Lesbók Morgunblaðsins - 05.07.1997, Blaðsíða 10

HERFORINGJARÁÐSKORTIÐ frá 1902. Auðvelt er að gera sér grein fyrir þeim landsvæðum sem fyrst voru tekin til skipulagningar,
þ.e. Arnarhól, iandið milli Vesturgötu og Túngötu, seinna allt suður að tilvonandi Hringbraut, ásamt Skólavörðuholtinu. Kortið nær
þó ekki yfir Skildinganesið enda fór það land ekki undir lögsögu bæjarins fyrr en 1932. Á þetta kort hefur bygginganefnd látið færa
götur í Vesturbænum, sunnan Vesturgötu að Túngötu og fjallað um það seinni hluta ársins 1919.
SKIPULAG
ÍEINA ÖLD
Um elstu skipulagsuppdrætti Reykjavíkur
EFTIR FINN KRISTINSSON
Elsti skipulagsuppdráttur í vörslu borgarinnar er
dagsettur í Kaupmannahöfn í janúar 1904. Hug-
myndir hans hlutu lítinn hljómgrunn hjó bæjaryfir-
völdum, en sama ór heimilaói þó Stjórnarráóió lagn-
ingu vegar yfir Arnarhólstúnió og 1906 hóf lónaó-
armannafélagió undirbúning aó því aó reisa styttu
í minningu Ingólfs Arnarsonar á Arnarhóli.
FYRIR skömmu birtist í dagblöðum
borgarinnar auglýsing um sýn-
ingu á Aðalskipulagi Reykjavíkur
1996 - 2016, fyrst í ráðhúsi
borgarinnar, en síðar í húsakynn-
um Borgarskipulags í Borgartúni
7. Það minnti mig á að elstu
skipulagsuppdrættir varðandi
borgarlandið hefðu þar með náð 100 ára aldri.
Lög um skipulag bæja og kauptúna voru að
vísu ekki sett fyrr en 1921, en elsti skipulags-
uppdráttur í vörslu borgarinnar er dagsettur
í Kaupmannahöfn í janúar 1904. Hann er
fyrir margra hluta sakir hinn merkilegasti.
Vildi ég með þessum línum stuðla að því að
hann, ásamt nokkrum uppdráttum öðrum,
lentu ekki í glatkistunni.
„Ingólfur standandi á stwttbux-
wm . . . ". Arnarhóll og nágrenni
A árinu 1904 barst bæjarstjórn uppdráttur
og greinargerð að skipulagi Arnarhóls og
nágrennis og undirskriftin G. Ahrens. Málið
á greinargerðinni er harla skondið, en þó nokk-
uð öruggt að höfundur hefur dvalið langdvöl-
um á Islandi. Uppdrátturinn ásamt grein-
argerðinni er geymdur í skjalaböggli, sem inni-
heldur ýmis skjöl bæjarstjómar frá árunum
fyrir og eftir aldamótin. Um höfundinn er litl-
ar upplýsingar að hafa, og engar í skjalaböggl-
inum, en í verki sínu Saga Reykjavíkur segir
Klemens Jónsson frá því að Þjóðverji að nafni
Georg Ahrens, ættaður frá Mecklenburg hafi
reist húsið að Lækjargötu 4 og búið þar til
ársins 1856 að hann seldi húsið Helga Thorde-
sen biskupi. Þá segir Klemens frá því að Ge-
org þessi hafi gifst íslenskri konu og átt með
henni börn, m.a. dótturina Agústu, sem giftist
Erlendi Árnasyni snikkara, en þau voru for-
eldrar Einars Erlendssonar húsameistara. Að
þessu athuguðu læt ég mér detta í hug að
höfundur tillögunnar sé sonur þess er til ís-
lands fluttist, en sá er sagður íátinn 1860.
Uppdrátturinn er að mestu einfalt götu-
skipulag, götur liggja samsíða að hluta og að
hluta aðrar homrétt á þær. Þetta form skipu-
lags breyttist ekki fyrr en í endaða seinni
heimsstyrjöldina og má sjá ljósast dæmi um
það á Melunum. Þeir eru allir samkvæmt því
skipulagi, en þegar kemur í Hagana breytir
um, en nóg um það. Höfundur Arnarhólsskipu-
lagsins lét sig ekki muna um að skíra göturn-
ar á svæðinu, en þær afmörkuðust af Banka-
stræti til suðurs, Læknum til vesturs, sjónum
til norðurs og Smiðjustíg til austurs. Ef talið
er frá Bankastræti, hétu göturnar sem lágu
austur-vestur: Björnsgata, Hallgrímsgata (nú
hluti Hverfisgötu), Helgagata, Ketilsgata og
Hrafnsgata. Norðan Hrafnsgötu lágu götur
einungis norður-austur og skyldu heita, talið
frá Læknum: Önundargata, Sighvatsgata,
Ketilbjörnsgata og Örlygsgata. Sunnan
Hrafnsgötu hétu svo götur sem lágu suður-
norður og talið frá Læknum: Hallsteinsgata
(framhald Skólastrætis), Ingólfsgata (fram-
hald Ingólfsstrætis) og Hjörleifsgata.
Hér með læt ég fylgja mynd af uppdrættin-
um (mynd 2), ásamt greinargerðinni. Stafsetn-
MYND 2. Deiliskipulag að Arnarhóli.
(Tillaga G Ahrens frá 1904)
MYND 3. Deiliskipulag að hluta
Skildinganess
ing er óbreytt, nema hvað punktar hafa verið
settir þar sem við á.
Ægisgata 74, 2 Köbenhavn L
Mars 1904
Háttvyrti Herra!
Þar ed reykjavíkur bær er í rífandi fram-
fór og ódum breidir sig bœdi sudur austur
og vestur, vildi eg leifa mjer ad stinga upp á
hvort ekki mundi vera œskilegt ad draga ný
byggingarsvædi undir bæinn. í tilefni þessa
vildi eg stinga upp á ad taka Arnarhól, sem
hid hentugasta svædi bœarins til fyrirtœkisins
og sem med tímanum med reglulegri bygging
mundi verda hin skrautlegasti partur hans.
Leyfi eg mjer því ad vidleggja medfylgjandi
utkast til frekari athugunar fyrir vidkom-
andi. Eg vil stuttlega skyra fra hvernig eg
hugsadi notud nokkur svœdi í utkasti þessu.
Eingin hús ma byggja a Arnarhól lægri
en tvíloftud. Húsradir hugsadi eg mjer lagdar
medframm götunum med opnu svædi í midju
fyrir garda eda til annara afnota.
ad 1 Rádherrans hus hugsadi eg mjer bygt
á uppkastadri hæd, tviloftad, framhleift midj-
an eftir nyustu tísku aó herbergjaskipan og
óllu er ad inrjeting hússins lítur, ef mógulegt
væri med neidsluvatni til brúkunar samt med
undirjardar rœsirum til afleidslu fyrir regn
og eldhúsvatn. Sjálfsagt vœri ad haga her-
bergjaskipun med meiru eftir ósk þess er fyrst-
ur tœki bústad þennan til afnota.
ad 2 Líkneski Ingólfs hugsadi eg gjórt úr
málmi, undirstadan úr einum islenskum
steini yfirpartur steinsins borinn af fjórum
óndveigissulum á hlidunum úthóggvid fornt
vikingaskip undir seglum, bordin alset skjóld-
um, nafn Ingólfs, árstal er hann bygdi landid,
árstal er líkneskid var reist og af hverjum,
Ingólfur standandi i stuttbuxum, med húfu
eftir þarlendri tísku eda vigabúin ad fornum
sid, stálhúfu = fridarins fót = vœru víst best
alt svo mikid sem unt er búid til af islenskum
og í landinu sjálfu.
ad 3 Teikniskóli fyrir handydnamenn
hugsadi eg mjer handan vid lækin. Skóla
þennan ætti ad byggja sem fyrst kenzlugrein-
ar i teiknilist. Fyrst um sinn yrdi vjelsmídi
skipasmídi járnsmídi, húsasmídi og hús-
gagna af flestu tagi handydju ætti ad geta
þrifist og er brádnaudsynleg til framfara
landinu. Audvitad yrdi ad hlynna ad stofnun
þessari, ad kraftar þeir er hún framleiddi
ekki glótudust fyrir landid. Skipasmídi œtti
sjer í lagi ad geta blómgast, þá er madur
tekur tillit til hins stóra flota sem nú er og
sem vaxandi aukist meir og meir med tíman-
um. Skiþabygging samt uppdráttarsvædi
mœtti vist hvergi betur hafa enn á skerja-
fyrdi er liggur svo órstutt frá bœnum
ad 4 Barnaskólan hugsadi eg mjer reistan
austan hólsins vegna barna þeira þar í grend-
inni er med tímanum fjólgudu og of lángt
þœkti ad leita skólans nidur vid tjórn. Skólan
hugsadi eg skipt í tvent, annan helming fyrir
dreingi hin fyrir telpur med bústad fyrirskóla-
stjóran samt leikfimishúsi.
ad 5 Lands-spítala hugsadi eg lagdan í
nordaustur horni hólsins med adgang fra sjó.
Adalbygging sem sínd er á utkastinu hugsadi
egfyrir lækniskóla, bústad kennara samt fyr-
ir pláss til móttöku og útskrifun sjúklinga og
skrifstofum þeim er þórfum spítalans vidvík-
ur. Adal svædi hugsadi eg bygt eftir krófum
tímans - fœdingarstofu, hús fyrir smittusama
sjúkdóma samt Eld- og þvotta hús - annars
yrdi hid stóra fyrirtœki ad leggja undir land-
lœkni og fara eftir radum hans. - sjóbód
mœtti sjálfsagt nota.
ad 6-7-8 hugsadi eg mjer tekin endin af
skúrnum vid hid gamla landshófdingja hús.
Sölvholt yrdi ad falla, sómuleidis med
tímanum hús þaug er liggja vid smidjustig
og liggja i miðri götu. Annad mál yrdi máske
med battariid. Mætti máske vardveita þad
sem nokkurskonar historískar leifar frá firri
tid.
Þad sem hjer i stuttu máli er sagt, er aungv-
an veigen neit er ekki haggast mœtti, breita
um eftir vild ef betur fœri. Eg vildi einungis
láta í Ijós hugsun mína og vil aungvan veig-
in meina ódrum ad hafa annad álit. Þad er
heldur als ekki gefid ad uppástungu þessari
geti ordid framgeingt en af þvi ad nú dreifa
sjer niir kraftar til framkvæmda og gagns
landinu og sóma œttjardarinnar þess vegna
kom eg med uppastúngu þessa og ef henni á
einhvern háttyrdi framgeingt þá væri áformi
minu nád.
Til Bœjarstjórnarinnar i Reykjavík
Vyrdingarfyllst
G. Ahrens.
Við skoðun tillögunnar og greinargerðar-
innar kemur straks í ljós að hún hefur hlotið
lítinn hljómgrunn hjá bæjaryfirvöldum, þegar
á heildina er litið. Þó heimilaði Stjórnarráðið
lagningu vegar yfir Arnarhólstúnið í apríl
1904 og að breidd hans (Hverfisgötunnar)
yrði 24 áinir. Seinna í sama mánuði var sam-
þykkt 15.000 kr. lántaka til framkvæmdanna.
Sú upphæð var hækkuð um 1.000 kr. í júní.
Árið 1906 hóf Iðnaðarmannafélagið undirbún-
ing að því að reisa styttu í minningu Ingólfs
á Arnarhóli. Sú stytta var endanlega afhjúpuð
á Arnarhóli 24. febrúar 1924. Af öðru, sem
fram kemur í greinargerðinni finnst mér at-
hyglisverðar tilraunir höfundar til nýyrða-
myndunar, og hugmyndir hans um skipaiðnað
og slipp í Skeijafirði, einkum m.t.t. þess sem
sagt verður um næsta skipulagsuppdrátt hér
á eftir.
Haf narfélögin tvö og
Milljónafélagié. Skildinganes
Árið 1902 var þeirri hugmynd hreyft að
gerð yrði höfn í Skeijafirði. I framhaldi af
því var bæjaryfirvöldum boðin jörðin Skild-
inganes til kaups. Ekki varð úr þeim kaupum
bæjarins, m.a. vegna of hás kaupverðs að
mati hans. Endirinn varð því sá að einstakling-
ar bundust samtökum og stofnuðu hlutafélag
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. JÚLÍ 1997
i__________________________________________________