Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1997, Blaðsíða 8

SJALDGÆFARI en þeir sam-
kynhneigðu eru einhverfir
menn og þeir eru enn sérlegri
í háttum, sérþarfirnar svo
miklar að þeir þrífast varla
nema í vernduðu umhverfí
þrátt fyrir fjölþætt og frjáis-
legt nútímaþjóðfélag.
Einhverfír eru ófélagslyndari en aðrir
menn. Ófélagslyndir menn eiga sér yfirleitt
fáeina nákomna, vini og vandamenn, sem
þeir láta sér annt um. Og þótt þeir hirði
ekki um aðra en sjálfa sig kunna þeir að una
við menningarafurðir, s.s. tónlist eða bók-
menntir. Það að láta sér annt um sjálfan sig
er líka nokkurs konar félagslyndi svo lengi
sem sú ræktarsemi er í mennskri mynd. Ein-
hverfir mynda á hinn bóginn sjaldnast nein
varanleg félagatengsl. Jafnvel sjálfskilning-
urinn er mjög takmarkaður og sjálfsbjargar-
viðleitni sumra einhverfra er svo lítil eða
afmynduð að sumir reynast sjálfum sér bein-
línis hættulegir.
Algengt er að bömin séu vel á sig komin,
fríð og gjörvuleg fyrstu tvö árin eða svo,
síðan hrakar þeim á skömmum tíma,
verða önug, staglsöm og ónámfús,
líkust umskiptingum. Þau forðast at-
lot, og eru lítið fyrir félagsskap ann-
arra barna. Leikir þeirra eru einhæfir
og þau una að því er virðist enda-
laust ein við sömu leikina.
Áður fyrr var reynt að finna söku-
dólg fyrir þessum afbrigðum - álfa
eða þaðan af verri vætti. Síðar var
foreldrunum kennt um. Núorðið er
helst gert ráð fyrir arfbundnum ágöll-
um sem komi fram með þessum hætti.
Lögð er áhersla á að stemma saman
taugaboð og samfélagsþarfir með
lyfjum og í annan stað með hæfum
kennsluaðferðum en síður reynt að
grafast fyrir um orsakir í einstökum
tilfellum.
Hugsun þess einhverfa er mynd-
ræn og því er myndum beitt mikið
við kennsluna. Blandað er saman
aðferðum eftir því hver á í hlut, og
einhverfir sitja á skólabekk með öðr-
um venjulegri bömum ef mögulegt
er. Jafnframt njóta þeir sérkennsiu
og ef til vill tilsjónar í heimahúsum.
Um það bil einn af hveijum þúsund
fæðist einhverfur. F’jórir karlar á
móti hverri konu.
Orsakir
Viðbrögð einhverfra við umhverfinu eru
önnur en gerist og gengur enda eiga þeir
örðugt með að læra af reynslunni með sama
hætti og aðrir. Þeir em að sama skapi líkleg-
ir til að koma sér upp nýstárlegu samhengi
á eigin vegum.
Orsakirnar eiga lítið skylt við ófélagslyndi
manns að öðru jöfnu, en em taldar tii lífefna-
fræðilegra afbrigða. Þau efni sem framkalla
taugaviðbrögð manna eru ýmist í of miklum
eða of litlum mæli að verki í líkama ein-
hverfs manns. Þetta ósamræmi veldur
þroskatruflunum en ekki fávitahætti eða vit-
firringu eitt sér. í stað hóglegra viðbragða
verður annaðhvort um slen eða á hinn bóginn
offors að ræða, og sá einhverfi reynist oft
vera undir miklu álagi þótt áreitin gefi ekki
öðram tilefni til æsings. Hættan á einangrun
er einnig að jafnaði mikil því hann flokkar
ekki eða metur með samkomulagi við allsheij-
arreglu þótt minnið kunni að vera gott.
Sá einhverfi kann að ætla sumum hlutum
eða málefnum fáránlegt mikilvægi en hirðir
ekki um önnur einkenni sem flestir álíta að
skipti meira máli. Af þessari ástæðu týna
þeir samhenginu ef hinna vöidu auðkenna
missir við eða ný bætast við. Brosandi sól á
mynd kann að reynast óþekkjanleg vegna
þess eins að hún brosir. Sá einhverfi stígur
út úr strætó út í framandleika sem engum
er sýnilegur nema honum með þeim afleiðing-
um að hann kemst ekki úr spomnum, - og
hefur þó farið margsinnis um sömu slóðir.
Tilviljunarkennd taugaboðin hafa truflandi
áhrif á kynni af mönnum og málefnum. Slík-
ar innri truflanir ógna öllum stundum dóm-
greindinni og valda klunnaskap í hreyfingum
og í skiptum við fólk. Smáatriði reynast ein-
hverfum fyrirstaða, þeir leggja hnífapörin
vitlaust og hafa tilhneigingu til að snúa fyr-
ir sér hlutum að tilefnislausu eftir því sem
öðmm sýnist. Stundum snúast þeir um sjálfa
sig. Og sumir hlæja og flissa svo að óviðeig-
andi þykir. Einhverfir reynast því gallagripir
í félagsskap og einangrast.
í sem stystu máli sagt em einhverfir börn
hendinga fremur en aðrir menn sem á annað
borð teljast með viti. Öll alhæfum við meira
og minna ósjálfrátt til að verða sjálfbjarga,
en með mismunandi markvissum hætti. Trufl-
anirnar valda því á hinn bóginn að einhverf-
ur maður, sem lærst hefur að fóta sig við
FARVEGIR ÞEIRRA SEM ERU ÖDRUVÍSI IM
EINHVERFIR
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
Algengt er aó börnin séu vel á sig komin, fríó
og gjörvuleg fyrstu tvö árin eóa svo, síóan
hrakar þeim á skömmum tíma, veróa önug,
staglsöm, ónámfús og forðast atlot og félags-
skap annarra barna.
einar aðstæður, nær ekki að nýta sér þá
reynslu við sambærilegar kringumstæður.
Reglufesta er svar við þessu fullmikla sjálf-
stæði taugaboðanna. Þessum skorti á félags-
legu innsæi.
Líkt og venjulegur maður sem reynir að
komast ferða sinna í myrku herbergi eru
þeir einhverfu stöðugt að reyna að komast
áfram fyrir tilstyrk reglna sem þeir skynja
ógreinilega vegna vangetunnar til alhæfinga
og eru þeim því nauðsynlegar. Þeir muna
reglumar fremur en þeir nemi þær af inn-
sæi. Sérhæfingin er þeim haldreipi sem þeir
sleppa ekki af hendi vegna þess að þá blasir
við þeim glundroðinn einn.
Einkenni
Einhverfur maður setur sig í annarra spor
án fulls skilnings á orðum eða gerðum fyrir-
myndarinnar og því er hætt við að lexían
ijúki út í veður og vind ef fyrirmyndar af
einhverju tagi nýtur ekki lengur við. Jafn-
framt getur einhverfum hrakað ekki síður
þótt hann hafi um skeið tekið framförum eða
haldið í horfi. Samt er hann samur við sig
þegar að félagslyndinu kemur, hann hænist
ekki fremur að leiðbeinendum sínum en öðru
fólki þótt þolinmæði og alúð góðs leiðbein-
anda kunni að bera árangur í skiptum við
einhverfan mann.
Ævina alla skiptir sjálfstjórn mestu til að
geta talist sjálfbjarga meðal manna, það gild-
ir um alla, en flestum verður eitthvað að
ráði þótt þeir hafi ekki stjórn á aðstæðum
sínum lengur eða skemur. Það gildir ekki
um einhverfa. Ef sjálfstjórnin bregst ein-
hverfum manni er hætt við að hún geri það
algerlega - hann öskrar - barn kann að
steðja út í mikla umferð - ellegar þá að
hann „frýs“ í sporunum eins og sá sem steig
út úr strætó. Sum einhverf börn gráta mikið
og lengi, hávært og óstöðvandi ef sjálfs-
kenndinni er ögrað. Ónnur láta jafnvel ekki
til sín heyra þótt þau séu svöng.
Öll skilningarvitin starfa á einkennilegan
hátt sé höfð hliðsjón af því sem venjulegra
telst. Sá hluti sjónstöðva allra manna sem
sérhæfður er til að skynja hreyfingar nýtist
því betur sem rökkur er meira umhverfis.
Þá verður öllum mönnum helst að ráði að
skotra augunum til og frá til að greina af
skuggaflökti skil birtu og myrkurs. Einhverf-
ir beita sjóninni með þessum hætti oftar en
venjulega gerist. Þótt bjart sé og ekkert að
hvarfla þeir augum eins og rökkur sé. Þeir
eiga það líka til að þrengja sér upp að nær-
stöddum af ástæðulausu eftir því sem öðrum
þykir og þá líklega vegna sh'kra sjónrænna
afbrigða. Þeir reynast furðu naskir við að
rata í myrkri. Síðastnefnt varð einhverfum
ekki til vegsauka fyrr á tíð þegar ekki var
gerður greinarmunur á þeim og geðveikum.
Einhverfir þykja fullsmámunasamir. Þeir
leggja mikið upp úr lykt og bragði, sækja í
hár, og vilja þá stijúka það (sbr. Lenni í
Mýs og menn). Loðfeldir eru ómótstæðilegir.
Ályktunargáfan er í mörgum dæmum svo
takmörkuð að einhverfur maður getur orðið
miður sín við að heyra hljóð sem öðrum venju-
legri mönnum þykja ekki tiltökumál því þeir
álykta þegar útfrá reynslu sinni og gera sér
bærilegt með því móti. Þeir heyra ekki tiltal
ef þeir eru niðursokknir í áhugaefni sitt en
kunna að greina úr fjarlægð þegar bréf er
tekið utan af karamellu. Ekki er víst að
sprenging í nágrenninu verði til þess að ein-
hverfur maður geri svo mikið sem depla auga.
Sá einhverfi þekkir skrjáfið og þarf því ekki
að greina hvað á ferðinni er, en hvellinn
þekkir hann á hinn bóginn ekki. Sprengingin
kemur alveg óvænt og þann einhverfa skort-
ir samnefnara til að verða sér vitandi um
hana vegna þess hversu bundin hann er að-
stæðum hveiju sinni. í staðinn lokast hann
eins og sagt er. Taugaboð sem leiða myndi
af alhæfingu um hljóðið verða ekki til við
svo búið.
Málþroski er lítill, stundum enginn. Getan
til að nota mál takmarkast við eina merkingu
hvers orðs eins og gildir um þýðingatölvu.
Einhverfir sjá því ekki ástæðu til að breyta
um málsnið við nýjar aðstæður, tala að hætti
nærstaddra; orðafar einhverfra, sem á annað
borð tjá sig í mæltu máli, þykir því stundum
heldur óviðfelldið. Stundum bergmála þeir
málfar, látæði og jafnvel raddblæ annarrar
manneskju, ekki einkum til gamans, fremur
af þörf þess sem ekki getur skipt um ger-
anda ræðunnar. Geta ekki leyst upp reynsl-
una í frumþætti og raðað henni saman með
persónulegu móti sér sjálfum til gagns.
Hneigðin til eftirhermu varir lengur fram á
árin með þeim einhverfu en öðrum mönnum,
hún er jafnvel áberandi alla ævi (echolalia).
Tækifærisræðan er eitt helsta vandamálið;
orðum sem helst einkenna hana er sleppt í
tali, s.s. forsetningum, og þeir víxla orðum
svo að úr verður markleysa, settu stólinn við
borðið verður í eyrum þess einhverfa, settu
borðið við stólinn - og það gerir hann! Sum-
ir gera engan greinarmun á andyrðum:
Kveiktu! - merkir þá ýmist kveiktu eða
slökktu.
Flestir menn taka því sem ber að höndum
í samræmi við samfélagshætti, ef ekki keyr-
ir úr hófi um ókunnugleikann, en jafnvel lít-
ilsháttar tilbreyting getur reynst einhverfum
manni hin mesta raun. í örvæntingu sinni
yfir að ráða ekki við aðstæður sínar beita
sumir sjálfa sig ofbeldi og eru svo vanmeg-
andi að mæta þeirri nýju reynslu að þeir
sýna þess jafnvel ekki merki að þeir líði fyr-
ir ofbeldið! Aðrir eru ekki svo frosnir, ef svo
má segja, en veigra sér á hinn bóginn við
flestu sem fyrir þá ber.
Framtíð í uppbyggilegum skilningi er varla
meðfærileg einhverfum manni án mikils að-
halds. Hann lifir í varanlegri nútíð, kannski
einna líkast því sem frummenn eru taldir
gera.
Úf i þjóAfélagió
Ummerking eru einstaklingsbundin
og til era afbrigði sem teljast í jaðri
einhverfu. Af því tilefni er talað um
einhverfuróf. Til jaðartilfellanna telj-
ast Turretsheilkenni sem sumir menn
ætla að sé undirrót sögusagna um
varúlfa. Undir einhverfirófið falla
einnig Aspergerheilkenni sem fjallað
varísíðustu grein. Á síðustu árum hafa
kvikmyndir gert einhverfum sem og
öðrum mannlífsafbrigðum umtöluð
skil. Meðal hinna betri og kunnari
kvikmynda um efni úr einhverfurófinu
eru: Mýs og menn, Regnmaðurinn,
Being There, Edward Scissorhands,
Elvira Madigan, Nell, Kasper Hauser,
Amadeus, Forrest Gump. Vinsældir
t.d. þeirrar síðasttöldu hafa aukið
áhuga, tillitssemi og skilning almenn-
ings á málefninu. Unglingurinn Forr-
est Gump er spurður hvað hann ætli
að verða á fullorðinsárum, og svarar
að bragði: Verð ég ekki ég?
Svarið er dæmigert fyrir einhverfan
mann. Tilætlunarsemi, tákn, undirmál
og markleysur tækifærisræðunnar eru
mörgum einhverfum sem lokaður
heimur og afleiðingarnar verða vand-
ræðaskapur á báða bóga ef slíkur
maður á að athafna sig í fjölmenni.
Næmleiki á rökleysur er oft að sama skapi
mikill og þar með færni við beitingu talna.
Afburðamenn í hugarreikningi og minnis-
meistarar í íjölleikahúsum eru taldir til ein-
hverfurófsins.
Einhverfir eru minnugir á staðhætti og
því ratvísir. En þrátt fyrir afburðamennsku
á þröngu sviði er slíkt ekki talið greindar-
merki því hæfileikarnir þjóna ekki allsheijar-
tilgangi sem er eitthvert vit sé í heldur getur
hvaða kerfi sem orðið markmið í sjálfu sér,
allsheijarregla sem aðrar verða að lúta þótt
venjulegri mönnum kunni að þykja hjákátleg-
ur samsetningur. Leikir einhverfa barna
reynast oft frámunanlega einhæfir af þessum
sökum. Leikirnir búa þegar í upphafi yfir
öilu sem ætlast er til af þeim hversu oft sem
þeir eru endurteknir.
Vanmáttar- og einangrunartilfinningar
setja mjög oft svip á far hins einhverfa.
Dæmi eru þó um að slíkir menn hafi orðið
sjálfbjarga og þá með því að horfast í augu
við sjálfa sig og meta ástand sitt, bera sig
saman við aðra menn. Að fengnum skilningi
á þörf fyrir að breytast og kjarki til að
mæta því sem að höndum ber eru einnig
komin á skilyrði til framfara. Þá kann að
upphefjast spurningaflóð sem öllu máli skipt-
ir að mætt sé með hæfum kennsluaðferðum.
Hugsunarháttur einhverfs manns er í einu
og öllu áráttukenndur og verður það alltaf
hvernig sem að er farið. En slíkt ástand er
hægt að leiða til betri vegar. Þrautseigja ein-
kennir einhverfa. Ólíkt öðram mönnum fá
þeir ekki leið á því sem þeir á annað borð
hafa áhuga á. Eins og við er að búast getur
slíkur eiginleiki komið sér vel í starfi undir
góðri stjórn. Á hinn bóginn getur sá ein-
hverfi hugsanlega komið sér upp áhugamáli
sem verkar til mótsvægis við þráhyggjukennt
hugarfarið og gerir viðkomandi að „venju-
legri“ manni. Áhugaefnið verður þá að ein-
kennast af einhveiju öðru en því sem helst
setur svip á far einhverfs manns; ástundun
„fyrir fólkið“, röklaust tilfinningasamband,
auðsveipni við umhverfi sem ekki lætur að
stjórn hans, - en þyrmir honum þó.
Einhverfur maður er einlægur, hann hefur
óvenju ríka tilhneigingu til að fylgja sannleik-
anum og þar með gæta fyllstu nákvæmni
við meðferð viðfangsefna sinna. Sá hæfileiki
getur komið sér vel í samstarfi við einhverf-
an mann.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 19. APRÍL1997