuði. Um leið og þeir sáu skip
koma af hafi mönnuðu þeir báta sína og
reru að því og hertóku. Skipið varð þeim
auðveld bráð enda hafa skipveijar tæpast
átt von á árás frá árabátum. í
Víkingarímum segir að einhveijar
ryskingar hafi orðið og að einn piltur hafi
hlotið sár á handlegg. Baskarnir rændu
einnig fiski úr bátum sem á vegi þeirra
urðu og ætluðu sér til matar á heimleiðinni.
Síðan lögðu þeir á hafið og um afdrif þeirra
vitum við ekkert.
Réttlætingarþörf
Hér var um stóra atburði að ræða, sem
Alþingi bar að leggja blessun sína yfir.
Ari reið því til þings sumarið 1616 með
dóma sína til birtingar og staðfestingar.
Ara og Vestfírðingum var greinilega mikið
í mun að fá velþóknun Alþingis á þessum
atburðum enda mæltust þeir misjafnlega
fyrir. Á þinginu var einnig birt Supliceran
presta og leikmanna til Alþingis „vm
Spanska“ rituð í Holti í Önundarfírði 3.
júní árið 1616. Þar er líkt og í dómunum
gert mikið úr misgjörðum Baskanna.
Meðferðin á skipbrotsmönnunum var
grimmdarleg og Ijót og í réttlætingarskyni
var reynt að gera hlut þeirra sem verstan.
En gaumgæfileg skoðun þessara heimilda
leiðir aðeins í ljós hversu lítilfjörlegar
misgjörðir þessara ógæfusömu manna
voru. „Líf og æru þeir létu kyrt“ og „heiður
misti ei kvinna nein“ segir í Spönsku
vísum. Þessi fjölmenni hópur ógnaði
jafnvægi samfélagsins, sem sá ekki aðra
lausn en að afmá hættuna í eitt skipti
fyrir öll. í Vatnsfjarðarannál segir að þetta
hafí verið gert til „landhreinsunar".
Baskarnir voru óumdeilanlega lögbijótar,
en urðu fórnarlömb kringumstæðna, sem
þeir réðu ekki við. Þeir hafa ekki
verðskuldað þessa meðferð. Jón lærði
nefndi þessa atburði náttvíg íslands og
höfundur Víkingarímna, sem annars er
Ara velviljaður, hittir í mark þegar hann
segir:
Valla er hreint þó vel sé meint
verkin styijar munda
að ljósta mann með ljótan sann
líkt og böðlar hunda.
Höfundur er sagnfræðingur.
Heimildir: Alþingisbækur íslands IV (1606-1619)
1920-1924. Annálar 1400-1800 II. Reykjavík
1927-1932. III. Reykjavík 1933-1938. Fjölmóður.
Ævidrápa Jóns lærða Guðmundssonar. Safn til sögu
fslands V.3. Reykjavfk 1916. Helgi Guðmundsson:
„Um þrjú basknesk-íslensk orðasöfn frá 17. öld“.
Islenskt mál og málfræði 1. (1979). Ólafur Davíðsson:
„Víg Spánveija á Vestfjörðum 1615 og „Spönsku
vísur““. Tímarit Bókmenntafélagsins 16 (1895).
Spánveijavfgin 1615. Sönn frásaga eftir Jón
Guðmundsson lærða og Víkingarímur. Jónas
Kristjánsson bjó til prentunar. Kaugmannahöfn 1950.
Trausti Einarsson: Hvalveiðar við ísland 1600-1939.
Reykjavfk 1987.
VERÐLAUNAHROSSGÁTA
SÁÁiSm jVnih f* AM X Htí- \ AS Ui-i'-T-HBHAff\£K IHH “1 Kostuc &UAT FLZÓT SUHD kl aftPp8Pl'L oJ B FAÁ | e-Ki Fucla
mt S W 'A L D s K A T A R M 7~ L flb’OM KúAA R r o S
► K u L Ci-D - EnoiKC K A F \ AVfAKA KéTT r L A N fo r r
ÍTKlTlP e R F l í> 1 í> KVAVI L T / o £> KÍKDAfi JAflfA< £ Æ r í R
rr- fóntkT KAOSSI Vflir
LT, A K T A R L - M«P«-T »l£MA L A S r A $> A R R A 4 f u
orAK- £l*o
ÍAf - IHN 5 A F T 1 H (ÍMM u M L A foCNN Ck u. N1 A R B'OK R 1 T
TATLAK MCIM- ULUR
ítílM AM I L L A H HtÚTSA s r Á L A «**** R O K A H r«uw crfti N A
SmíA« íanni
tðlKIP MAÓN 4 R A £ SkfJDI S r A L tólDU*. A Cx 4 IHM- '/FU R 1 k Raf- If-ND r r o N m- klippT
ÍHlKfR BCLIHN
KvCN- bv'rt ♦ TAOie L Æ í> A í K ~k H 1 N «•«*<- Ktwml rtSi. - LtSNIH, A R l Ð p r o L 'OPÍTT- I9T 5
!*JK- SAViu* P>»K I £> 1 N H : Á L Fxóec. IST ÍKveei A F R Á e 1 Mfe L O 4 N
tffUlSN 1 L£lT R. \ S N A CCI6K1C 1 L L U R Koœmt, r u e * HAFAI JPÍAUM A £ L I
KMðKT- UR 5KÓU
V 6U.T- T A P A e I AMÞOlt MwH- AR r 'o N1 u K ÍNH T Á R N 1 i>
LSC«« SlTWHf HOrfO
s Á itK%r~ tAKTI ■K A K 5 f AfiA F P i f> A R PVALO- lir S r o L HAC-4F- INt-L* I e 1
ié*>\
AÍ»aI| e S 5 WlVAVI K A 4 H A Ð I PlÁ*t\« N E r L U R rve ia ClN* . TAH.A N N
róun yeiHA*-
Í.LAVH WtuA £ T 1« o F f?CLLU R O 1 N JÉTAA 4 M'MI A HÉÍtDI R fe A R : R A N A N A VOfJíKU BlÓm
Kvew- L % ft A : e N H £HK A X> 'a ENOlNC A R MVfiNI r o & *“*««•• ' N £ R I
OAA- OVTA tHKA tlN- KÉNNl KOMMV i ÁLNIfc
£ihn AF Ásua U í_ L u R fAMOA* 5o«.r A L A £> A R RAAUT K«UI| A K V e 4 V)Alm- ur L
VEP<- lirVfrn* lí SPuNð M £ 1 T 1 L EMDD u R 1 N fít'lLLT 'o í> ve - fíMfi- 1A e F A 5 T L
rAru»iu u»ur\ VNAHM lí*
L FAvout A L 1 H N j N A F A R i N N rnn ( l
L\ KAW HtKTA HU.AMS
> u R R Kapd- 9L* T / ^ o N aa. FÍK. -ÞULT F £ L FAUM-I trn i N A e l o - }U?1 ~b N N
KNd.r- U« JS ■ Kaif "k «- FmLinM
■Pi'í.u8A 8FKI-M SHD1 ur ak n o R I fl A O !»«)■ im*«* t>VIT T U Roam r.TACA L •1 V«i*« A H S 71 R F»um- £FNI D
N Cx AU ÓL CR S i M D U K o««- £»NI<A« FhkTVsr A T A R OTA JM»1 FA£K r ^í —- A N A
D Æ T R A X M Kvaloi Þ T Á $> 1 fAHAl j T Á A 4 A R
(cl-PT- u VUPA bomi ctc- ITjttlH
vtór- 0£ldi U 6 A H«>«. n A u T RéimiKX 'o L 1 N A M.ÍHA £ r o N A \|ise>l / O
\0 i-ÍNi KATtA« «Xru- ÚT
M- M- EFMI i ftröv- u* 1A 1 P P- A MH» f HVlSH N1 1» o Cx L A rv-unL. MðXTH MA A L N1 £ N N M £
>«»««• A*l
C.Kl4 - IKCV.*. N CVPA Æ s A V»J AKA p L A R A x> ÁJ N A r £ Meie>A
FA.9IR HANHl- KAfHl Ssk; MAHKl- KAEA»
b 4 £ P 'hicar r A u Á r A ÁLj 1 ^reiKs l) k £ R T . o T s
WáKiÍA ó«t>f»A A M L A H : A P s> S R FU»u^ x> "cT N N CSKTA- Aooi N 'd N 1« Æ
►JOTA Á R A R "i± V A u XwT o- KbMAK T L 1 í> krTAR 7~ N1 1 N N 1 R
LIP|« AtlCMl r R 1 LL. \ L JV\ U LMTt* Vunav R«aS N 1 5> R r R > S 1 N A
Verðlaun hlutu: Kr. 20.000 Heiðbjört Björnsdóttir, Miðbraut 7, 690 Vopnafirði. Kr.
15.000 Olöf Siguijónsdóttir, Goðheimum 10, 104 Reykjavík. Kr. 10.000 Vigdís Sigurð-
ardóttir, Borgum, 681 Þórshöfn.
fRTA
L 1®
VERA
Hí $
___-r£.
KEftrCD NN Á EMÓO
b §
5 /!j 3
S <. ; ! §
í*

S -S
íftNDUK FVW« l>V(WM ERMA T 5 UM RA
Anði
V>r?t>T
oa elcl') ur -po«n i n s í n
(Ath: Ekki er gvrður greinarmunur á bmiðum og grOnnum sérh(jóða.)
Lausnin er: - Það er talið dýrt að vera íslendingur. Ekkert minna en landflótti stend-
ur fyrir dyrum er mat sumra enda margir horfið af landi brott. ísland rís samt enn
úr sæ og elur börnin sín. Verðlaun hlutu: Kr. 20.000 Kolbrún Zophoníasdóttir, Hlíðar-
braut 2, 540 Blönduósi. Kr. 15.000 Sverrir Pálsson, Möðruvallastræti 10, 600 Akur-
eyri. Kr. 10.000 Sigurjón Jónsson, Lambastaðabraut 1, 170 Seltjamamesi.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 20. JANÚAR 1996 1 1