Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.1996, Qupperneq 6

mælitæki þetta hafi verið smíðað á Hveðn
að beiðni Odds eða Guðbrands og að Oddur
hafi haft það með sér til íslands vorið 1589?
Ef þetta er kvaðranturinn sem Guðbrandur
notaði til að ákvarða breiddarstig Hóla þá
er komin einföld og eðlileg skýring á því
hvers vegna mælingin var svo nákvæm: Guð-
brandur studdist ekki aðeins við mæliaðferð-
ir Brahes heldur notaði hann mælitæki úr
smiðju sjálfs meistarans! í þessu sambandi
má nefna að Brahe hafði ávallt í þjónustu
sinni mjög færa málmsmiði sem aðstoðuðu
hann við þróun og smíði stjömumælinga-
tækja. Þótt Guðbrandur hafi verið annálaður
hagleiksmaður er frekar ósennilegt að hann
hafi haft þá tækniþekkingu eða þau efni sem
tii þurfti til að smíða sjálfur jafn nákvæman
hornamæli og hér er til umræðu. Og er ekki
líklegt að Arngrímur lærði hefði getið þess
í ritum sínum ef svo hefði verið?
Sumir sagnaritarar hafa velt því fyrir sér
hvort þeir Guðbrandur og Brahe hafi nokk-
um tímann hist. Um þetta er ekkert vitað
með vissu en það er þó vel hugsanlegt þar
sem þeir stunduðu báðir nám við Hafnarhá-
skóla á svipuðum tíma. Brahe kom þangað
vorið 1559, þá aðeins tólf ára gamall, og
hann fór ekki til Leipzig fyrr en í febrúar
1562. Guðbrandur, sem var fjóram eða fimm
áram eldri en Brahe, mun hins vegar hafa
hafið nám haustið 1560 (sumir segja 1561)
og lauk því árið 1564. Að auki dvaldist Guð-
brandur síðar í Kaupmannahöfn í tvo vetur,
fyrst 1568-69 og aftur 1570-71. Fyrri
veturinn var Brahe reyndar á
námsferðalagi í Mið-Evrópu en
hinum seinni eyddi hann að
hluta hjá frænda sínum
Steen Bille á Skáni og
stundaði aðallega rann-
sóknir í gullgerðarlist.
Hver veit nema leiðir
þeirra Guðbrands hafi
legið saman, annað
hvort í Höfn eða á
Skáni? Að lokum er rétt
að nefna eitt forvitnilegt
atriði sem sýnir ótvírætt
að Brahe hefur haft ein-
hver sambönd á íslandi
áður en Oddur Einarsson
kemur til þeirrar sögu. í
bókum Brahes er meðal ann-
ars Qallað um athuganir hans
á deildarmyrkva á tungli 31.
janúar 1580. í eftirmála getur
hann þess að Jóhann Bockholt höfuðsmaður
hafi einnig fylgst með myrkvanum frá Bessa-
stöðum og ber mælingar hans saman við sín-
ar. Á Guðbrand, góðkunningja Bocholts, er
hins vegar ekkert minnst frekar en annars
staðar í verkum Brahes.
Oddur Einarsson og Íslandslýsingin
I íslenskum sagnaritum er iðulega getið
um tengsl Odds Einarssonar við Tycho Brahe
og heimsóknir hans til Hveðnar sem þegar
hefur verið rætt um hér að framan. Sagnarit-
arar bæta oftast við að Oddur hafi verið
mjög vel að sér i stjömufræði og stærð-
fræði. Engin ástæða er til að ætla annað en
að það sé rétt. Oddur var ekki aðeins í læri
hjá Brahe um tíma heldur hefur hann án efa
lært ýmislegt í stærðfræðilegum lærdómslist-
um hjá Guðbrandi biskupi á námsáram sínum
í Hólaskóla. Oddur hafði og náið samband
við biskup eftir heimkomuna frá Kaupmanna-
höfn, fyrst sem rektor á Hólum og síðar sem
biskup í Skálholti, en eins og kunnugt er var
það aðallega Guðbrandi að þakka að Oddur
fékk hið valdamikla embætti. Guðbrandur
mun einnig hafa haft mikið álit á Oddi sem
lærdómsmanni og segir það væntanlega sína
sögu.
Að sögn íslenskra sagnaritara fór og mik-
ið orð af gáfum og lærdómi Odds á náms-
árum hans í Höfn og þar náði hann nokkrum
frama sem umsjónarmaður á stúdentagarði,
en slík staða kom aðeins í hlut efnilegra
námsmanna. í bókum skólans er þess getið
að hann hafi haldið þijá háskólafyrirlestra,
svokallaðar dispútatíur, á árunum 1583-85,
en ekki er lengur vitað um hvað erindin fjöll-
uðu. Það eitt að hann skuli hafa verið í vist
hjá Brahe, þótt í skamman tíma hafi verið,
bendir og til þess að hann hafi kunnað sitt-
hvað fyrir sér í lærdómslistum síns tíma.
Svo skemmtilega vill til að umsögn Brahes
um Odd hefur varðveist. Hana er að finna
í ótímasettri skrá um ýmsa lærisveina
stjörnumeistarans og þar segir um Odd bisk-
up að hann sé í meðallagi sem málamaður
og að öðru leyti ekki óupplýstur (Otto
Wislandus Islandus, episcopus in Islandia,
est mediocris gramaticus aliasque non ignar-
us)! Hér kveður við örlítið annan tón en hjá
íslenskum sagnariturum en hafa ber í huga
að Brahe var mjög gagnrýninn að upplagi
og gerði miklar kröfur til samferðamanna
sinna.
í ljósi þess sem hér hefur verið sagt verð-
ur það að teljast eftirtektarvert að ekki er
vitað með vissu um nein verk eftir Odd er
tengjast beint stjömufræði eða öðrum stærð-
fræðilegum lærdómslistum, hvorki tímatals-
reikningum, hnattstöðumælingum eða landa-
bréfum.
Þó er hugsanlega um eina undantekningu
að ræða. Hér átt við hina kunnu íslandslýs-
ingu sem kom út á prenti árið 1971 í ís-
lenskri þýðingu Jakobs Benediktssonar. Mik-
il óvissa hefur lengi ríkt um höfundinn en í
formála að íslensku útgáfunni setur Jakob
fram skemmtilega sannfærandi en óbein rök
fyrir því að hann sé enginn annar en Oddur
Einarsson og að hann hafí lagt drög að ritinu
i Kaupmannahöfn veturinn 1588-89. Það er
þó eitt sérkennilegt smáatriði sem stingur í
augun þegar þessi tilgáta Jakobs er könnuð
nánar. I 3. kafla í fyrri hluta bókarinnar er
fjallað um hnattstöðu íslands og göngu sólar
hér á landi. Ljóst er að sá er þar heldur á
penna er hvort tveggja í senn mikill lær-
dóms- og gáfumaður. En í umfjölluninni um
hnattstöðuna segir meðal annars:
„En við nákvæmari ákvörðun á legu Is-
lands hlýt ég að fylgja útreikningum lærðra
manna, nefnilega Ápianusar og annarra, sem
um fjölda breiddarbauga frá miðbaug allt til
íslands virðast ekki vera fjarri hinu rétta,
hvort sem þeir setja 64., 65., 66. eða 67.
breiddarbaug um mitt ísland. ísland er
nefnilega svo víðlent að það gæti
jafnazt á við heilt konungsríki
og því geta sumir staðir á því
verið á einni breidd en aðr-
ir á annarri o. s. frv. Ann-
ars mætti ef til vill kom-
ast nær hinu rétta í þessu
efni með hversdagsleg-
um athugunum. Og satt
best að segja hef ég til
þessa heldur lítið kynnt
mér kenningar í landa-
fræði og reyndar minna
en maklegt hefði verið
því að mér hefur einkum
leikið hugur á að gefa
gaum að lengd dags og
nætur á íslandi."
Er sennilegt að höfundur
þessara orða hafi haft náin
lærdómstengsl við menn eins
og Guðbrand Hólabiskup og
Tycho Brahe? Það er náttúrulega hugsan-
legt, en þá hefur hann ekki lært mikið af
þeim um hnattstöðumælingar og kortagerð!
Sérstaka athygli vekur þó að hvorki er minnst
á íslandskort Guðbrands né mælingu hans á
breidd Hóla. Eini kortagerðarmaðurinn sem
vitnað er til er Peter Apian (1495-1552) og
bendir það til þess að höfundur íslandslýsing-
ar hafi annað hvort ekki þekkt til verka
Guðbrands eða þá ekki talið þau sérlega
mikils virði. Ef það er virkilega rétt þá er
ljóst að ekki getur verið um Odd Einarsson
að ræða og höfundur íslandslýsingarinnar
er enn ófundinn.
Draumur Keplers
Árið 1634 kom út í borginni Sagan í Sles-
íu merkileg bók eftir Jóhannes Kepler sem
látist hafði nokkrum árum áður. Rit þetta,
Somnium seu astronomia lunari (Draumurinn
eða stjörnufræði á tunglinu), var frá hendi
höfundar fyrst og fremst hugsað sem áróð-
ursrit fyrir sólmiðjukenningu Kóperníkusar,
en frásögnin er í búningi skáldsögu sem fjall-
ar um ferðalag til tunglsins og atburði sem
þar ber fyrir augu bæði á yfirborðinu og á
stjörnuhimninum. í ljósi nútíma bókmennta-
sögu verður því tvímælalaust að telja Somn-
ium eina fyrstu vísindaskáldsöguna en að
auki er hún merkt framlag til stjörnufræði.
Frá sjónarhóli íslendinga er þessi bók Kepl-
ers þó einkum áhugaverð vegna þess að aðal-
söguhetjurnar eru íslenskar og hluti sögunnar
gerist á íslandi. Að auki er víða minnst á
Island í ítarlegum athugasemdum sem Kepler
taldi nauðsynlegt að láta fylgja. Þar kemur
meðal annars fram að hann hefur fengið
ýmsar upplýsingar um landið hjá Tycho Brahe,
en annað hefur hann sótt í landfræðirit sam-
tímans og er þar um að ræða hæfilega blöndu
af staðreyndum og ýkjum eins og við er að
búast þegar haft er í huga hvenær sagan er
skrifuð. Upplýsingamar sem hann hefur eftir
Brahe segir hann stjömumeistarann hafa
fengið hjá ónafngreindum íslenskum biskupi.
Meðal annars á biskupinn að hafa sagt Brahe
að ísland liggi nálægt heimskautsbaug og að
íslendingar séu sérstaklega gáfaðir. Einnig
að íslenskar stúlkur hafí það fyrir sið, þegar
þær hlýða á guðsorð í kirkju, að sauma orð
og setningar með litþræði í léreft með ótrúleg-
um hraða.
JÓHANNES Kepler.
MÚRKVAÐRANTURINN mikli á Hveðn.
NOVA MVNDANI SYSTEMATIS HYPOTiTOSIS AB
AUTHORE NUPER ADINUBNTTA, QUA TUM VETUS ILLA
PTOLEMAICA KEDUNDANTIA & INCONCIN NITAS,
TL’M ETIAM RECENS COPERNIAN A IN MOTU
TERRÆ PHYSICA ABSURDITAS. EXCLU-
DUNTUR, OMNJAQUE APPAREN-
THS CŒLESTIBUS APTISSIME
CORRESPONDENT.
HEIMSMYND Brahes.
TYCHO Brahe, fertugur að aldri, árið 1586.
Hér gefst því miður ekki svigrúm til að
rekja efni bókarinnar í smáatriðum en í aðal-
atriðum er þráðurinn þessi: Bókin hefst á
því að Kepler segist hafa sofnað eina nóttina
og þá hafi sig dreymt að hann væri að lesa
í bók._ Aðalsöguhetjurnar í draumbók þessari
era íslendingar, ungur maður að nafni
Duracotus og móðir hans Fiolxhilde, sem er
fjöllkunnug mjög og fer oft með son sinn upp
í hlíðar Heklu til að tína grös í galdraseyð.
Mál þróast þannig að Fiolxhilde selur son
sinn í hendur skipstjóra nokkrum sem siglir
með hann í átt til Noregs. Á leiðinni kemur
skipið við á Hveðn því að íslenskur biskup
hafði beðið skipstjórann fyrir bréf til Tychos
Brahes. Duracotus er settur í land vegna sjó-
veiki og næstu fimm árin er hann í læri hjá
stjörnumeistaranum. Að því loknu fer hann
aftur heim til Islands. Við heimkomuna verða
fagnaðarfundir með þeim Duracotusi og
Fiolxhilde og hún telur hann nú vera undir
það búinn að taka við þeirri fornu þekkingu
sem hún býr yfir. Meðal annars segir hún
honum frá því að hún sé í tengslum við
ýmsa anda en þó sérstaklega einn sem flytur
hana á hvern þann stað er hún óskar sér.
Ef vegalengdir eru hins vegar of miklar gef-
ur andinn henni allar nauðsynlegar upplýs-
ingar og er það jafn gott og að vera á staðn-
um sjálfum. Kvöld eitt kallar hún á andann
og hann lýsir fyrir þeim mæðginum hvernig
hann og aðrir andar fara að því að flytja
menn til tunglsins og hvað sé þar að finna.
Hér tekur við aðalefni bókarinnar sem er ítar-
leg lýsing andans á hreyfingu sólar og reiki-
stjarna séð frá tunglinu og umfjöllun um
jarð- og sólmyrkva. Hann lýsir og landslagi
á tunglinu og tunglbúum og lífi þeirra. Frá-
sögninni lýkur með því að Kepler segist hafa
vaknað upp í miðri lýsingu á veðurfari tungls-
ins og hafi það máð út endi bókarinnar sem
hann var að lesa í draumnum. Lesendur
Keplers fá því engar frekari upplýsingar um
þau Duracotus og Fiolxhilde eða örlög þeirra.
Til gamans má geta þess að Kepler segir
frá því í athugasemdum sínum hvernig nöfn
aðalsöguhetjanna eru til komin. Skosk áhrif
hafi valdið því að að nafnið Duracotus varð
fyrir valinu en orðið fiolx hafi hann hins
vegar séð tengt ýmsum stöðum á íslandi á
ævagömlu Evrópukorti. Skýringin á þessu
kann að vera sú að Kepler hafi lesið rangt
af kortinu þannig að fiord (fjörðr?) eða fjall
(fjöll?) varð fíolx. í því sambandi má nefna
að Kepler kunni ekki norræn mál og að auki
mun hann hafa verið sjóndapur.
Hin mikla draumabók
Á sextándu öld og reyndar langt fram eft-
ir þeirri sautjándu voru stjörnuspádómar enn
taldir mikilvægur hluti stjömufræðinnar og
flestir stjömumeistarar lögðu stund á stjörnu-
speki samhliða eiginlegum stjömuathugunum.
Tycho Brahe var engin undantekning frá
þessu. Hluti af skyldum hans við Friðrik kon-
ung var að reikna árleg almanök miðuð við
danskar aðstæður og að hætti samtímans flutu
þá oft með langtímaspár um veðrið byggðar
á afstöðu himintungla. Að auki reiknaði hann
eftir öllum kúnstarinnar reglum stjömuspá-
kort fyrir prinsana þijá, syni Friðriks. Eftir
því sem stjarnmælingum á Hveðn fleygði fram
missti Brahe hins vegar smám saman alla trú
á spákort og stjömuspádóma og hin seinni
ár að minnsta kosti vildi hann ekki láta bendla
sig við svo ónákvæm fræði. Það kom þó ekki
í veg fyrir að í augum alþýðu var hann alla
tíð fyrst og fremst þekktur sem stjörnuspá-
maður frekar en stjömufræðingur. Frægð
hans gerði það og að verkum að margs konar
hjátrú var tengd nafni hans, eins og til dæm-
is hin ævaforna trú á óhappadaga ársins sem
ganga víða undir nafninu Tycho Brahe-dagar
þó að Brahe hafi hvergi komið þar við sögu.
Þá era til á prenti bæði draumaráðningar og
forlagaspár sem eignaðar eru meistaranum,
en sjálfur getur hann hvergi um slíkt í ritum
sínum eða bréfum.
Ein slík bók er Tyge Brahes Drömme og
Spaabog sem kom út á prenti í Kaupmanna-
höfn árið 1872 og meðal annars er sagt frá
í áðurnefndu verki Þorsteins Vilhjálmssonar,
Heimsmynd á hverfanda hveli. Annað svipað
rit Brahes er Hin mikla draumabók sem
Ugluútgáfan gaf út í Reykjavík árið 1923.
Ritstjóra er ekki getið en í undirtitli segir
að hér séu á ferðinni: „Þúsund draumaráðn-
ingar ásamt happa- og óhappadögum ársins.
Stjörnuspádómar um forlög og lyndisein-
kunnir manna útreiknaðir af hinum heims-
fræga stjörnumeistara Tyge Brahe“. Laus-
legur samanburður á þessum samtíningi og
dönsku bókinni sýnir að ekki er um beina
þýðingu að ræða og ekkert er hægt að full-
yrða um það hvort eitthvað af efni ritanna
megi rekja til Tychos Brahes. Hins vegar er
þar margt skemmtilegt að finna og hvort sem
Brahe er nú höfundur eftirfarandi forlaga-
spár í Hinni miklu draumabók eða ekki þá
er vel við hæfi að gera hana að lokaorðum
þessa stutta yfirlits um stjörnumeistarann,
Spáin er sögð gilda um alla þá sem fæddir
era í desember og hún ætti því að hafa átt
sérstaklega vel við um Brahe sjálfan:
Eins og síðasti mánuður ársins er kaldur
og stormasamur þannig er líka líf þeirra sem
í þeim mánuði fæðast oft mjög stormasamt;
en eins og hin helgu jól eru síðast á árinu,
þannig enda oft lífdagar desemberbarnanna
í gleði, samfara dygðum og guðsótta, og
ánægju yfir miklu lífsstarfi og mörgum sigr-
um.
Nokkrar heimildir: 1) Thoren, V.E.: The Lord of Urani-
borg: A Biography of Tycho Brahe. Cambridge Univers-
ity Press, 1991. 2) Þorsteinn Vilhjálmsson: Heimsmynd
á hverfanda hveli, 1 og II. Mál og Menning, Reykjavík,
1986-1987. 3) Brahe, T.: Tychonis Brahe Dani Opera
Omnia I-XV. Ritstjóri J.L.E. Dreyer. Gyldendal, Kaup-
mannahöfn, 1913-1929. 4) Nörlund, N.E. : Islands
Kortlægning. Kaupmannahöfn, 1944. 5) Oddur Einars-
son (?): íslandslýsing. (Með formálum eftir Jakob Bene-
diktsson og Sigurð Þórarinsson). Menningarsjóður,
Reykjavík, 1971. 6) Rosen, E.: Kepler’s Somnium. The
Dream or Posthumous Work on Lunar Astronomy.
Translated with commentary by Edward Rosen. Uni-
versity of Wisconsin Press, 1967. 7) Hin mikla drauma-
bók. Ugluútgáfan, Reykja'dk, 1923.
Höfundur er prófessor í stjarneðlisfræði.
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 1996