Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.1996, Page 7

LJÓÐIÐ
KEMURTIL
BAKA
Flestir Islendingar sem komnir eru til vits og ára
þekkja rödd Andrésar Björnssonar. Meðan hann
var útvarpsstjóri hélt hann eftirminnilegar ræður á
-----------------7--
gamlárskvöld og allt frá því hann hóf störf á Utvarp-
inu árió 1944 var hann vinsæll lesari og flutti jafnt
Ijóó sem óbundió mál. Nú er kominn út geisladisk-
ur með Ijóðalestri hans. I samtali við GUÐRUNU
GUÐLAUGSDQTTUR segir Andrés m.a. frá kynnum
sínum af Ijóðum og viðhorfi sínu til Ijóðagerðar.
ANDRÉS Björnsson
Morgunbiaóið/Gotli
RÖDD Andrésar Björnssonar býr
yfír því látleysi sem fær góðan
skáldskap til þess að njóta sín
til fullnustu, um þetta sannfær-
ist hver sá sem hlustar á flutn-
ing hans á hinum nýútkomna
geisladiski. Strax í fyrsta ljóð-
inu, Skúlaskeiði eftir Grím
Thomsen, gefur sjálfur raddblærinn til kynna
karlmannlegan styrk og æðruleysi. Þótt aldrei
bregði fyrir óviðeigandi tilfinningasemi í flutn-
ingi hans er eigi að síður auðfundið að lesarinn
skynjar innra með sér þær ástríður sem ljóð
þau búa yfír sem hann flytur hverju sinni.
Hann leiðist ekki út á þá hættulegu braut að
oftúlka heldur nær að marka róm sinn hlut-
leysi sem gefur áheyrandanum sjálfum mögu-
leika á að taka afstöðu til efnisins.
Alar margar wpptökur til
Með þessum einfaldleika í túlkun nær Andr-
és sterkum áhrifum í ljóðaflutningi sínum. Til
þess að ná slíkum áhrifum þarf lesari að hafa
á valdi sínu djúpa þekkingu á innihaldi og efni-
stökum hvers ljóðs. Andrés hefur enda frá
barnæsku lagt sig eftir að lesa og læra ljóð,
einkum eftir íslensk skáld, og í segulbanda-
safni Ríkisútvarpsins eru til afar margar upp-
tökur með ljóðaflutningi Andrésar. En skyldi
ekki hafa verið erfitt að velja ljóð á hinn nýút-
komna geisladisk?
„Ég ákvað að velja á þennan disk eingöngu
ljóð eftir látna höfunda, það einfaldaði val
mitt á ýmsan hátt. Þetta eru ljóð eftir góð
skáld frá ýmsum tímum, þau elstu frá sautj-
ándu öld,“ segir Andrés í upphafi samtals við
blaðamann Morgunblaðsins. I viðkynningu er
Andrés afar hógvær maður, það er því til
marks um þýðingu ljóðaþekkingar hans að
hann lætur sig hafa að vera svolítið drýginda-
legur yfir henni. „Kvæðakunnáttan hefur fylgt
mér svo lengi sem ég man og ég get ekki
neitað því að ég er svolítið stoltur af henni,
svo sem þegar hringt hefur verið í mig og ég
spurður úr hvaða ljóði og eftir hvern ýmis Ijóða-
brot væru og þá hef ég stundum getað svar-
að,“ segir Andrés.
í sveitinni heima
Andrés Björnsson las í fyrsta skipti upp ljóð
í Ríkisútvarpið árið 1939. „Þá las ég kvæði
eftir Einar Benediktsson, Kvöld í Róm, og svo
síðar ljóð eftir fleiri skáld. Stefán frá Hvítadal
höfðaði mikið til mín um þetta leyti, hann var
tilfinningamaður mikill, sjúkur maður, berkla-
veikur og fótarvana. Hann orti sín bestu kvæði
í Noregi og dó tiltölulega ungur." Stefán var
þó ekki í meira afhaldi hjá Andrési en ýmis
önnur skáld þeirra tíma. „Nýrómantíkin átti
mörg góð skáld, Davíð Stefánsson og Stefán
frá Hvítadal tilheyra, má ég segja, þeim hópi,
þótt þeir hafi komið fram nokkuð seint.
Skáldskap Davíðs kynntist ég tíu ára og
kunni að ég held hvert einasta kvæði hans í
Svörtum fjöðrum utanbókar. Hann var afar
vinsæll í sveitinni heima eins og raunar um
allt land. Sama gilti um Söngva förumannsins,
fyrstu ljóðabók Stefáns frá Hvítadal. Seinna
hreifst ég af ljóðum Tómasar Guðmundssonar,
Guðmundar Böðvarssonar og Steins Steinarrs
og er raunar hrifínn af skáldskap þeirra enn
í dag, þeir voru meira „moderne" en hinir en
eigi að síður eru þeir formfastir og góðir höf-
undar.“
Eitthvad ósýnilegt
Skyldi Andrés eiga sér uppáhaldsljóð?
„Það er vita ómögulegt að svara þessu, þau
er svo mörg og það er dagamunur á afstöðu
minni til þeirra. Engu að síður kemur ljóðið
alltaf til baka - ef það er gott,“ svarar hann
að bragði og bætir við: „Það er sorglegt þegar
skáld „deyja út“, en lífíð er svona. Sumt er
þó sígilt, ég veit ekki hvers vegna sum ljóð
verða það, ég kann ekki að skýra hvað þau
hafa við sig, það er ósýnilegt og óáþreifan-
legt, en eitthvað er það. Hvað sjálfan mig snert-
ir veit ég þó að ég legg verulega mikið upp
úr efnistökum. Við höfum átt nokkuð mörg
ákaflega snjöll ljóðskáld á þessari öld.“
Á ljóðadiski Ándrésar Björnssonar eru ljóð
eftir ofan nefnd skáld nema Stefán frá Hvíta-
dal og ýmis önnur að auki, þá Grím Thomsen,
Guðmund Friðjónsson, Stefán Ólafsson, Bjarna
Thorarensen, Sigurð Nordal, Sigurð Jónsson
frá Brún, Matthías Jochumsson og Hallgrím
Pétursson. „Ég fékk til mín marga af gömlum
ljóðalestrum mínum úr segulbandasafninu og
hlustaði á þá. Ég varð að moða úr því sem
best hafði geymst, þetta setti mér ákveðnar
skorður, og fyrir vikið varð ég að sjá eftir
mörgum dýrmætum ljóðperlum. Ég hafði gam-
an af ljóðalestrinum á sínum tíma og ég er
ánægður með að þessi sýnishorn skuli nú vera
komin á geisladisk og þar með í einskonar
endurnýjun lífdaganna."
Áhrif Sigurðar Nordals
Andrés tók stúdentspróf frá Menntaskólan-
um á Akureyri árið 1937. Hann tók raunar
inntökupróf í Menntaskólann í Reykjavík og
fékk þar inngöngu en undi sem unglingur ekki
sem skyldi í höfuðstaðnum og fór norður til
að stunda sitt menntaskólanám. „Ljóðlistin var
þáttur í skólalífinu. Það var ekki aðeins að við
færum stundum með kvæði í Menntaskólanum
á Akureyri, við sungum þau við raust,“ segir
Andrés.
Að stúdentsprófi loknu, lagði Andrés stund
á íslensk fræði við Háskóla íslands. „Ég hafði
þá í bakþönkunum að leggja að einhveiju leyti
fyrir mig skriftir og þetta nám virtist falla vel
að þeirri fyrirætlan.
Þegar suður kom naut ég góðs af kynnum
ýmissa mætra manna við bróður minn og al-
nafna, sem látist hafði í blóma síns lífs. Ég
fæddist á dánardægri hans, ári eftir lát hans.
Sigurður Nordal var einn skólabræðra hans
og vina. Hann lét mig njóta bróður míns og
var mér alla tíð afar góður. Hann hafði meðal
annars forgöngu um að koma mér að hjá Út-
varpinu. Hann las með okkur nemendum sam-
tímabókmenntir, m.a. lét hann okkur stundum
lesa ljóð og þóttist heyra að ég kynni vel að
fara með þau. Ég hafði alltaf ljóð á hraðbergi
og las mikið í útvarp er fram í sótti, t.d. oft
með mönnum sem tekið höfðu saman svonefnd-
ar samfelldar dagskrár."
Mikili áhugi á skáldskap fyrir noráan
Andrés fór ekki strax að vinna hjá Útvarp-
inu eftir að hafa lokið cand. mag. prófi frá
Háskóla íslands árið 1943, það sama ár gerð-
ist hann starfsmaður við BBC í London og var
þar í eitt ár, þá hélt hann heim til íslands og
hvarf til starfa hjá Ríkisútvarpinu. „Það datt
fáum í hug að ég færi út í svo óvemdað starf
sem útvarpsvinnu, flestir hefðu álitið að ég
færi að vinna á safni eða við kennslu," segir
Andrés.
En hvað með ritstörfín, skyldi hann hafa
fengist við þau að einhveiju leyti samhliða
starfí sínu?
„Það fór nú svo að því meira sem ég las
af ljóðum góðra skálda því fremur varð ég
afhuga eigin ljóðagerð. Auðvitað hafði ég
sett saman stökur, ég lærði snemma undir-
stöður bragfræði og yar að basla við vísna-
gerð í fjósinu heima. Ég var áreiðanlega afar
stoltur þegar mér tókst að koma saman rétt
kveðinni vísu. Það var mikill áhugi á skáld-
skap og ljóðagerð og margir fengust við að
yrkja fyrir norðan, eins og bæði fyrr og síð-
ar,“ svarar Andrés.
Íslenska og lióáageró
Þess ber að geta að eitt af efnilegri skáldum
Norðlendinga þessa tíma hafði verið Andrés
Björnsson eldri, eini bróðir Andrésar okkar
Björnssonar. Systur áttu þeir bræður sjö, allar
eldri en Andrés yngri. Föður sinn, Björn
Bjamason bónda að Brekku í Seyluhreppi í
Skagafírði, missti Andrés níu ára gamall og
var hann eftir það alinn upp af móður sinni
Stefaníu Ólafsdóttur og systrum.„Það kom
enginn karlmaður nálægt uppeldi mínu eftir
að pabbi dó, mamma og systur mínar tóku
allar ákvarðanir sem mig áhrærðu. Ég bjó við
mikið „kvennaríki" í æsku, og allar áttu þess-
ar konur góðu langlífi að fagna svo ég naut
lengi þeirrar umhyggju," segir hann og hlær
við.
Enn er talinu snúið að bragfræði, vísnagerð
og íslenskri tungu. Skyldi íslenskan vera sér-
staklega vel fallin til ljóðagerðar?
„Ég veit það ekki, hitt veit ég að það skipt-
ir miklu máli hvar áherslupunktarnir liggja,
Finnar skilja dönskuna okkar mun betur en
Dana sjálfra, það er vegna þess að Finnar
hafa áhersluna á fyrsta atkvæði orða eins og
við. Eitt sinn kom ég á fund til Finnlands og
hitti þá ungan mann sem hafði fyrr um sumar-
Ég hafbi alltaf Ijód
I á hradbergi og las
mikid í útvarp
ið setið námskeið í Danmörku. Þar hafði hann
ekki skilið eitt einasta orð en hann kvaðst
skilja hvert orð í minni dönsku, það gerðu
áherslurnar."
Skáldskapwr nútimans
En hvað með skáldskap nútímans?
„Það eru margir sem stunda ljóðagerð í land-
inu, af því sést að það eru margir sem hafa
áhuga á skáldskap," svarar Andrés. Sem dag-
skrárstjóri Útvarpsins kom Andrés með ýmsu
móti að ljóðlistinni. „Það komu margir til mín
með ljóð sem þeir vildu flytja í útvarpið. Ég
fór yfír þau og lagfærði þau stundum svolítið,
það er að segja umgjörð þeirra, menn deila
ekki um smekk,“ segir hann.
Andrés starfaði við Ríkisútvarpið í 40 ár að
undanskildum tveimur árum sem hann kenndi
við Háskóla íslands. „Mér fannst mjög gaman
að kenna og hefði kannski átt að halda því
áfram," segir hann. „Og þó. Ég sagði Símoni
Jóh. Ágústssyni prófessor frá því hvað mér
þætti gaman að kenna. Hann dró við sig svar-
ið en sagði svo: Manni finnst þetta fyrst.“
Á mörgu ólokió
Eftir að Andrés hætti störfum sem útvarps-
stjóri hefur hann fengist við rítstörf. Margt
liggur eftir hann á því sviði, svo sem ritgerðir
um Grím Thomsen og fleira og einnig þýðing-
ar á efni af ýmsu tagi.„Frá seinni árum á ég
sitt hvað af ýmsum toga í handriti - en á
mörgu ólokið,“ segir hann og beinir með höfuð-
hnykk athygli minni að handritum í bókahill-
unni á veggnum á móti mér. Samtal okkar
hefur farið fram í bókaherberginu á heimili
Andrésar og Margrétar Helgu Vilhjálmsdóttur
konu hans að Hofsvallagötu 62. Hillurnar þar
eru fullar af bókum og margar þeirra geyma
ljóð af ýmsu tagi - en þeim bókum er ekki
flett eins oft og áður var. „Seinni árin hef ég
æ minna lesið af ljóðum en les þess í stað
meira af óbundnu máli, ég hef líka gaman af
ættfræði, sagnfræði og mörgu slíku. Ég les
alltaf stundarkorn á kvöldin, það er gamall
vani. Ég get ekki verið svo að hafa ekki bók
við höndina,“ segir Andrés við mig þegar ég
stend upp til þess að kveðja. Hann fylgir mér
fram í forstofu og gengur sjálfur út á undan
mér til þess að athuga hvort hálka sé á stétt-
inni fyrir utan húsið. Vandað hugarfar kemur
fram í öllu sem menn gera, hvort heldur sem
þeir fylgja gestum sínum úr hlaði eða lesa ljóð
fyrir alþjóð.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 1996 7