Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.1996, Síða 9

MENN I EVROPU
FYRIR MILLJÓN ÁRUM
GÍSLI SIGURÐSSON TÓK SAMAN
ERLENDAR
BÆKUR
SAGA EVR-
ÓPU FRÁ
ENDURREISN-
ARTÍMANUM
veiðidýr og við það batnaði
í búi hjá honum og mann-
fjöldinn fór í fyrsta sinn
að vaxa svo um munaði.
Jafnframt hefur Sá upp-
rétti gengið á stofna veiði-
dýra og orðið að færa sig
á nýjar og nýjar veiðilend-
ur. Saga ofveiða er ekki
alveg ný af nálinni.
Haldbærar upplýsingar
eru til um Pekingmanninn
svonefnda og frænda
hans, Javamanninn. Það
hefur hinsvegar virst hulin
ráðgáta, hversvegna aðrir
frændur hafa ekki fundizt
í Evrópu. Hversvegna leit-
uðu engir vestur á bóginn
þegar komið var fyrir botn
Miðjarðarhafsins. Var þar
engin veiðidýr að hafa?
Helftin af þróunarsögu
mannkynsins hefur átt sér
stað á síðasta kulda- eða
ísaldaskeiði, sem hófst
fyrir tveimur milljónum
ára og lauk fyrir um 10
þúsund árum. Seint á
þessu skeiði náði ísaldar-
jökullinn suður í Mið-Evr-
ópu og sunnan við hann
hefur trúlega verið ákaf-
lega harðbýlt fyrir fólk
sem bjó í hellum og klædd-
ist frumstæðum skinn-
fatnaði.
Talið hefur verið að Neanderdalsmaður-
inn væri frumbyggi í Evrópu og menn
hafa ekki vitað til þess að aðrir hafi byggt
álfuna á undan honum fyrr en þá kannski
nú. Neanderdalsmaðurinn hefur lengi verið
ráðgáta. Elztu minjar um hann eru 200
þúsund ára gamlar, en fyrir um 40-35
þúsund árum, eða nokkru áður en íslöld-
inni lauk, virðist hann hafa dáið út og þá
ef til vill vegna þess að honum var ekki
áskapað að geta myndað tungumál.
Reynslan gat ekki flutzt með tungumálinu
frá einni kynslóð til annarrar.
Við erum ekki afkomendur Neanderdals-
mannsins eftir því sem talið er víst, heldur
er Cro-Magnon maðurinn fyrsti Evrópu-
maðurinn sem lifir áfram og lifir í nútíma
Evrópubúum. Hann er talinn hafa verið
greindari en Neanderdalsmaðurinn og hef-
ur í krafti vitsmuna sinna getað lifað af
þegar harðnaði á dalnum.
Hinar elztu verklegu minjar um þennan
forföður okkar hafa fundist í desember
1994, nærri Avignon í Suður Frakklandi.
Þar opnaðist hellir, sem áður hafði verið
luktur og komu í ljós málverk á hellisveggj-
unum sem sýna að þar voru snjallir lista-
menn á ferð. Menn höfðu haldið áður að
hellamálverkin kennd við Laxcaux í Frakk-
landi væru elzt slíkra verka, en við kolefn-
ismælingar kom í ljós, að hellirinn við
Avignon hafði að geyma ennþá eldri mál-
verk, 30.300 - 32.400 ára gömul á móti
17.000 ára gömlum myndum í Lascaux.
Þetta var því geysilega merkur fundur.
En þótt 15 þúsund ár kunni að vera í milli
er ekki eins og einhver ósköp hafi gerst í
list hellafólksins og það er enn sami leynd-
ardómurinn, hver tilgangurinn var með
þessum myndum. Allt sem mönnum hefur
ELZTA hellamálverkið, 30-32 þúsund ára gamalt, fannst nýlega nálægt borginni Avignon í Frakklandi.
Það er um 4-6 þúsund árum eldra en styttan Venus frá Willendorf, sem áður var talin elzta listaverk
heimsins, en sýnir samt ótrúlega færni.
erca, uppgötvuðu steingerð mannabein svo
gömul að þeir ætluðu ekki að trúa niður-
stöðu fyrstu mælingarinnar. Hún sýndi að
beinin og steinaldarverkfæri sem fundust
með þeim, væru að minnsta kosti 780
þúsund ára gömul, og sennilega þó nær
því að vera milljón ára. Við tvær endurmæl-
ingar kom sama niðurstaða í ljós. Þarmeð
var ljóst að tímaskeið mannsins í Evrópu
hafði verið lengt um meira en helming.
Svo örugg þótti þessi niðurstaða vera, að
vísindamenn, sem hafa annars tilhneigingu
til að fara varlega, töldu óhætt að fullyrða
að á tímabilinu frá 800 þúsund til milljón
ára hafi menn verið í Evrópu.
Leyfar beinanna eru af fjórum einstakl-
ingum; eitt þeirra af barni. Nú er spurning
in: Eru þarna vísbendingar um forföður
Neanderdalsmannsins. Fyrirrennari hans
hefur verið nefndur homo heidelbergensis,
kenndur við Heidelberg í Þýzkalandi. Hann
er talinn hafa verið kominn á þær slóðir
fyrir um 400 þúsund árum. í Evrópu hafa
menn ekki fundið eldri leyfar af mönnum
þar til nú. En þarna er ekki bara vísbend
ing, heldur vissa um það, að Sá upprétti
hefur í einhveijum mæli snúið vestur
bóginn þegar kom fyrir botn Miðjarðar-
hafsins fyrir um það bil milljón árum, eða
kannski talsvert fyrr. Við verðum að gera
því skóna, að það hafi tekið sinn tíma að
komast allar götur vestur á Spán. Reyndar
er með nokkrum ólíkindum að leyfar þessa
manns finnist fyrst þar. Öllu líklegra hefði
verið að rekast á þær austar í Evrópu
Þeir sem fundu þessi steingerðu bein á
Spáni eru líka vissir um að önnur jafngöm-
ul, eða eldri, eigi eftir að finnast á Balkan-
skaga eða Ítalíu. Það muni taka sinn tíma,
en nú sé fengin vissa fyrir því, að Evrópa
hafi verið byggð mönnum í milljón ár.
ANNAÐ en hluti af hauskúpu og bein úr
kjálka fannst ekki af þessum manni, sem
lifði á Spáni fyrir 800.000- 1.000.000 árum.
Það er samt sönnun þess að menn eru
búnir að vera í Evrópu að minnsta kosti
eins lengi.
komið til hugar í því sambandi eru einung-
is tilgátur.
Sé litið til þess að Neanderdalsmaðurinn
hafi verið kominn til Evrópu fyrir um 200
þúsund árum, þá má segja að þessi hella-
málverk séu svo ung, að þau eru eiginlega
síðan í gær. En hvenær urðu þau sögulegu
tímamót, þegar menn komu í fyrsta sinn
einhversstaðar að austan og settust að í
Evrópu? Nýleg uppgötvun á Spáni færir
þann atburð heldur betur aftur i tímann.
Vísindamenn sem voru við rannsóknir á
miðhluta Spánar, þar sem heitir Atapu-
TALIÐ HEFUR verið að Homo
erectus,- hinn upprétti mað-
ur- hafi labbað norður eftir
Austur-Afríku fyrir um það
bil milljón árum og síðan tek-
ið stefnu austur á bóginn, til
Kína og austur á Jövu, þar
sem ýmsar minjar hafa fund-
izt um hann. Enginn veit hversu ógnar-
langan tíma það tók, en Sá upprétti var
þá orðinn býsna seigur veiðimaður; hann
var farinn að ráða við stór
Steingeró mannabein sem nýlega hafg fundiztí
Alapuerca á Spáni eru samkvæmt mælingum um
milljón ára gömul. Þarmeó er Ijóst aó Hinn upp-
rétti maóur hefur haldió noróur á bóginn og vestur
í Evrópu fyrr en til þessa hefur verið talið.
John Merrimann: A History of Modern
Europe. - From the Renaissance to the
Present. London-New York - Norton
1996.
John Merriman er prófessor við Yale háskól-
ann. Höfundurinn kveður það hafa orðið tíma-
bært að skrifa nýja Evrópusögu einmitt nú,
eftir þá atburði sem ollu hruni Sovétríkjanna
og leppríkja þeirra fyrir sjö árum. Þar með
slaknaði á þeirri spennu sem hafði um áratugi
ríkt í samskiptum Vest-
urveldanna og Sovétb-
lokkarinnar. Kalda stríð-
inu var lokið á þeim vett-
vangi með hruni kom-
múnismans. Þótt alræð-
isstjórnun kommúnista
hafi tekist að halda þjóð-
um í spennitreyju, varð
stjórnarfarið ekki þess
eðlis að „andstæðurnar
milli þjóða yrðu upphafn-
ar". Strax og slaknaði á kúguninni, hófust
hinar gömlu andstæður milli trúarbragða og i.
þjóðernishópa, eins og dæmin sýna best frá
hinni gömlu Júgóslavíu og í suðurhlutum Rúss-
lands.
Sagan hefst um 1450. Þá voru flestir Evr-
ópubúa bændur, og þá skipti litlu máli hvort
þeir teldust til ákveðinna ríkja, svo lengi sem
þeir fengu að eija jörðina í friði og gátu brauð-
fætt sig og goldið landsdrottni sínum tilskildar
leigur og jarðarafgjöld.
Stéttaskipting var lögbundin og með aukn-
um mannfjölda eftir mannhrun Svartadauða,
jókst framleiðslugetan og jafnframt fólksfjöld-
inn og með þáttaskilum í heimsmynd og auk-
inni verslun og landafundum, margfaldaðist
fjölbreytileiki vöruframboðs og eftirspurnar.
Italskir bankamenn og kaupmenn og hollensk-
ir farmenn og kaupmenn auðguðust stórum,
hið formfasta miðaldasamfélag breyttist smátt
og smátt og ýmis merki um meiri breytingar
létu á sér kræla. Kristindómurinn skiptist upp
og endurmat fomrar arfleifðar Rómveija og
Grikkja hófst meðal auðugra banka- og kaup-
manna á Ítalíu. Nýjar víddir birtust í málverk-
um ítölsku meistaranna og enn frekar í verkum
flæmsku snillinganna. Höfundurinn leitast við
eins og hann skrifar í formála: „Að binda sig
við frásagnarsöguna og draga ályktanir af
þeim höfuðatburðum og menningarbreytingum
sem einkenna sögu Evrópu frá því um 1450
og fram á okkar daga, efnahagslegar, samfé-
iagslegar og pólitískar breytingar verða höfuð-
viðfangsefnin". Evrópuþjóðunum var gefin sú
dirfska og víðsýni bæði í efnahagslegum og'
andlegum efnum, sem mörkuðu evrópsk áhrif
um allan heim eftir því sem aldir liðu. Sköpun-
armáttur þjóða Evrópu umbreytti heimsmynd-
inni og Portúgalar, Spánveijar, Hollendingar
og Englendingar, ásamt Frökkum mótuðu mik-
inn hluta heimsins að eigin þörfum. Þetta olli
hruni annarra ríkja og menningarheima. Mynd-
un ákveðinna ríkisheilda með sterkri miðstýr-
ingu einkenndu pólitískar breytingar og mögn-
uðu togstreitu milli voldugustu ríkjanna. Mesti
ógnvaldur Evrópuþjóðanna, Tyrkir, voru stöðv-
aðir og þegar kemur fram á 18. og 19. öld
hefst nýtt landnám og yfirtaka landssvæða sem
áður voru utan heimsins. Með upplýsingunni
og þar áður með uppkomu vísindahyggju Bac-
ons og skynsemishyggju heimspekinga Nýju
aldar hrynja hinir fornu miðaldahimnar,
glerslíparar í Hollandi opna stjörnufræðingunr
nýja heima og sjálfur alheimurinn tekur mikl-
um stakkaskiptum í augum Evrópubúa. New-
ton og Watts verða frumkvöðlar nýrrar fram-
leiðslugetu. Mannfjölgun tekur miklum breyt-
ingum strax á 18. öld og stóreykst á 19. öld.
Á þeirri tuttugustu verður enn örari mannfjölg-
un og þá er svo komið að mannfjöldi heimsins
eykst um helming á hveijum 40-50 árum.
Höfundur leggur mikla áherslu á pólitíska sögu
og þar með sögu styrjalda, en styijaldir mynd-
breytast með styijöldum frönsku byltingarinn-
ar, allsheijar herkvaðning, sem markaði styij-
aldir 19. og 20. aldar. Heimurinn í dag er
mótaður af sögu Evrópu undanfamar fimm.
aldir og nútíminn verður ekki skilinn án skiln-
ings á þeirri sögu. Bókin er 1.515 blaðsíður
auk litmynda og svart-hvítra mynda.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 1996 9.