Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1997, Page 4

KONUNGUR
OG BÓNDI
HEIMSKRINGLA er eins og
önnur sagnfræðirit síns
tíma persónusaga, höfund-
ur hennar segir frá persón-
um og átökum þeirra á
milli en lýsir ekki almennri
þjóðfélagsþróun. Sam- fé-
lagsmynd sögunnar er
sköpuð með örfáum aðalpersónum sem er erfítt
verk en það er einmitt í því sem höfundurinn,
Snorri Sturluson, sýnir snilld sína. í þessari
grein verður sýnt hvemig hann lýsir norsku
samfélagi í örlögum þriggja aukapersóna
Heimskringlu, Sigurðar sýrs, Hræreks blinda
og Þórgnýs lögmanns.
Konungur á akri
Eftir sjö vetur á sjó hlýðir Ólafur Haraldsson
digri kalli draummanns síns að gerast konung-
ur yfír öllum Noregi og heldur á fund móður
sinnar og stjúpföður. Þá hefst ein ítarlegasta
frásögn Heimskringlu sem höfundur hennar
virðist hafa samið sjálfur og er hvergi til annar-
staðar og er hún byggð upp af mikilli smek-
kvísi. Sagt er að þjónustumenn Ólafs verði á
undan og segja Astu, móður hans, að sonar
hennar sé von. Hún „stendur upp þegar" (II,
40)' og hefur viðbúnað sem lýst er í stuttum
og hröðum setningum. Lesendur sjá viðbúnað-
inn og hraðann og álykta að glataði sonurinn
sé meira en velkominn, hafí verið beðið í sjö
ár, sé þegar konungur eftiriátrar móður sinnar.
Þá er skipt um svið. Við sjáum stjúpföður-
inn, Sigurð konung sýr, með húskörlum á akri,
lýst er störfum þeirra og klæðum hans. Mynd
af friðsömum bónda á akri, sköpuð _af sviðinu
og ítarlegri lýsingu á bústörfum. í 1. kafla
Olafs sögv segir: „Sigurður sýr var búsýslumað-
ur mikill og hafði menn sína mjög í starfí og
hann sjálfur fór oftlega að sjá um akra og eng
eða fénað og enn til smíða eða þar er menn
störfuðu eitthvað.“(II, 3) Þegar Ólafur snýr
aftur lætur Heimskringluhöfundur sig hafa að
lýsa honum á ný og dregur sömu atriði fram:
„Svo er sagt frá lundemi Sigurðar konungs að
hann var sýslumaður mikill og búnaðarmaður
um fé sitt og bú og réð sjálfur búnaði. Engi
var hann skartsmaður og heldur fámálugur.
Hann var allra manna vitrastur, þeirra er þá
voru í Noregi og auðgastur að lausafé. Hann
var friðsamur og óágjam.“(II, 41) Sigurður er
laus við tildur og bardagafýsn konunga og
höfðingja og andstæðumar í fari þeirra Ólafs
eru settar fram á myndrænan hátt, þegar hér
er komið sögu hefur Ólafur verið sýndur í hem-
aði en Sigurður birtist á akri. Hermaðurinn
hittir hér bóndann.
Þegar Sigurði hefur verið lýst segir: „Ásta,
kona hans, var ör og ríklunduð." Þau hjón eru
einnig andstæður, örlyndi og gætni. Ásta kem-
ur fyrst við Heimskringlu í Olafs sögu Tryggva-
sonar (I, 287-9), er getið sem konu Haralds
grenska. í Helgisögunni af Ólafi er sagt að
tveir báðu Ástu, stórbóndinn Guðbrandur í
Dölum og Sigurður Hálfdánarson sýr, af ætt
Haralds hárfagra. Að ráði sonar síns tók hún
þeim sem bar konungs nafn. Snorri Sturluson
sleppir þeirri frásögn í Heimskringlu, vill ekki
hamra á að Sigurður sé konungur, ekki bóndi.
í Helgisögunni er Sigurði lýst: ..hann var
maður spakur og fastnæmur, vitur og ekki
veglyndur kallaður, staðfastur í skapi."2 Þar
með er það upp talið ef undan eru skilin ráð
hans til Ólafs eftir Nesjaorustu. Sigurður
Heimskringlu er hugarsmíð höfundar hennar.
Vera má að auknefni Sigurðar (sýr=gylta) sé
kveikjan að persónunni, að Snorri búi til úr
nafninu einu makráðan bændahöfðingja, allra
manna vitrastan, hægan, gætinn en fastan fyr-
ir. Viðumefnið hæfír slíkum manni og hann
því. Einnig gæti hafa skipt máli að Sigurður
er kominn af Haraldi hárfagra og Finnunni
Snæfríði en Finnar stóðu fyrir galdra og visku.
Hvað sem því líður hentar þessi tilbúningur
Snorrra til að búa til andstæðu við Ólaf helga.
Bemskusaga af Ólafí sýnir þessar breyttu
áherslur. í Helgisögunni er persóna Sigurð- ar
sýrs óskýr.3 Snorri notar aftur á móti söguna
til að sýna glöggskyggni hans og mannþekk-
ingu. í helgisögunni er Ólafur sjálfur látinn
leggja út af verknaði sínum en Snorri felur
Sigurði það: „Auðsætt er að þú munt vilja af
— Þrjár mann-
lýsingar í
Heimskringlu
EFTIRÁRMANN JAKOBSSON
Tákngervingur þjóóveld-
isins leióir bændur í frió-
samri uppreisn gegn hof-
móóugum konungi og
auómýkir hann. Þar
mætast hefó og nýjung,
hrátt og soóió. Enginn
vafi leikur á hvorum meg-
in Snorri Sturluson er.
höndum láta kvaðningar mínar. Mun móður
þinni það þykja sæmilegt að eg hafí engar
kvaðningar við þig, þær er þér sé í móti skapi.
Er það auðsætt að við munum ekki vera skap-
líkir. Muntu vera miklu skapstærri en eg
em.“(II, 3-4) Hér koma fram þrjár manngerðir
sem síðan eigast við. Hinn kappsami Ólafur,
metnaðargjöm móðir hans og hinn rólyndi bóndi
með auknefni af gyltu.
Málstefna konunga
Sendimenn Ástu fínna Sigurð og færa þau
boð „að þú skyldir meir líkjast í ætt Haralds
hins hárfagra að skaplyndi en Hrana mjónef,
móðurföður þínum eða Nereið hinum gamla,
þótt þeir hafí verið spekingar miklir.“(II, 41).
Ásta brýnir mann sinn en svar hans sýnir ann-
ars vegar gætni, hins vegar þekkingu á skap-
lyndi Astu úr löngu hjónabandi:
Látið hefur Ásta mikið yfír þeim mönnum
fyrir er henni var minni skylda til og sé eg
að sama skaplyndi hefir hún enn. Og tekur
hún þetta með miklum ákafa ef hún fær
svo út leiddan son sinn að það sé með því-
líkri stórmennsku sem nú leiðir hún hann
inn. (II, 42)
Andstæðumar út og inn sýna gætni Sigurð-
ar. Hann hefur útgönguleið í huga þegar hann
ryðst inn. En bóndinn er ekki nógu fínn fyrir
Ölaf og Sigurður klæðist gervi konungs. Enn
hægist a frásögn, andstætt hraða frásagnarinn-
ar af Ástu, setningar era langar og tengdar,
hægð Sigurðar er borin við hraða Ástu. Lýst
er ríkulegum klæðnaði sem ber útlend nöfn og
glitrar á gull enda Sigurður fulltrúi auðs frem-
ur en valda. Síðan hittast þeir stjúpfeðgar í
garðinum og gerð er veisla „með hinu mesta
kappi“(II, 43), einkenni Ástu.
Að lokinni veislu dregur til tíðinda. „En er
Ólafur konungur hafði þar eigi lengi verið, þá
var það einn hvem dag að hann heimti til tals
við sig og á málstefnu Sigurð konung, mág
sinn, og Astu, móður sína, og Hrana, fóstra
sinn.“(II, 43) Þar eigast þeir við og birtast
andstæð viðhorf sem grannur hefur verið lagð-
ur að, herkonungurinn Ólafur er fulltrúi ann-
ars, smákonungurinn og bóndinn Sigiirður hins.
Ólafur lýsir stjómmálaviðhorfinu frá sínu sjón-
arhomi, vill verða yfírkonungur yfír Noregi og
æskir stuðnings Sigurðar og annarra frænda,
telur sig hafa stuðning alþýðu sem vilji losna
undan þrælkan útlendra höfðingja. Áhersla
hans er á hið útlenda vald og erfðarétt sinn
sem afkomanda Haralds hárfagra en jafnframt
kemur fram metnaður og kapp Ólafs. Runninn
er upp tími konungsvalds en smákóngar að
syngja sitt síðasta og Ólafur er fulltrúi nýs tíma.
Snorri er ekki boðberi þessarar stefnu en
lætur bæði sjónarmið heyrast. Nú tekur til
máls talsmaður fortíðarinnar, Sigurður sýr,
og þykir óðagot fóstra síns keyra úr hófí:
Eigi býr þér lítið í skapi, Ólafur konungur.
Er þessi ætlan meir af kappi en forsjá að
þvi sem eg virði enda er þess von að langt
myni í milli vera lítilmennsku minnar og
áhuga þess hins mikla er þú munt hafa því
að þá er þú vart lítt af bamsaldri kominn
vartu þegar fullur af kappi og ójafnaði í
öllu því er þú máttir. (II, 45)
Sigurði þykir lítið til valdabröltsins koma,
eins og mörg foreldri setur hann allt sem börn-
in gera á lífsleiðinni í samhengi við bernsku
þeirra, valdagimi Ólafs nú er angi af hegðun
hans þá og einungis stigsmunur á þó að hann
hafí verið í hemaði og samið sig „eftir siðvenju
útlendra höfðingja“. Þannig smækkar hann
Ólaf og breytir í óþekkt bam.
Andstæóur sættar
Sigurður sýr veit betur en að reyna að stöðva
stjúpson sinn, veit að það stoðar lítt: „Er og
vorkunn á að slíkir hlutir liggi í miklu rúmi
þeim er nokkurir era kappsmenn er öll ætt
Haralds hárfagra og konungdómur fellur nið-
ur.“ Þannig sýnir hann metnaði stjúpsonarins
skilning en vill vita hvað aðrir Upplendingakon-
ungar hyggjast fyrir. Þó heitir hann að tala
máli Ólafs, hrósar þeirri fyrirhyggju að tala við
stjúpföður sinn fremur en básúna metnað sinn
um Noreg allan en þykir hæfa að vara hið bráða
konungsefni við:
... mikið er í fang tekið ef þú vill kappi
deila við Ólaf Svíakonhng og við Knút er
nú er bæði konungur í Englandi og Dan-
mörk og mun rammar skorður þurfa við
að reisa ef hlýða skal. En ekki þykki mér
ólíklegt að þér verði gott til liðs þvi að alþýð-
an er gjörn til nýjungarinnar. Fór svo fyrr,
er Ólafur Tryggvason kom til lands, að all-
ir urðu því fegnir og naut hann þó eigi lengi
konungdómsins. (II, 45-6)
Þótt Sigurður bjóði Ólafí stuðning heldur
hann aftur af honum. Skynsemi hans og gætni
vekja traust á að Ólafur hafí það sem konung-
ur þarf, þar með talda hylli alþýðu. En Ásta
gellur við: „En heldur vildi eg þótt því væri að
skipta að þú yrðir yfírkonungur í Noregi þótt
þú lifðir eigi lengur í konungdóminum en Ólaf-
ur Tryggvason heldur en hitt að þú værir eigi
meiri konungur en Sigurður sýr og yrðir elli-
dauður.“(II, 46) Tilsvarið er hert í eitri uppsaf-
naðrar gremju úr áratuga hjúskap. En Sigurður
talar máli Ólafs við Upplendingakonunga, múg-
ur og margmenni streymir að honum og þar
hefst konungdómur hans.
Þannig sjást í bytjun konungsveldis Ólafs
andstæð viðhorf til konungsvalds þar sem Ólaf-
ur digri og Sigurður sýr leika hlutverk her-.
manns og bændahöfðinga. Sigurður lætur und-
an, sér að Ólafs er framtíðin og treystir sér
ekki tii að rísa gegn metnaði konu sinnar.
Hann er líka tvöfaldur í roðinu, af ætt Haralds
hárfagra þó að hann sé málsvari bænda í með-
ferð Snorra. Andstæðar hugmyndir era sættar
í hinum hyggna Sigurði sem stendur með pál-
mann í höndum því að afkomendur hans stjóma
Noregi um aldir. En grundvallarandstæðurnar
hverfa ekki og um þann átakaás hverfist Heims-
kringla og vitnar fremur um ritunartíma sinn
en samtíma Ólafs digra þegar konungsvald var
veikt en bændur sterkir. En hver er afstaða
Snorra? Þó að hann hafí samúð með Ólafi sýn-
ir Heimskringla að viðhorf hans er ekki fjarri
Sigurði og þó blendið.
Sjálfrædi smákóngsins
Hrærekur konungur blindi kemur við fleiri
sögur en persóna hans er þar ómótuð. Sá Hræ-
rekur sem birtist í Heimskringlu er hugarsmíð
Snorra_ eins og sá Sigurður sýr sem lýst var
áður. í Heimskringlu er Hrærekur blindaður
hættulegasti óvinur Ólafs konungs og gerir
tvær atlögur að lífi hans auk einnar flóttatil-
raunar. Að lokum neyðist Ólafur til að senda
hann til íslands. Þar deyr hann og er grafínn:
„sá einn konungur hvílir á íslandi" (II, 128).
Flóttatilraun Hræreks og tilræði vitna um harð-
lyndi og klókindi. Hann er eins og Sigurður
tákn skynseminnar í Ólafs sögu þó að ekki sé
af Finnu kominn.
Viðhorf Hræreks til konungsvalds koma fram
í tveimur ræðum í Ólafs sögu. Er Sig- urður
sýr hvetur Upplendingakonunga til fylgis við
Ölaf mælir Hrærekur mest í móti og rekur
sögu Noregs þar sem skiptist á ofríki yfírkon-
unga og sjálfræði smákonunga undir útlendum
konungum og lftur sömu augum á nýjungagimi
alþýðunnar og Sigurður sýr:
... hófu þá til ríkis Ólaf Tryggvason er óðal-
borinn var til konungdóms og fyrir allra
hluta sakir vel til höfðingja fallinn. Geystist
að því allur landsmúgur að vilja hann hafa
að konungi yfir sér og reisa þá upp af nýju
það ríki er eignast hafði Haraldur hinn
hárfagri. En er Ólafur þóttist fullkominn í
ríki, þá var fyrir honum engi maður sjálf-
ráði. (II, 47)
Hrærekur metur meira eigið „sjálfræði og
hóglífí" en að eiga frænda á konungstól og
efar að sinn hlutur batni þótt Ólafur verði kon-
ungur (II, 48). Bróðir hans er á öndverðum
meiði og telur Hallvard Lie að þar setji Snorri
fram andstæður, einstaklingshyggjumanninn
og þann sem lítur á heildina (egoisten og idea-
listen).* Óvíst er hvert Snorri hefði sett sjálfan
sig sem hyllti norska lávarða í kvæðum og sög-
um en reyndi aldrei að vinna ísland undir þá.
Er íslendingar gengu Noregskonungi á hönd
gætu þeir hafa talið eins og Hrærekur að betra
sé að þjóna fjarlægu stórveldi en búa við ofríki
innlendra manna þó að sjálfstæðisbaráttu 19.
og 20. aldar hafí hentað að loka augum fyrir því.
Ósigur gamla limans
Viðhorf Hræreks og Sigurðar era lík þó að
örlögin skipi þeim hvoram ( sinn flokk. Hrærek-
ur er mestur gáfumaður Upplendingakonunga
og stendur stuggur af Ólafí digra. Svo fer að
þeir styðja hann en síðar skilja leiðir og er leit-
að til Hræreks „því að hann var þeirra konunga
vitrastur er þar vora þá“. (II, 101) Á fundi
þeirra heldur hver konungurinn af öðrum ræðu
og hallmælir Ólafí en Hrærekur þegir uns til
hans er leitað. Þá segir hann: „Nú er fram
komið það er mig grunaði að vera myndi, þá
er vér áttum stefnu á Haðalandi og þér voruð
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 1997