Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1997, Blaðsíða 9

Enn ein hliðin á málinu er sú, að þegar
farin hefur verið hefðbundin leið meðfram
Eyjafjöllum hverfa báðir steinar sjónum á
löngum kafla, milli Stóradals að vestan og
bæjarins Hvamms að austan. Ef farið er t.d.
austur með Fjöllum þá standa sumir í þeirri
trú að það sé sami steinn sem þeir sjá að
vestanverðu og þegar þeir koma austar und-
ir Fjöllin. Vel má vera að þetta hafi hent
óglögga Eyfellinga hér áður fyrr.og þeir því
aðeins álitið að um ein stein væri að ræða á
há-jöklinum.
Gleggri menn sem voru á ferðinni, bæði
fyrir vestan Jökulinn og sunnan, hafa frekar
tekið eftir því að um tvo steina var að ræða,
enda gijótin nokkuð ólík í útliti. Ólíklegt
verður að telja að þeir sem vitað hafi um
tilvist tveggja steina hafi kallað þá báða sama
nafni.
Þáttur Sveins Pálssenar
Sveinn Pálsson gekk fyrstur á „hátind“
Eyjafjalljökuls sumarið 1792. Þessu lýst í
ferðabók hans. Sveinn hafði aðsetur að Ár-
kvörn í Fljótshlíð það sumarið. Sveinn gekk
á vestari steininn, frá Stórumörk undir Vest-
ur-Eyjafjöllum. Sveinn lýsir staðháttum á
gígbrúninni mjög vel og tekur jafnframt fram
að þetta sé eini steininn sem standi upp úr
og sé auður, þótt hann sjái 3-4 snjóbungur
á gígbrúninni. Hann virðist því halda að um
aðeins einn stein á hájöklinum sé að ræða.
Sveinn kallar steininn Guðnastein (sem gætu
verið áhrif frá veru hans í Fljótshlíð) og tek-
ur jafnframt fram að ýmsar sagnir gangi um
hann. Um nafnið Guðnastein séu menn hins
vegar ekki sammála. Orðrétt segir svo í ferða-
bókinni; „Aðrar sagnir herma, að þræll einn,
Guðni að nafni, hafi flúið þangað og verið
drepinn þar, af því að hann ætlaði að myrða
húsbónda sinn. Þriðja sögnin er sú, að að
goðamyndir úr nálægum héruðum hafi verið
fluttar upp á tind þennan og grafnar þar,
þegar kristni var lögtekin í landinu, og heiti
hann þvi að réttu Guða- eða Goðasteinn."
Af þessu er ljóst að þjóðsögurnar, sem nefnd-
ar voru framar, eru á þessum tíma á allra
vitorði. Sveinn sem er utansveitarmaður og
ekki vel staðkunnugur telur aðeins um einn
stein að ræða á „tindi Eyjafjallajökuls" og
áttar sig ekki á að sagan af Guðna á við
klett sem sunnar er í jöklinum. Sá steinn
sést ekki frá Goðasteini þar sem hann er
hulin snjó að norðanverðu.
Sóknarlýsingar Rangár-
vallasýslu 1839-73
í ritinu Sóknarlýsingar Rangárvallsýslu
1839-73 eru lýsingar presta á sóknum sín-
um, m.a. staðháttum og kennileitum. Þó er
þarna merkileg undantekning en þar er ey-
fellskur bóndi, Einar Sighvatsson hrepp-
stjóri á Ysta-Skála, fengin til að rita lýsinu
á Þórsmörk og afréttum Eyfellinga. Hann
lýsir Eyjafjöllum einnig í stuttu máli. Aug-
ljóst er að hér er á ferðinni maður mjög vel
að sér varðandi alla staðhætti og kennileiti.
Hann segir m.a. annars: „Fyrir norðvestan
Hrútfellsheiði gengur lágur jökulhryggur frá
norðurjöklinum (Mýrdalsjökli) til útsuðus
eður vesturs er samtengir Há-Eyjafjallajökul
(hvörs hæsti hnúkur kallast Guðnasteinn,
undir hveijum norðanverðum gosið kom upp
1821-22)“. Það er vel þekkt að gosið kom
upp innan gígskálarinnar svo aðeins kemur
til greina að hér sé átt við syðri klettinn.
Tína mætti til fleiri heimildir en hér verður
látið staðar numið.
I byijun greinar var sett fram ákveðin
kenning. Hvernig sem málinu er snúið þá
benda heimildir til að syðri steininn hafi ein-
göngu borið nafnið Guðnasteinn en sá vest-
ari verið nefndur Goðasteinn af mörgum.
Þjóðsögurnar passa, landfræðilega, aðeins
við þessa útfærslu nafnanna. Það liggur því
beint við að draga þá ályktun að eðlilegast
sé að hafa þennan háttinn á. Með því að
festa þessar útgáfu kennileitanna í sessi er
báðum nöfnunum gert jafnhátt undir höfði,
hvorugt þeirra gleymist, og kennileitin fá
sitt eigið nafn. Það er bæði steinum og fólki
fyrir bestu.
Höfundur er ætlaður fró Stórumörk undir Vest-
ur-Eyjafjöllum.
LEIÐRÉTTING
í ÞÝDDU ljóði eftir nígeríska skáldið
Wole Soyinka, sem birt var í Lesbók
18. janúar sl.,varð sú prentvilla, að lukt
varð að lykt. Þar stóð: En olíulyktin/
er lampi fóta o.s.frv. en á að vera olíu-
luktin/ er lampi fóta. Eru höfundur,
þýðandi og lesendur beðnir veivirðingar.
GULLÆÐIÐ SÝNT
MEÐ UNDIRLEIK
ODDNÝ SEN TÓK SAMAN
ÞÖGLA kvikmyndin Gullæðið
eftir Charles Chaplin verður
sýnd á morgun, sunnudag
með lifandi tónlist í Háskóla-
bíói. Undirleikari á píanó og
fiðlu er þýski tónlistarmaður-
inn Gúnter A. Buchwald. Sýn-
ingin hefst klukkan 16 og að
henni standa Hið íslenska kvikmyndafræða-
félag í samvinnu við Hreyfimyndafélagið,
Goethestofnun, Visa ísland, Háskólabíó, Ger-
maníu, Kvikmyndasjóð og Kvikmyndasafn
íslands. Kvikmyndin er með islenskum texta.
GULLÆÐIÐ
Gullæðið (1925) var ein af uppáhaldsmynd-
um Chaplins sjálfs en hann sagði jafnan að
þetta væri sú kvikmynda sinna sem hann
vildi helst láta minnast sín með. Hún hefur
alla tíð notið feiknavinsælda allar götur frá
því hún var frumsýnd árið 1925 og er ein
af frægustu klassísku kvikmyndum sögunn-
ar. Nokkru eftir hljóðbyltinguna seint á þriðja
áratugnum endurgerði Chaplin myndina sjálf-
ur með tali og tónlist. Hún var sýnd í því
formi árið 1942 við frábærar undirtektir hvar-
vetna um hinn vestræna heim.
í Gullæðinu leikur Chaplin flækinginn, sem
hvarvetna kemur fram í frægustu kvikmynd-
um hans, og er staddur í vetrarríki Alaska
um aldamótin í leit að gulli. Hann leitar skjóls
undan stórhríð í litlum kofa ásamt gullgraf-
ara sem leikinn er af Mack Swain. Þeir félag-
ar komast hvergi til að leita matfanga vegna
veðursins og neyðast því til að borða soðna
skó á þakkargjörðardaginn. Þegar veðrið
gengur niður fer flækingurinn á knæpu í
þorpi í grenndinni sem er fjölsótt af gulleitar-
mönnum og verður ástfanginn af stúlku að
nafni Georgiu (Georgia Hale). Georgia er
með „vafasamt" mannorð og svíkur hann
grimmilega en leiðir þeirra liggja saman síð-
ar í myndinni á óvæntan hátt.
Kveikjan að Gullæðinu var draumur sem
Chaplin dreymdi eftir að hafa lesið bók um
harmleik sem átti sér stað i Sierra Nevada
fjöllunum á 19. öld. Þá lagði hópur manna upp
í ferð um fjöllin og lenti í hrakningum vegna
ofsaveðurs. Fólkið neyddist til að borða föt
sín og skó og síðar lík þeirra sem frusu í
hel. Chaplin ákvað að gera kómedíu eftir þess-
um óhugnanlegu atburðum og lét taka flest
útiatriðin í Nevadafjöllunum, skammt frá
staðnum þar sem harmleikurinn átti sér stað.
Mörg atriðanna og kvikmyndaleg stílbrögð
sem koma fram í Gullæðinu lögðu grundvöll-
inn að listrænni tjáningu sem Chaplin þróaði
frekar í síðari myndum sínum. Litli flæking-
urinn er hér táknmynd fyrir baráttu mann-
kynsins. Hann lætur aldrei bugast og missir
aldrei sjálfsvirðinguna hvað sem á gengur. í
einu frægasta atriðinu úr Gullæðinu, þakkar-
gjörðarmáltíðinni, snýr hann mestu eymd
mannsins, hungrinu, upp í ærslafulla kómed-
íu með því að borða skóna sina eins og ljúf-
fenga steik, reimarnar eins og pasta, sjúga
naglana eins og bein og bjóða félaga sínum
einn naglann sem óskabein. Flækingurinn er
ein fyrsta andhetja kvikmyndanna, svarinn
fjandmaður borgaralegra gilda, spegill mann-
legra tilfinninga, leyndardómsfullur og torr-
áðinn líkt og Hamlet.
CHAPLIN
Charles Spencer Chaplin (1889-1977) var
borinn og barnfæddur í einu af fátækrahverf-
um Lundúna og eyddi hann bernskuárum
sínum ýmist í athvörfum borgarinnar eða á
götum úti. Foreldrar hans voru uppgjafa
skemmtikraftar í söngleikjahúsum en faðir
Chaplins yfirgaf íjölskylduna þegar Chaplin
var þriggja ára. Sjálfur segist Chaplin hafa
hafið feril sinn fimm ára að aldri þegar hann
hljóp í skarðið fyrir móður sína kvöld nokk-
urt þegar hún átti að koma fram í söngleik
en missti röddina. Tíu ára að aldri komst
hann að í söngleikjahópi þar sem börn fengu
að koma fram sem skemmtikraftar. Chaplin
varð skærasta stjarnan í hópnum áður en
langt um leið, þar sem hann lék drykkjuróna
ÞAKKARGJORÐARMALTIÐIN í Gullæðinu. Giinter A. Buchwald
við góðar undirtektir, týpu sem hann þróaði
síðar upp í litla flækinginn. Hann fékk því
tækifæri til að ferðast með leikstjóra hópsins
til Bandaríkjanna þar sem honum var boðin
vinna i fyrirtæki Marc Sennetts, Keystone-
fyrirtækinu.
Sennett var einn af lærisveinum leikstjór-
ans D.W. Griffiths og framleiddi aðallega
gamanmyndir sem báru glögg merki teikni-
myndasería, auk áhrifa frá söngleikj-
um, försum, sirkus og lát-
bragðsleik. Kvikmyndir Sen-
netts voru fagmannlega
klipptar og höfðu náð mikilli
almannahylli þegar Chaplin
var ráðinn 24ja ára að
aldri. Eftir eitt ár hjá Sen-
nett var Ch.aplin orðinn
víðfrægur. Leiktækni
hans var byggð á
breskri söngleikja-
• hefð en meðfæddir
hæfileikar hans
og uppfinninga-
semi gerði hann
að þeirri goð-
sögn sem hann
varð síðar. I
fyrstu kvikmynd-
inni, sem hann lék i
hjá Sennett, var hann
látinn leika umrenning. í
næstu mynd hafði hann full-
mótað ímynd flækingsins sem
fylgdi honum alla tíð síðan;
uppáklæddur í þröngan
jakka, viðar buxur með axla-
böndum, of stóra skó, of lít-
inn kúluhatt og með stafinn
sinn fræga.
Chaplin vann að því að
þróa þetta hlutverk í eigin
myndum sem hann fór að
gera í kringum 1915 með-
an hann vann enn fyrir Sen-
nett. „Eftir því sem ég öðl-
aðist meiri reynslu, fann ég
að staðsetning kvikmynda-
vélarinnar hafði ekki ein-
ungis sálfræðilegt gildi,
heldur var líka grunnur að
allri sviðsetningu og mynd-
rænum stíl,“ er haft eftir
Chaplin. Tækni hans byggðist
á því að hann lagði meiri
áherslu á staðsetningu
myndavélarinnar heldur en
klippingu og hafði full-
komna stjórn á persónum, j
hlutum og hreyfingum /
þeirra í rými sem hann f
skapaði út frá sálfræði- /
legum næmleik.
Á fyrsta áratugnum j.
var áhugi vestræns almenn-
ings á kvikmyndum orðinn gífur-
legur og má segja að Chaplin
hafí orðið fyrsta tuttugustu aldar
stórstjarnan, fyrir utan Mary
Pickford. Árið 1918 byggði
Chaplin sitt eigið
kvikmyndaver og ári
síðar stofnaði hann
„Unitied Artist
Corporation“ ásamt
Mary Pickford,
D.W. Griffith og t
Douglas Fairbanks
í þeim tilgangi að
fjármagna og
stjórna eigin kvik-
myndum. Fyrsta
mynd Chaplins,;
sem var fjármögn-
uð af United Art-
ists, var Parísar-
konan (A Woman
of Paris - 1923),
gamanmynd sem
gerist í hinu ljúfa
lífi Parísarborgar.
Næstu fjórar
myndir hans voru
Gullæðið (The Gold Rush - 1925), Sirkusinn
(The Circus - 1927), Borgarljósin (City Lights
- 1931), Nútíminn (Modern Times - 1936)
og Einræðisherrann (The Great Dictator -
1940). Þær eru meðal frægustu mynda hans
í fullri lengd og gerðu hann að goðsögn í lif-
anda lífi. Snilli Chaplins liggur þó ekki aðeins
í þeim fjölda meistaralegra gamanmynda sem
hann gerði í fjóra áratugi, heldur líka í sköp-
un hans á litla flækingnum, sem er táknræn
fyrir andstæður tuttugustu aldar; átökunum
á milli hins efnislega og huglæga, einstakl-
ingsins og samfélagsins, náttúrunnar og
borgarlífs. Velgengni hans liggur einnig í
þeirri staðreynd að hann átti eigið kvik-
myndaver og gat sjálfur undirbúið
myndir sínar að vild en sumar þeirra
voru fjögur til fimm ár í þróun og
vinnslu. Chaplin var sjálflærður sel-
listi og fiðluleikari og samdi sjálfur
tónlistina við Borgarljósin, en hann
hlaut fyrstur leikstjóra Óskarsverðlaun
fýrir tónlistina í myndinni. Hann hafði
hönd i bagga með gerð tónlistarinnar
við „Gullæðið“ þó hann hefði ekki
samið hana sjálfur.
Á tímum pólitískra
nornaveiða í Hollywood
á sjötta áratugnum
vegna herferðar
stjórnvalda gegn kom-
múnisma, var Chaplin
ákærður fýrir „and-
ameriskt athæfi“ og
myndir hans voru
meira og minna tekn-
ar úr umferð í tvo ára-
tugi. Chaplin neyddist því
til að flýja til Evrópu og
sneri ekki aftur til Bandaríkj-
anna fyrr en árið 1972. Síðasta
kvikmynd hans Hertogaynjan
frá Hong Kong (A Countess
from Hong Kong) var gerð árið
1966. Chaplin lést í hárri elli
árið 1977.
Spilaó undir 430 myndir
Gúnter A. Buchwald er
píanóleikari og fiðluleikari bú-
settur í Freiburg í Þýskalandi
og starfar sem dósent við tónlist-
arháskólann þar í borg. Árið
1978 hóf hann undirleik við þögl-
ar myndir með píanói og fiðlu og
var frumkvöðull á því sviði í Þýska-
landi en í kjölfarið varð bylgja end-
urreisnar þar sem farið að sýna
þöglar myndir við undirleik lifandi
tónlistar. Buckwald hefur spilað
undir 430 þöglum myndum víða um
heim. Við undirleik sinn blandar
hann saman gömlum „skorurn",
eigin tónsmíði og leggur áherslu á
að leika af fingrum fram. Hann
hefur getið sér fræðgarorð fyrir
frábæra samstillingu undirleiks og
myndar. í annan stað starfar hann
sem einleikari og stofnaði kvartett-
inn „Silent Movie Music Comp-
any“, og Freiburger Film-
Harmoníkuna sem sér-
hæfir sig í kammermús-
ík eingöngu við undir-
leik þögulla kvikmynda.
LITLI flækingurinn.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 1997 9