Lesbók Morgunblaðsins - 22.02.1997, Blaðsíða 6

GÖRAN Tunström
Morgunblodió/Þorkell
FURÐULEGT AÐ MAÐUR SKULI
YFIRLEITT GETA SKRIFAÐ
Nýjasta skáldsaga sænska rithöfundarins, Görans
Tunström, heitir Ljómi í íslenskri þýðingu Þórarins
Eldjárns sem kemur út í dag. Bókin er sérstök að
því leyti aó hún fjallar um íslenska feóga og gerist
aó stærstum hluta hér á landi. ÞRÖSTUR HELGASON
fékk aó heyra söguna á bak vió verkió er hann
hitti höfundinn aó máli en haldin veróur kynning á
bókum hans í Norræna húsinu í dag kl. 16.
STÆÐAN fyrir því að ég
Askrifa um Islendinga - ja,
það er auðvitað stórfurðu-
legt að þið skuluð búa hér
á hjara veraldar. íslending-
ar eru líka skemmtilega
skrýtnir. Og svo segið þið
sögur.“
tlar vöflur á Göran Tunström
þegar ég spyr hann hvers vegna hann skrifi
um íslendinga. Hann segist raunar ekki vera
viss um að íslendingar muni allir líta svo á
að sagan fjalli um þá. „Sagan fjallar kannski
fyrst og fremst um fólk í litlu samfélagi."
að hún ætti eftir að koma mér að góðum
notum, hún gæti hæglega orðið kveikjan að
einhveiju miklu meira. Og það varð úr.“
í skáldsögunni er það Pétur sem verður til
að spyrna boltanum sínum inn í garð sendi-
ráðsins og þegar sendiherrann neitar að láta
hann af hendi kastar Pétur hnefafylli af síid
í áttina til hans. Vill ekki betur tii en svo að
ein þeirra lendir í andlitinu á dóttur sendiherr-
ans, Juliette. Mörgum árum síðar er Pétur
orðinn markaðsfulltrúi íslensks sjávarútvegs
í París. Einn daginn er hann ávarpaður af
fallegri dökkleitri stúlku í strætisvagni. Er þar
komin stúlkan sem varð fyrir síldinni um árið.
Freegaatca rödd islands
Samband föóur og som
Sagan er lögð Pétri Halldórssyni í munn
sem er sonur frægustu raddar Islands; faðir
hans les nefnilega fiskifréttimar í Utvarpið
og leggur mikla áherslu á beitingu raddarinn-
ar og útfærslu fréttanna. Hann fær til dæmis
þá bráðsnjöllu hugmynd að flytja ljóð í lok
hvers fréttatíma s_em tengist á einhvern hátt
sjávarútvegnum. Útvarpsstjórinn er ánægður
með hugmyndina en þegar Halldór tekur upp
á því að semja ljóðin sjálfur renna á hann
tvær grímur; þegar hann svo flytur frumsamd-
ar klámvísur er hann lagður inn á geðdeild.
Móður Péturs hafði aðeins notið við í
skamma stund eftir að hann fæddist en hún
var sellóleikari. Hún er þó alltaf nærri, er eins
og innbyggð í alla orðræðu þeirra feðga.
Tunström segir að kveikjan að sögunni
hafi verið atvik sem átti sér stað í raun og
veru fyrir tólf eða þrettán árum hér í Reykja-
vík. „Strákur að nafni Ýmir spyrnir óvart
bolta inn í garð franska sendiráðsins hér í
bænum. Sendiherrann kemur út í garð, tekur
boltann traustataki og segir að þar með sé
hann orðinn eign franska ríkisins. Þegar ég
heyrði þessa sögu fyrir tólf árum sá ég strax
Tunström hefur fjallað um samband föður
og sonar áður í bókum sínum. „Ég missti föð-
ur minn þegar ég var tólf ára. Tólf ára er
maður hvorki barn né fullorðinn og því hefur
verið erfitt að fjalla um þennan missi á beinan
hátt. En allt sem ég hef skrifað hefur á ein-
hvern hátt verið markað þessum atburði, frá-
fall foreldris hefur verið eins og undiriiggj-
andi þema í bókum mínum, einnig söknuður-
inn og sorgin.
Ljómi átti að verða gamansaga. Bróðir
minn féll hins vegar frá þegar ég var hálfnað-
ur með söguna og þá vöknuðu aftur hjá mér
þessar tilvistarlegu spurningar um lífið og
dauðann. Þær fengu því meira rými í bókinni
en ég ætlaði upphaflega.
Það var nokkuð liðið síðan ég gaf út síð-
ustu skáldsögu, Þjóðfinn árið 1986, og fólk
var farið að tala um að þögnin hefði yfir-
gnæft orðin mín. En það fór fram hjá því
sama fólki að ég skrifaði tvær bækur með
sjálfsævisögulegum þáttum á milli þessara
bóka. Það gerist auðvitað öðru hveiju að höf-
undar finna ekki orð til að setja niður á blað
og það er í raun ekkert skrýtið. Ég hafði skrif-
að fjóra þykka doðranta nánast í einum rikk
og hafði bara ekkert meira að segja í bili. Það
er miklu furðulegra að maður skuli yfirleitt
geta skrifað."
Tónlislarkomplex
Tunström hlaut Bókmenntaverðlaun Norð-
urlandaráðs fyrir skáldsögu sína Jólaóratórían
árið 1984. Er þetta kunnasta bók Tunströms
og hefur verið þýdd á átján tungumál, þar á
meðal íslensku. „Ef við myndum líkja Jólaórat-
óríunni við sinfóníu myndi Ljómi vera eins og
kammertónlist. Það eru ekki svo margar
manneskjur í henni, ekki eins margar raddir.
Bókin átti reyndar að vera einfaldari í sniðum
en hún varð á endanum.
En þótt þessar sögur séu kannski ólíkar
um margt eiga þær ýmislegt sameiginlegt. I
báðum bókunum er fjallað um þemað sem ég
nefndi áðan, missinn, söknuðinn, sorgina, um
það að allir tengjast hver öðrum á einhvern
hátt. Nútíminn fjallar kannski um einsemdina
og þá er þetta eins konar viðlag við það þema.
Annars er maður alltaf að skrifa sömu bók-
ina. Maður fær ekki svo margar hugmyndir."
Tónlist skipar stóran sess í verkum
Tunströms og segir hann það stafa af komplex
sem hann burðist með. „Ég er sá eini í minni
fjölskyldu sem spila ekki á neitt hljóðfæri.
Ég hef þurft að taka á þessu í bókum mínum;
ég hlusta á tónlist og skrifa um hana. Kannski
er hún líka hluti af byggingu verka minna.
Ég skrifa hins vegar aldrei bók frá upphafi
til enda. Ég vinn í stuttum lotum, skrifa stutt-
an texta sem síðan kallar á svar. Hljómur
textans skiptir miklu máli; ég skrifa þannig
að ég geti lesið textann upphátt.“
Raunverulegir íslendingar?
Tunström hafði komið til íslands tvisvar
sinnum áður en hann skrifaði Ljóma og dvalið
í skamman tíma. Bókin vitnar hins vegar um
góða þekkingu á högum lands og lýðs. „Ég á
marga góða íslenska vini sem hafa leiðbeint
mér um hina ýmsu hluti; þar hefur Þórarinn
Eldjárn ekki síst verið hjálplegur. Ég ræddi
líka við mikið af fólki hér og las mér til um
Iandið. Annars stenst ekki allt sem stendur í
bókinni, sumt hefur orðið til í höfði mínu.“
Tunström segist ekki hafa notast við ís-
lenskar bókmenntir að ráði við samningu bók-
arinnar. „Sumir myndu kannski ætla að ég
hefði sótt einhver áhrif í íslendinga sögurnar
en svo er ekki enda voru þær eyðilegðar fyrir
manni í skóla, bókmenntagreining skólanna
skemmir frekar bókmenntir fyrir manni en
að auka áhuga manns á þeim.
Og vel á minnst. Það eru engar raunveruleg-
ar persónur í Ljóma, engin persónanna er
byggð á raunverulegum íslendingi.“
ERLENDAR
BÆKUR
HUMANISMI
- SKÓLASTÍK
OG EVRÓPSK
SAMEINING
R.W.Southern: Scholastic Humanism
and the Unification of Europe. V oiume
I - Foundations. Blackwell 1995.
Höfundurinn er meðlimur Bresku
akademíunnar og hefur hlotið
ótal viðurkenningar og heið-
urstitla fjölmargra háskóla. Hann starf-
aði við Oxford-háskóla frá 1969-81.
Bók hans „The Making of the Middle
Ages“ kom út 1953 og þar með varð
hann kunnur sem einn meðal fremstu
höfunda um miðaldasögu og menningu.
Síðan rak hver bókin aðra.
„Scholastic Humanism ... “ er fyrsti
hluti þriggja rita, og verður hvert rit
sjálfstætt, að því leyti að höfundur tek-
ur fyrir til umfjöllunar grundvöll skóla-
spekinnar í fyrsta bindinu, þá einstakl-
inga og þær aðstæður sem mótuðu
fyrstu tilraunir til samhæfingar guð-
fræði, heimspeki og laga á frumlegum
evrópskum grundvelli. Annað bindið er
lærdómssaga hinna fjölmörgu skóla-
spekinga, sem unnu áfram að frekari
rannsóknum guðfræðilegra hugtaka, og
áhrifa þeirra á þær valdastofnanir og
veraldlega valdsmenn, sem sáu nauðsyn
þess að samhæfa kristnar kenningar
og menningu veraldlegri nauðsyn og
flétta enn frekar saman lög Guðs og
manna. í þriðja bindinu koma til þær
tilraunir sem gerðar voru til þess að
fullmóta heillegt jarðlegt og guðfræði-
legt heimskerfí, sem skyldi spanna alla
Evrópu. Þegar slíkar tilraunir eru gerð-
ar koma allajafna fram frávik og sér-
stæðar andstæður úr heildarhyggjunni,
mismunandi skilningur og deilur um
útleggingar. Nýjar uppgötvanir á sviði
raunvísinda þeirra tíma og um miðja
14. öld hrikalegur mannfellir, pólitískar
breytingar og efnahagslegt hrun sem
fylgdi mannfellinum á 14. öld stangað-
ist á við þær kenningar skólaspekinnar,
sem stefndu að heildarhyggju og höfðu
guðlega forsjón að leiðarljósi. Alhæfing-
ar um hina endanlegu lausn strönduðu
á óvissuþætti atburðarásar mannheima.
Tími skólaspekinnar var engu að síður
andlega fijór tími og þá var lagður sá
menningarlegi grundvöllur og þá tendr-
aðist sá skilningur aftur, sem hafði
mótað rómverska lagagerð, við nýjar
og breyttar aðstæður og þá var grund-
völlurinn lagður að menningarlegri
sameiningu Evrópu. Líklega hefur
áhrifamesti þátturinn í þeirri samtvinn-
un verið latínan, sem var alþjóðamál
þeirra tíma og iangt fram á næstu aldir.
í þessu fyrsta bindi segir höfundur
sögu þeirra tilrauna sem hófust í upp-
hafí 12. aldar við skólana í París og
Bologna til mótunar, að safna saman
allri þeirri þekkingu fyrri alda og þeim
opinberunum sem myndu gera mönnum
fært að ástunda réttar siðareglur í
mennskum samskiptum. Þekkingin átti
að tryggja mönnum rétt mat á náttúru
og umhverfi og fullkomna vilja guðs
að svo miklu leyti sem það var gjörlegt
„föllnu mannkyni". Þrátt fyrir erfða-
syndina álitu klerkar og guðfræðingar
þessa tímabils að með öflun allrar þekk-
ingar yrði mönnum gert mögulegt að
láta að vilja Guðs og vinna þannig að
blessun í endanlegum ákvörðunarstað
hvers og eins, dýrð himnaríkis.
Því fer víðs fjarri að rannsóknir á
umhverfi og náttúru hafi verið afskiptar
á þessu tímabili. Tímabilið frá 1050 til
miðbiks 14. aldar var efnahagslegt gró-
skutímabil í sögu Evrópu, aukin land-
búnaðarframleiðsla og tækninýjungar
ásamt rannsóknum á margvíslegum
náttúrulegum fyrirbrigðum að þeirrar
tíðar hætti, sem stundaðar voru jafn-
hliða guðfræðinni. Umhverfí mannsins
og náttúran gjörvöll var sköpun Guðs
og því var öll fræðsluöflun um náttúr-
una engu síður Guði þóknanleg en guð-
fræðin sjálf. „Vísindalegar rannsóknir"
í þeirrar tíðar merkingu voru engu síð-
ur stundaðar af skólaspekingum en yfir-
skilvitleg fræði, er m.a. niðurstaða höf-
undar. S!GlAUGUr bRYNLEIFSSON
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 22. FEBRÚAR 1997