Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1997, Blaðsíða 5

sjö ára hamingjusömu hjónabandi. Hann
sagði oft í bréfum að hamingja þeirra væri
sem hjá nýgiftum. Þau lifðu mestallan tím-
ann erlendis, aðallega í Sviss og Frakklandi
og eftir 14 ára sambúð áttu þau saman þrjú
börn en misstu eitt.
Skilnaður þeirra var heiftarlegur og bland-
aðist danska stúlkan og fjölskylduvinurinn
Marie David inní málið. Hún átti eftir að
verða svarinn óvinur Strindbergs sem sakaði
hana um að rægja sig, drekka óhóflega og
hafa slæm áhrif á Siri og börnin. Sambandi
þeirra Marie og Siriar hefur verið gefinn lesb-
ískur undirtónn sem er aðallega kominn frá
Strindberg sjálfum, en Karin elsta dóttir
þeirra, sagði í endurminningum sínum að það
væri uppspuni. Karin ber Marie mjög vel
söguna, sem og móður sinni, enda var Marie
mikið með börnum þeirra og unni þeim. Hún
sagði hinsvegar um Marie að hún hafi sótt
í félagskap kvenna, því hún væri „markeruð"
fyrir lífstíð vegna ástar sinnar á manni sem
hún ekki fékk, og gæti aldrei elskað annan.
Marie fór ung á flæking eftir að fjölskylda
hennar flosnaði upp í kjölfar gjaldþrots föður
hennar. Þegar allt lék í lyndi hjá Strindberg-
hjónunum var hún góður gestur á heimili
þeirra í Sviss. Sænskum gestum í matarboð-
um og veislum þeirra fannst þær stöllur þó
vera frekar óheflaðar. Einn úr sænska samfé-
laginu í Sviss sagði: „. . .það er eitthvað frum-
stætt og óaðlaðandi við þær. Allt þeirra orð
og æði býr yfir fyrirlitningu á hinu hef-
bundna, hvað svo sem það er. Á hefðum og
venjum sem milljónir manna hafa tekið í
sátt. Og fyrir þeim, einsog fyrir herra Strind-
berg, er allt hefðbundið. Að ímynda sér að
vera giftur slíkri konu! ... og frú Strindberg
reynir að líkjast henni. . .. Frú Strindberg
var frekar óaðlaðandi, reykti vindla, leit út
fyrir að vera drukkin. Hún heimtaði að fá
að syngja. Þegar hún bytjaði, stóð Strind-
berg upp og fór.“
Þegar þetta var skrifað voru fáein ár síðan
konur fengu t.d. inngöngu í enska háskóla
og enn var þeim meinað að taka að sér mikil-
vægar stöður í samfélaginu. Margar efnaðri
fjölskyldur sáu ekki ástæðu til að kosta
menntun dætra sinna nema til að gera þær
„aðgengilegri" fyrir menn. Þá var ráðinn
einkakennari til að kenna þeim lítið eitt í
bókmenntum og listum, eitt til tvö tungu-
mál, dans og svo vitaskuld útsaum. Að
drekka, syngja hátt og vaka fram eftir öllu
var „skandalisering". Strindberg var ekki
aðeins fylgismaður kvenfrelsis heldur hvata-
maður, í „teoríu“ í það minnsta, og hafði
gaman af stelpum í buxum sem drukku vín
af stút. Hvað tilfinningalega afstöðu Strind-
bergs varðar er önnur saga. Bernska hans
var ekki mikill gleðigjafi, faðir hans gjald-
þrota með tólf börn á framfæri og tilheyr-
andi fátækt. Strindberg, fæddur fyrir tím-
ann, háði harða samkeppni við systkini sín
um ást móður þeirra og fannst honum vera
hafnað af henni. Hann sættist aldrei við föð-
ur sinn og hæddist að giftingu eldri bróður
síns Axel. Fleira í þeim dúr lifði skáldið
með. Draugar æskunnar fylgdu honum og
hann var illa í stakk búinn til að takast á
við vandamál sem upp komu í samkiptum
við ftjálslyndar konur á heimili hans, sem
drukku af stút. Honum fannst þær tileinka
sér sínar hugmyndir um kvenfrelsi, og beita
þeim svo gegn sér.
í Föðurnum eru mörg atvik úr skilnaði
þeirra hjóna sem skáldið notar nærri óbreytt.
Siri hafði einhverntímann kallað til lækni til
að athuga geðheilsu Strindbergs, þau deildu
hart um forræði barnanna og Strindberg
sagði einhveiju sinni í bréfi til útgefanda
síns að eftir að konur fóru að vinna á pósthús-
inu, hafi handrit týnst og bréfum seinkað.
Tvennt er gert í Föðurnum sem
hefur þýðingu, höfuðsmaður-
inn kastar lampa í Láru, og
fóstran setur hann í spenni-
treyju. Nánast allt annað sem
drífur verkið áfram eru samt-
öl. Lára er mjög einstefnuleg
og afgerandi, Strindberg lætur
hvorki hana né neinn annan segja setningu
sem sýnir fram á að hún hafi einhvern tím-
ann verið særð djúpu hjartasári sem útskýri
þessa heift. Sálfræðihernaður hennar er kerf-
isbundinn og viljastyrkur hennar hefur betur
en „skynsemistaktík" höfðumannins. Hún er
djöfulleg.
Tvennt ergert í Föó-
umum sem hefurþýó-
ingu, höfuósmaóurinn
kastar lampa í Láru>
ogfóstran seturhann
í spennitreyju. Nánast
allt annaö sem drífur
verkiö áfram eru
samtöl.
í lok fyrsta þáttar segir hann: „... þér
er gefið djöfullegt vald til að fá þínu fram-
gengt, einsog þeim sem einskis svífast." Hún
neitar því ekki, heldur opinberar fyrir honum
og áhorfendum að hún svífst einskis, og seg-
ir svo um hjónaband þeirra.þú skalt
ekki halda að ég hafi gefið mig, ég gaf ekki,
ég tók það sem ég vildi fá.“ Vald hennar
snýst fyrst og fremst um það að hún geti
„terroriserað" hann með því að draga fað-
erni Bertu í efa. í stað efans vill höfðusmaður-
inn heldur deyja (Berta er honum allt), eða
beijast einsog hann hefur tæknilega þjálfun
til. Hann getur hins vegar ekki barist þannig
í sálfræðistríði. Hann segir við Láru: „. . .
ég bið þig einsog helsærður maður um líknar-
stungu, segðu mér allt. Sérðu ekki að ég er
varnarlaus einsog barn, heyrirðu ekki að ég
kvarta einsog við móður, gleyindu að ég er
karlmaður, að ég er hermaður sem með einu
orði getur látið menn og dýr hlýða; ég bið
þig aðeins um miskunnsemi eins og sjúkling-
ur, ég hendi frá mér valdstákni mínu og
hrópa í bæn um líf. Lára svarar: „Hvað er
að sjá! Græturðu, karlmaðurinn!“ Hún hótar
síðan forræðissviptingu þar til hann kastar
lampanum í bræði. Strindberg gefur ekkert
upp um aðdraganda „ástarstríðsins“, enginn
sérstakur atburður í lífi neinna persónanna
orsakar þessi átök. Og ef um boðskap er að
ræða í leikritinu má segja að hann felist í
síðasta samtali þeirra hjóna. Þegar höfuðs-
maðurinn liggur í sófanum, fastur í spenni-
treyju, gengur Lára að honum og spyr: „Trú-
ir þú því að ég sé óvinur þinn?“ Hann svarar
því játandi og útlistar hvers vegna allar kon-
ur séu óvinir hans, m.a. látin móðir hans.
Þá segir hún: „Ég kannast ekki við að hafa
hugsað eða ætlast til þess sem þú heldur
mig hafa gert. Sjálfsagt er óljós löngun innra
með mér til að ryðja þér úr vegi, en haldir
þú að ég hafi bruggað þér launráð, hef ég
gert það óafvitandi. Ég hef aldrei velt atburð-
um fyrir mér, heldur hafa þeir runnið eftir
þeim brautum sem þú sjálfur lagðir, og mér
finnst ég saklaus fyrir guði og samvisku
minni, jafnvel þótt ég sé það ekki í raun.
Með öðrum orðum, stríð þeirra stendur ekki
á milli réttlætis og ranglætis, heldur á milli
skynsemi og tilfinninga.
Strindberg var stefnt fyrir
sænskan rétt fyrir guðlast,
m.a. fyrir bókina „Að gift-
ast“, en „Rauða rúmið“ og
„Personne“ kölluðu einnig
fram sterk viðbrögð. Þar
hvatti hann ungmenni til upp-
reisnar gegn foreldrum, sagði
þjóðfélagið drepa niður sköpunargleði fólks
og að hjónabandið væri löglegt hórlífi. Það
var hægri pressan og kirkjulegt yfirvald sem
voru prímusmótorar í herferðinni gegn
Strindberg og útgefanda hans Albert Bonni-
er. Bækur hans hurfu úr hillum bókabúða
og hlóðust upp í vöruhúsum. Danskir gagn-
rýnendur voru jákvæðir þótt margir væru
ósammála Strindberg, og snilligáfa hans var
viðurkennd. Danski blaðamaðurinn Georg
Brandes skrifaði kunningja sínum m.a.: „...
þú verður að lesa hann. Hann er eini „talent-
inn“ í Svíþjóð ... hann á eftir að verða stórt
nafn .. . hann stendur algjörlega einn gegn
þessum vitleysingum og hræsni.“
Strindberg var þá í Sviss ásamt Siri og
nýfæddu þriðja barni þeirra. Hann fór til
Svíþjóðar til að standa með útgefanda sínum
í málarekstrinum og það kom honum á óvart
að mikill mannfjöldi tók á móti honum, til
heiðurs og stuðnings. Hann sneri aftur til
Siriar eftir að hafa verið sýknaður, en var
þess fullviss að feministar höfðu átt þátt í
herferðinni gegn honum.
Þegar Faðirinn kom út var Strindberg því
umdeildur maður og leikritinu var strax vel
tekið, nema auðvitað í Svíþjóð. Sænska Dag-
blaðið sagði það vera ýkta útfærslu á þekkt-
um skoðunum skáldsins á konum. Eftir fyrstu
uppsetningu í Kaupmannahöfn var Strind-
berg hinsvegar líkt við snilling. Politiken
sagði það skyldu fijálslynds fólks að sjá verk
eftir þennann útskúfaða sænska rithöfund.
Og franska skáldið Emile Zola skrifaði honum
rétt fyrir jólin 1887: „.. .þú hefur náð fram
kraftmiklum áhrifum af þessu þema efans
um faðerni. Lára er stoltið og óvægið holdi
klætt, með hennar dularfullu kostum og göll-
um . .. hún verður mér mjög eftirminnileg.
í stuttu máli, þú hefur skrifað áhugavert og
forvitnilegt verk . .. eitt af þeim fáu verkum
sem hafa snortið mig djúpt. Trúðu mér, þinn
ævinlegi og einlægi „colleague", Emile Zola.
Og Ibsen hinn norski sendi Hans Osterling
útgefanda Föðurins línu frá Munchen: „...
maður les ekki bók eða verk eftir Strindberg
í óstöðugu andrúmslofti ferðalaga. Ég hef
þess vegna dregið að stúdera verk hans þar
til núna, að ég er kominn í friðhelgi heimilis
míns. Reynsla og athuganir Strindbergs ein-
sog þær koma fram í Föðurnum eru ekki í
líkingu við mínar. En það aftrar því ekki að
sjá og finna til hins ofsafengna krafts sem
býr í rithöfundinum, einsog í fyrri verkum
hans. Faðirinn verður fljótlega settur upp í
Kaupmannahöfn. Ef það verður leikið einsog
á að leika það, með miskunnarlausu raun-
sæi, þá verða áhrifm mögnuð. Með þakk-
læti. Henrik Ibsen.
Strindberg var niðurdreginn og „paranoid"
þótt honum þætti vænt um stuðninginn, og
endanlegur skilnaður hans við Siri var að
nálgast. Honum fannst kvölin af fjarvist Sir-
iar vera verri en nálægðin við hana, þar til
árið 1891, þegar hún flutti til Finnlands með
Marie og börnunum. Skáldið átti þá, fremur
en nokkur annar rithöfundur, eftir að skrifa
fleiri klassísk verk byggð á hans persónulegu
afdrifum.
Höfundur er kvikmyndagerðarmaður.
LÁRUS JÓN
GUÐMUNDSSON
HRINGURINN
J daufu skini lampans, iágum rómi
lesin útvarpssagan, glitrar
hringur,
mynd af ungri konu, krepptir
fingur,
klukkan tifar, slær með dimmum
hljómi.
Lygnir aftur augum, regn
á glugga,
úti hvíslar golan, manstu forðum?
Hugsun sem var aldrei tjáð
í orðum,
eililúnir fætur stólnum rugga.
Tvírætt bros um hiáar varir
leikur,
blindum augum horfir gegnum
tímann
á sólargeisla sindra í gullnu hári.
Um hringinn kreppist hnefinn,
visinn, veikur,
veit að brátt mun töpuð hinsta
giíman,
finnur loksins bragð af
beisku tári.
Höfundur er yfirsjúkraþjálfari Hjúkrunar-
heimilisins Eirar.
TAPIO KOIVUKARI
MEÐ VORINU
Með hækkandi sól
kallar auður vegur
efiist löngun
að
stinga hnífnum
í stígvél og fara
að
höggva tré
fleyta timbur
reisa brú
fara á síld
leggjast í víking
komast í framandi borgir
rata á ótroðnum slóðum
sigla þar sem sjókortin
gefa aðeins vísbendingu
tala útlensku
án þess að kunna
fara eitthvað
gera eitthvað
eða eitthvað
með hækkandi sól
þegar dagar verða lengri
og kvöldin bjartari
Sannleiksleit
Sannleikur einsog klettur
og margir sem leita hans
í roki og vindi
fara þeir víða
án þess að spara krafta
þykist einhver
hann hafa fundið
rengja þá hinir
og finna ei klettinn
Þeir þræta og kýta
og orðin íjúka
í vindinn sem þýtur
í vindinn sem hvín
í vindinn sem
er sannleikur einn
Höfundur er finnskur
rithöfundur og þýðandi.
Ljóóin orti hann á íslensku.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. APRÍL 1997 5