Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1997, Blaðsíða 17

Nútímaleg framsækin skáldsagnagerð
stendur með blóma í Noregi eins og tilnefn-
ingar Norðmanna sýna. í fyrra var lögð fram
ein slík skáldsaga, Rubato eftir Lars Amund
Vaage. Nú er röðin komin að Per Petterson.
Hann er fæddur 1952 og kvaddi sér hljóðs
með smásagnasafni 1987 en hefur síðan sent
frá sér þijár skáldsögur. Gagnrýnendur hafa
fagnað bókum hans.
Per Petterson keppir eftir að ná fram trú-
anlegum andblæ og tekst það. Til Sibir er
raunsæislega sögð saga. Hún býr frá fyrstu
blaðsíðu til hinnar síðustu yfir meiru en felst
í orðunum. Stíllin er léttur og seiðandi, málið
bókmál með dönsku ívafi, enda gerist sagan
að stórum hluta á Norður-Jótlandi. Kona,
fædd 1926, segir söguna. Bókin er eins kon-
ar minningasaga og tilfinningarík sem slík.
Sambandi fólks í gleði og sorg er lýst af inn-
sæi. Bróðirinn Jesper er andspyrnumaður á
stríðsárunum og byltingarmaður. Hann er
örlagavaldur sögunnar og sá sem hún snýst
að mestu um.
Stríðsárin í Danmörku, hernám Þjóðveija
og áhrif þess á daglegt líf er aðalefni sögunn-
ar sem þó fæst fremur við að kanna innra
líf fólks en það sem er á yfirborðinu.
Mafian skerst
i leikinn
Nafnið á ljóðabók Svíans Jespers Svenbro
er óvenjulega langt: Vid budet att Santo
Bambino di Aracoeli slutligen stulits av maff-
ian. Titillinn er til marks um alþjóðlegt and-
rúmsloft ljóða Svenbros. Hann er lærður
maður í grísku og latínu og í verkum sínum
bundinn Grikklandi og Ítalíu, einkum fornöld-
inni og skáldum hennar. í nýju bókinni sem
er sjöunda ljóðabók hans er stíllinn opinn.
Hann yrkir um vini sína og hina nánustu og
segir frá ferðum sínum. Sviðsmyndir sveifl-
ast á milli heimalandsins og annarra landa
og háalvarleg yrkisefni verða oft mjög einka-
leg. Þetta er aðferð skáldsins og minnir mjög
á „opin ljóð“ íslenskra skálda á áttunda ára-
tugnum.
Barnið helga, höggmynd í náttúrlegri
stærð í Aracoeli-kirkjunni á Capitolium í
Róm, skorið út í tré frá Getsemane, fær að
vera á sínum stað þrátt fyrir orðróm um
þjófnað.
Sammanhang material eftir Birgittu Trotz-
ig er skáldverk á mörkum ljóðs og prósa.
Trotzig sem er kaþólsk og situr í sænsku
akademíunni er sérstæður rithöfundur sem á
fáa sína iíka á Norðurlöndum. Myrkrið í bók-
um hennar er næstum því áþreifanlegt. í
bókinni er þetta orðað svo: „einmana sjálf,
einmana vera sem krafist er af að ljái rödd
efni sem hreyfist formlaust úti í heimsmyrkr-
inu“.
Myrkur heimsins er viðfangsefni Birgittu
Trotzig. Hún skrifar m. a. um morðið á skáld-
inu García Lorca við upphaf spænsku borga-
rastyijaldarinnar 1936 og óhugnað stríðsins
í fyrrum Júgóslavíu, landi gleymskunnar.
Bók eftir Birgittu Trotzig hefur einu sinni
áður verið tilnefnd til verðlauna Norðurlanda-
ráðs. Það var skáldsagan Dykungens dotter
sem kom út 1985.
Út i auónina
Bók Grænlendingsins Karls Siegstad heitir
á frummálinu Iluliarsuit oqquanni og eins og
fyrr segir I ly bag isfjeldene í dönsku þýðing-
unni. Þetta er frásögn úr grænlenskum veru-
leika, lífinu í auðn vetrarins þar sem veiði-
menn og töframenn ráða ríkjum. Bókin er
greinilega ekki hugsuð sem listrænt upp-
byggt skáldverk og keppir ekki við fagur-
fræðileg verk sem slík. Dómnefndarmanna
bíður að meta þetta sérstæða framlag Græn-
lands, frásögn „venjulegs manns“ svo stuðst
sé við orð Frederiks Lynge.
Þab er Ijóst ab tilnefnd-
um Ijóbabókum hefur
fjólgab, en þcerhafa
verib fáar á und-
anfómum árum.
Skáldsógur hafa þótt
líklegri til verblauna,
en þab merkir ekki ab
Ijóbabcekur séu afskipt-
ar í nefndinni.
ENDURREISN AÐ
VERÐA í ÍRANSKRI
KVIKMYNDAGERÐ
Þegar íran er nefnt
kemur sú hugskotsmynd
upp hjó flestum aó þar
séu aóeins ofstækisfullir
og skeggjaóir klerkar
og skikkjuklæddar
------------7-------------
konur. En Iranir státa
af því að margra dómi
að eiga einn merkasta
kvikmyndaleikstjóra
heims, skrifar JOHANNA
KRISTJÓNSDÓTTIR.
MIKLAR breytingar urðu í þjóðlífi
írans við trúar- og stjórnarfars-
byltinguna í landinu í febrúar
1979 eins og allir vita. Þetta átti
ekki síst við um gróskumikið menningarlíf.
Vegna einhæfs og öfgasinnaðs fréttaflutnings
frá íran þar sem klerkastjórnin virtist leggja
ofurkapp á að uppræta allt það sem ekki var
skilgreint íslamskt, einangrunar landsins frá
umheimi og heiftúðugrar afstöðu til alls sem
vestrænt taldist, er svo komið að flestir sjá
fyrir sér skeggjaða klerka og bældar skikkju-
klæddar konur þegar þeir hugsa um Iran.
Kannski er fullmikð að segja að írönsk kvik-
myndagerð hafi staðið með blóma árið 1979
en þá voru samt að koma fram á sviðið ýms-
ir listamenn sem eftir nokkurt hlé á fyrstu
árunum eftir byltinguna hafa efnt mörg fyrir-
heit sem voru bundin við þá. í þeirra hópi er
lfklega fremstur kvikmyndaleikstjórinn Abbas
Kiarostami hefur fengist við kvikmyndagerð
síðustu 15-20 ár og margir sem fylgjast með
því sem er að gerast í greininni taka svo djúpt
í árinni að nefna hann í hópi merkustu samtíð-
armanna í þessari listgrein.
Myndir ham hafa vakió mikla alhygli
á alþjóólegum kvikmyndahátióum
í ár verður nýjasta mynd hans frumsýnd
„Ólivutrén" og margir bíða hennar með eftir-
væntingu. Ekki alls fyrir löngu efndi Stofnun
samtímalistar í London til sérstakrar kynning-
arviku á myndum hans og á kvikmyndahátíð-
inni í Cannes á sl. ári vakti mynd hans „Hvíta
blaðran“ mikla athygli.
Kiarostami hefur sagt í viðtali að kvik-
myndamenntun hans hafi byijað með því að
horfa á klassískar bandarískar myndir. Þegar
hann var unglingur komu svo til sögunnar
ítölsku nýraunsæismyndirnar sem um tíma
ruddu bandarískum myndum nánast út úr
evrópskum kvikmyndahúsum.
„Þegar ég horfði á persónurnar í amerísku
myndunum á þessum árum var skilningur
minn á þeim sá að þær væru aðeins til í mynd-
unum, ekki í veruleikanum. En fólkið í ítölsku
myndunum þekkti ég, þar sá ég sjálfan mig,
fólk sem ég þekkti. Þá skildi ég að kvikmynda-
persónur geta verið raunverulegar, að myndir
geta dregið upp sannferðuga mynd af lífinu
og venjulegum mannverum," sagði Kiarostami
í viðtali við The Middle East nýlega.
„Áhrif sólt i lifió sjálft
- vió gerum þaó allir"
Hann dregur ekki dul á að hafa orðið fyrir
áhrifum frá ýmsum evrópskum kvikmynda-
leikstjórum. „En við höfum allir orðið fyrir
áhrifum frá lífinu, bara eftir því hvernig hver
okkar upplifir það. Ef sjá má líkindi milli minna
kvikmynda og einhverra annarra stafar það
sjálfsagt af því að lífssýn okkar er svipuð. Það
ræður ekki úrslitum hvar maður er fæddur
og elst upp, þótt við eigum að rækta og vökva
okkar rætur. Maðurinn er í eðli sínu alls stað-
ar eins.“
Abbas Kiarostami fæddist árið 1940. For-
eldrar hans voru vel stætt miðstéttarfólk sem
í MYNDINNI „Lífið heldur áfram“ er sagt frá tveimur börnum og lífi þeirra eftir miklar
náttúruhamfarir, en líf barna og hugarheimur leitar mjög á Kiarostami.
ABBAS Kiarostami.
ýttu undir að hann menntaði sig í því sem
hugur hans stæði til. Hann tók háskólapróf í
listasögu og vann um hríð við gerð auglýsinga-
mynda áður en hann sneri sér að kvikmynda-
gerð.
Hann starfaði með mörgum merkum lista-
mönnum innan kvikmyndagerðarinnar á sjö-
unda áratugnum en þá var að margra mati
að renna upp blómaskeið í íranskri kvikmynda-
gerð. Síðan var hljótt um hann í allmörg ár
og um þann tíma kýs hann að ræða ekki.
Myndir hans Ijóóreenar
meó raunseeialegu ívafi
Kiarostami kom síðan fram á sjónarsviðið
seint á níunda áratugnum þegar mynd hans
„Hvar er hús vinar míns?“ var sýnd á kvik-
myndahátíð á Ítalíu og fór síðan sigurför á
mörgum alþjóðlegum hátíðum. I þeirri mynd
fæst hann við það viðfangsefni sem mest leitar
á hann, heim bernskunnar. Margir segja að
með því að vinna út frá þessu efni hafi honum
tekist að bjarga kvikmyndagerðarferli sínum
vegna þeirra mörgu boða og banna sem klerka-
stjómin lagði á kvikmyndagerð eins og annað.
Myndir Kiarostami eru skilgreindar sem
ljóðrænar með raunsæislegu ívafi. Sumir snúa
þessu við og kalla þær raunsæjar með ljóð-
rænu ívafi. Hvað sem því líður finnst mörgum
að sú frægð sem honum hefur fallið í skaut
síðan 1989 hafi orðið til að endurreisa íransk-
an kvikmyndaiðnað og blása í hann nýju lífi.
í myndinni „Hvar er hús vinar míns?“ er
sögð einföld saga um líf barns sem breytist
gersamlega og fyrir fullt og allt vegna lítils
atviks. „Og lífið heldur áfram“ segir frá afleið-
ingum jarðskjálfta og baráttu kvikmyndaleik-
stjóra nokkurs við að hafa upp á tveimur börn-
um sem höfðu komið fram í myndum hans.
Báðar þessar myndir þykja bera þau ein-
kenni sem hvað sterkust eru í myndum hans,
heillandi frásagnargáfa hans þar sem sögur
byija aldrei á byijuninni og einstakur hæfi-
leiki hans til að kynna til sögunnar siðfræði-
lega klípu sem persónurnar lenda í og verða
að velja milli þess sem þær telja rétt og rangt.
En val þeirra leiðir sjaldnast til þeirrar niður-
stöðu sem þær væntu.
Ekki pólitiskar myndir en
hafa alþjóólega skirsketun
Kiarostami er þeirrar skoðunar að hann sjái
ekki af hveiju hasar og mikil atburðarás eins
og í Hollywood-myndum sé nauðsynleg. Hann
segir að oft gerist ekkert í bókstaflegum skiln-
ingi í myndum sínum. í „Olífurtrén" er verið
að gera mynd um fólk sem er að gera kvik-
mynd. „En oft var ekkert að gerast í mynd-
inni og þessu ENGU vildi ég koma til skila í
mynd minni,“ segir hann.
Viðfangsefni Kiarostami þykja vfirleitt ekki
af pólitískum toga heldur hafa alþjóðlega skír-
skotun og það hefur að sjálfsögðu gert honum
kleift að starfa að listgrein sinni án þess að
myndir hans lendi í höndum ritskoðaranna í
íran sem eru ósparir á skærin ef þeim finnst
eitthvað að. Hann segir að ritskoðurum verði
oft á leiðindamistök og klippi út það sem alls
ekki sé neitt athugavert við að sýna. Sjálfur
hafi hann sloppið. „Ég hef aldrei reynt að
fást við efni sem gæti ögrað ritskoðurunum
hér. 0g ég er kominn af þeim aldri að finnast
það heiður ef einhver mynda minna yrði bönn-
uð.“
Frœgóin hefur minusa
og plúsa i för meó sér
Frami Kiarostami á alþjóðavettvangi hefur
ekki alltaf auðveldað honum starfið í heima-
landi sínu. Um tíma er ekki vafí á að hann
óttaðist að frami á Vesturlöndum yrði til þess
að hömlur yrðu settar á listsköpun hans. En
nýlega hlaut hann ein virtustu verðlaun heims
í þessari grein, japönsku Kurasawa verðlaun-
in, og írönsk stjórnvöld drógu ekki dul á að
þau teldu þetta mikinn heiður.
Nú allra síðustu ár hafa Evrópulönd sýnt
verkum hans aukinn áhuga og þar með eru
myndir hans kynntar splunkunýjum áhorfend-
um. Og eru einnig vottur þess að eftir að
hafa eigrað um í auðninni um árabil er íran
aftur að koma fram sem mikilvægt afl í kvik-
myndagerð.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 25. JANÚAR 1997 1T