Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.1997, Blaðsíða 5

ingagerð í þágu séra Jóns Daðasonár, þegar
hann lánar ekkju reiðufé vegna sonar hennar
á námsbraut, samkvæmt eftirfarandi útdrætti
úr fyrri hluta á nútímamáli:
Breidarparts veósetning!
Árið 1666, þann 30. dag janúar, að Kiiju-
vogi í Höfnum vorum vér eftirskrifaðir menn,
Jón Guðmundsson, Eiríkur Magnússon, Jón
Þórðarson, Bergsveinn Jónsson og Runólfur
Þórðarson viðstaddir og til vitnis kallaðir,
sáum og heyrðum á, að Guðný Magnúsdóttir
meðtók eftir sinni eigin auðmjúkri ósk og bón
nauðsynlega og þarfsamlega í eigin hönd til
láns og heimildar af séra Jóni Daðasyni, gild
og góð, tólf hundruð og tíu aura, sem voru
fimmtíu ríkisdalir og ein specie, hverja hún
sjálf kallaði og lét sér vel lynda og líka og
lýsti að hún vildi sínum syni Jóni Jónssyni til
menningar og útsiglingar hafa og í hans föð-
urs arf gjalda."
Þann 31. maí 1668, var séra Eiríkur Magn-
ússon vígður af Brynjólfi biskupi í Skálholti
Sveinssyni aðstoðarprestur séra Jóns Daða-
sonar í Arnarbæli, samkvæmt kappelláns köll-
un frá honum og var vígslubréf séra Eiríks
gefið út samdægurs, 31. maí 1668 í Skálholti.
Um tveimur árum síðar er séra Eiríkur
Magnússon mættur á prestastefnu þá er fram
fór á Þingvöllum 30. júní til 3. júli 1671. Þar
er verið að ganga frá dómsáliti um að senda
mál séra Lopts Jósepssonar kirkjuprests í
Skálholti út á náð og miskunn Konungs. Mál
þetta var tengt hugsýkisfaraldri 17. aldar og
átti upptök í Skálholtsskóla veturinn 1670,
þegar lögmannssonurinn frá Einarsnesi á
Mýrum, Jón yngri Sigurðsson kenndi kirkju-
prestinum og bróður hans Skapta, þá náms-
manni þar um veikindi sín, með svo góðum
árangri að kirkjuprestur á nú allt undir náð
og miskunn Konungs. En var ekki bakgrunn-
ur þessa máls, að Jón yngri átti barn þann
vetur með frændkonu biskups, sem þá mein-
aði honum ráðahags við barnsmóður sína og
yfirgaf Jón þá Skálholtsskóla?
En þegar röðin kemur að séra Eiríki að
undirrita dómsálitið í Synodalbókinni ritaði
hann eftirfarandi yfirlýsingu: „Jeg undirskrif-
aður veit ei annað, en að Loptur Jósepsson,
sé ei sjálfur valdur í veikleika Jóns Sigurðsson-
arar yngra frá Einarsnesi, hveija mína aug-
lýsta samvisku og til frekara staðfestu, af
mínu trúverðugu yfirvaldi þörf sýnist, til merk-
is mitt nafn að Þingvöllum Anno 1671 3. júlí.
Eiríkur Magnússon."
Þann 29. maí 1672, er séra Eiríkur Magn-
ússon viðstaddur að Hjalla í Ölfusi við samn-
ing milli séra Jóns Daðasonar og Gísla lög-
réttumanns Álfssonar um 6 hundruðum í
Hömrum í Eystrihrepp. í framhaldi af þessu
telur dr. Hannes Þorsteinsson líklegt, að séra
Eiríkur hafi aðallega þjónað Hjallakirkju og
búið þar í grenndinni. I þingbók Jóns Vigfús-
sonar 1673 bls. 308 rita þeir séra Jón Daða-
son og séra Eiríkur undir þingbókina með eig-
in hendi samdægurs og samhliða og sést þá
greinilega, að handlagið er alveg hið sama
og stafadrættirnir hinir sömu. Fjölkynngiorð
sitt hefur séra Eiríkur einmitt fengið af
kennslu séra Jóns Daðasonar, segir dr. Hann-
es Þorsteinsson að lokum.
Segir nú ekki frekar af séra Eiríki Magnús-
syni sem aðstoðarpresti í Arnarbælisþingum
annað en það, að hann var einn þeirra er
komu til greina til prestköllunar að Torfastöð-
um í Biskupstungum og að hann mun hafa
veitt séra Grími Ingimundarsyni aðstoð í veik-
indum hans á árinu 1676,
Áður en lengra er haldið á lífsbraut séra
Eiríks Magnússonar, er við hæfi að eftirfar-
andi komi fram: Á vordögum 1674 tók við
Skálholtsbiskupsdæmi Þórður Þorláksson,
biskups að Hólum, Skúlasonar. Þórður var þá
37 ára og hafði að baki nær 9 ára námsferil
frá helstu námsstofnunum í Evrópu. Hann var
fjölmenntaðastur biskupa á íslandi, mikill
hagleiks- og hugvitsmaður og orðlagt ljúf-
menni. (Brynjólfur biskup Sveinsson dó 5.8.
1675) Eins og áður kom fram dó séra Jón
Daðason í janúar 1676. Við embætti hans að
Arnarbæli tók tengdasonur hans séra Oddur
Árnason.
Selvogsmönnum var fullljóst við áramót
1676-7, að þeir þyrftu nú þegar prest til
Strandar- og Krýsuvíkursókna, vegna þess
hve séra Grímur prestur þeirra að Strönd Ingi-
mundarson var langt leiddur í ólæknandi sjúk-
dómi sínum. Þeir hafa þegar notið þjónustu
séra Eiríks Magnússonar og þekktu mann-
kosti hans og sækja fast og með lagni að
koma honum til embættis að Strönd, með þvi
að fá prófastinn í Gaulveijabæ séra Torfa
Jónsson til liðs við sig. En honum er það ljúft,
einkum vegna þess að hann nýtur nú Selvogs-
sveitar eftir að frændi hans Brynjólfur biskup
arfleiddi hann að skipi sínu og sjóbúð innan
við malarkamp Strandar, ásamt uppsátri.
Þann 25. febrúar 1677 var að Strönd í
Selvogi í viðurvist Torfa prófasts Jónssonar í
Gaulveijabæ séra Eiríkur Magnússon kallaður
til prests að Strönd og Krýsuvík, vegna upp-
Strandarkirkja í Selvogi, byggð 1888.
fajú&mlyU , ffwn, 4i*. d? rJo
'&tgvQvnr j> faífi jQ-jwkvr ■
/-v r. n ? ‘ ■ 'O ’. i - i Þ- <j
V/ J ■ .rI
YFIRLÝSING Eiríks Magnússonar á prestastefnu á Þingvöllum 1671 um sakleysi Loft
Jósepssonar í sambandi við veikleika Jóns Sigurðssonar yngra frá Einarsnesi.
gjafar séra Gríms Ingimundarsonar, sökum
veikinda hans, og í kenningarbréfum Þórðar
biskups segir, að séra Eiríkur Magnússon sé
þeim að öllu góðu dagfari og kenningu og
mannkostum vel kunnur. Kenningar samþykkt
af prófasti og séra Oddi Árnasyni í Arnar-
bæli var undirrituð 1. mars og veitingabréf
séra Eiríks fyrir Selvogsþingum var gefið út
af Þórði Þorlákssyni biskupi og dagsett í Skál-
holti 5. mars 1677.
Þegar séra Eiríkur tekur við embætti sínu
í Selvogssveit fer hann að Vogsósum við Hiíð-
arvatn. Þar hafa Selvogsprestar haft ábýlis-
réttindi frá trúarsiðskiptum, en jarðareigendur
eru kirkjustaðurinn að Strönd og Strandar-
kirkja á meðan Strönd er enn í byggð.
Séra Eiríkur verður því ábúandi að Vogsós-
um, en vegna þess að hann er einhleypur og
lítt gefin fyrir búskaparvafstur leigir hann í
ábúandarétti sínum fjölskyldubónda, næra all-
an búskaparmöguleika jarðarinnar með sér-
samningi þeirra í millum. Þegar séra Eiríkur
kemur i Selvogsbyggð eru þar 42 búendur
(vegna gjöfulla fiskislóða upp að sjávarströnd
með Iendingarvörum). Þá enn 7 búendur á
höfuðbólinu Strönd. Það kom í hlut séra Ei-
ríks að jarðsyngja starfsbróður sinn séra Grím
Ingimundarson á árinu 1678, svo og móður
hans Þórelfi Vigfúsdóttur um 1686.
Séra Eiríkur verður þolandi þess að sjá
höfuðbólið Strönd fara í eyði á tíunda áratug
17. aldar og sandágang teygja sig upp að
Strandarkirkjugarði. En án vafa hefur séra
Eiríkur notið kyrrðar og friðar á bökkum hins
gjöfula veiðivatns og við mófugla- og beiti-
landsheiðina, er teygðist upp að Hlíðarfjalli
og brekkum. Hann er afkomutryggður emætt-
ismaður í húsmennsku og nýtur góðhesta
sinna á reiðgötu undir Herdísarvíkurfjalli og
Geitahlíð á leið til útkirkju sinnar í Krýsuvik,
sem og hinnar litríku kaupstaðarleiðar yfir
Grindarskörð til Hafnarfjarðar.
Árið 1688, þann 20. maí, fól Þórður biskup
séra Eiríki á Vogsósurn, að taka út Stað í
Grindavík af séra Rafni Olafssyni og setja þar
inn séra Stefán Hallkelsson. Þetta verk leysti
séra Eiríkur fljótt og vel af hendi. En frá
þessu verki hafði biskup orðið að ganga árið
áður, með því að séra Rafn neitaði að láta
af hendi kirkjulyklana við biskup sjálfan. En
séra Rafn hafði það eitt brotið af sér við
kirkjuvald að hann neitaði að halda kóngs-
bænadag sem lögboðinn var á árinu 1686.
Með tilliti til manntalsins 1703 er sýnt að
laust fyrir aldamót 1700 hafa ung hjón í frum-
búskap sínum tekið við Vogsósabúi í ábúð
séra Eiríks. Þau voru Jón Jónsson fæddur
1677 og kona hans Helga Gísladóttir honum
fjórum árum eldri. Yngri dóttir þeirra Vigdís
var fædd 1700 og varð móðir Jóns Halldórs-
sonar lögréttumanns að Nesi, fyrri manns
Rannveigar Filippusdóttur, er átti að seinni
manni Bjarna Sívertsson dbrm. og kaupmann
í Hafnarfirði.
Samkvæmt jarðabók Árna og Páls 1706
er Ijóst að Jón bóndi að Vogsósum hefur gott
kúa- og fjárbú, ásamt hlunnindum jarðar í
selveiði, fjörureka og eggjatöku. Þar kemur
fram, að jörðinni fylgja þijú leigukúgildi og
af þeim greiðir bóndi með smjöri til prests og
að hluta til jarðareigenda, en landskuld af
allri jörðinni greiðist til prests inná reikning
jarðeiganda. Bóndinn hefur þá sjö kýr, kvígu
og kálf, að auki prestsins tvær eigin kýr. Þá
hefur sóknarpresturinn séra Eiríkur Magnús-
son herbergi fyrir sjálfan sig og einn þjónustu-
kvenmann og forsorgar sig og hana á eigin
kosti (þjónustustúlka séra Eiríks árið 1703
var Oddný Ólafsdóttir þá 29 ára en, séra Eirík-
ur 65 ára).
Meðal hinna mörgu sjávar- og landbænda
í Selvogssveit fyrir aldamót 1700 voru Páll
Björnsson bóndi og lögréttumaður að Bjarna-
stöðum, fæddur að Teigi í Fljótshlíð og afkom-
andi Önnu á Stóruborg. Dóttir hans Guðrún
átti Bjarna Sigurðsson bónda í Nesi albróður
Péturs einnig bónda þar afa Bjarna riddara í
Hafnafirði. Svo og Jón Jónsson óðalsbóndi og
skáld að Nesi, fæddur laust fyrir 1630. Hann
orti „Sveitarbrag" á árabilinu 1677-80, og
margt sálma, kvæða og gátna. Hann var vel
metinn maður á sinni tíð, átti Nes og bjó þar
til dánardægurs. Hann var talinn fornlyndur
°K trygglyndur og hélt við hinni fornu Nes-
kirkju. Um hana segja þeir Árni og Páll í jarða-
bók 1706, að enn fari þar fram altarisþjónusta
fyrir heimilisfólk í Nesi, en tíundir allar komn-
ar undir Strönd. Embættisgerðir þessar í hinni
fornu Neskirkju hafa því komið í hlut séra
Eiríks að Vogsósum, enda bað Jón óðalsbóndi
séra Eirík um að sjá til þess að hann yrði
jarðsettur í Neskirkjugarði.
Nú er að minnast þess, að 2. mars 1697,
er Jón Vídalín (Þorkelsson) skipaður biskup í
Skálholti, en Þórður biskup lést siðar í sama
mánuði. Hann var því þriðji yfirboðari séra
Eiríks . Þeir voru allir fjölmenntaðir gáfumenn
og átti séra Eiríkur farsæl samskipti við þá
alla.
í byijun mars 1702, lést Jón skáld og óðals-
bóndi að Nesi í hárri elli. Skrifar séra Eiríkur
þá Jóni biskupi Vídalín bréf og skýrir honum
frá því að Jón hafi beiðst þess að vera grafinn
í Nesi. í svarbréfi Jóns biskup til séra Eiríks
23. mars 1702. Kemur fram eftirfarandi: „Þar
er nú enginn nýlega greftraður (í Neskirkju-
garði), og engin skikkun (regla) finnst fyrir
um kirkjugarðinn." Leyfir Jón biskup að „sá
erlegi heiðursmann Jón Jónsson, sem var að
Nesi, megi grafast þar innan kirkju á sinni
heimilis- og eignarjörð." Þar undir kirkjugólfi
í Neskirkju jarðsetti séra Eiríkur Jón Jónsson
vin sinn og þar var síðar við hlið hans lögð
til hinstu hvíldar Guðrún Jónsdóttir, ekkja
hans.
Skömmu síðar sama árs bar það til tíðinda
á Nesþingi í Selvogi 15.maí 1702, að þar var
hýddur N.N. meðal annnars fyrir stuld frá
séra Eiríki á Vogsósum á hálfum fjórðungi
smjörs, tvennum leðurskæðum og malpoka,
er hann hafði tekið úr læstu húsi gegnum
vindauga (loftop). Staðreynd þessi er ekki
hliðholl þjóðsögum um að séra Eiríkur á Vogs-
ósum hafi skotið hlífiskildi yfir sakamenn.
Eftir 1708 er séra Eiríkur á áttræðis aldri og
gegnir án aðstoðar báðum sóknum sínum.
Nú er rétt að minna á það að yngri bróðir
séra Eiríks var Jón Magnússon lögréttumaður
að Marteinstungu í Holtum. Hann var tvígift-
ur og var seinni kona hans Þorbjörg dóttir
Odds lögréttumanns að Haga í Holtum, Magn-
ússonar og s.k. hans Halldóru dóttur séra
Magnúsar í Kálfholti, Pálssonar. Jón lögréttu-
maður lést um 1709-10. Var Þorbjörg ekkja
hans þá um fertugt. Án vafa hefur verið gott
samband á milli þeirra bræðra og ætla má
að hann hafi fylgt bróður sínum til grafar.
Það gæti hafa verið þá að Þorbjörg mágkona
séra Eiríks ræðst til hans sem ráðskona því
þar að Vogsósum var hún til dánardægurs
séra Eiríks.
Siðasta vitneskja um séra Eirík á lífí er
samkvæmt dr. Hannesi Þorsteinssyni 1. des-
ember 1716. Þá bað Jón Vídalín biskup séra
Árna Þorleifsson prest í Arnarbæli að messa
á Strönd einhvern hátíðisdaginn á jólum með
því að hann hafi heyrt, að séra Eiríkur væri
lasburða af elliburðum og tilfallandi veikleika.
Þann 14. desember 1716 segir Jón biskup í
bréfi til séra Árna Þorleifssonar í Arnarbæli
(hann varð prófastur í Árnesþingi) að nú sé
séra Eiríkur á.Vogsósum látinn og sjái hann
um hinstu athöfn. Dr. Hannes Þorsteinsson
ályktar því að séra Eiríkur hafi dáið snemma
í desember fremur en síðast í nóvember.
Að Þorbjörg mágkona séra Eiríks hafi ver-
ið hjá honum síðustu ár hans og þar til yfir
lauk er til vitnis bréf það er Jón Vídalín rit-
aði til Páls Björnssonar lögréttumanns að
Bjarnastöðum 5. maí 1717: „Þorbjörg hefur
og rétt til þess, sem afgangs verður prestanna
launum, sem þar embættast hafa, síðan sál-
ugi séra Eiríkur veiktist til fulls.“
Með bréfi biskups til Páls lögréttumanns
25. maí sama árs sést að þetta hefur verið
Þorbjörg Oddsdóttir ekkja Jóns bróður séra
Eiríks. Að síðustu er að koma á framfæri stað-
festingu þess, að séra Eiríkur annaðist sóknar-
börn sín í Krýsuvík einnig til hinstu stundar.
En það sést þegar Jón biskup Vídalín með
bréfi 16. desember 1716 felur séra Helga Jóns-
syni að Stað í Grindavík að þjóna Krýsuvík
vegna þess að honum hafi þá nýlega verið
tilkynnt um lát séra Eiríks á Vogsósum.
Við ævilok séra Eiríks á Vogsósum Magn-
ússonar „hins fróða“ eins og dr. Jón Þorkels-
son kýs að titla hann, vafalaust sannleikanum
næst þegar við nær alla bókfestu vitneskju
um hann á blaði. En þá kemur berlega í ljós
að við sjáum ekki þann „Vogsósa-Eirík,“ sem
fáfróð alþýða, trúgjarnir fræðimenn og lítt
velhugsandi menntamenn settu á stall í ís-
lensku þjóðfélagi. En við finnum heldur ekki
hinn fortakslausa (absolut person) séra Eirík.
Líklega er það vegna þess að hann hefur týnst
í hógværu, vammlausu, nægjusömu og inn-
hverfu einkalífi sínu ókvæntur og barnlaus.
Séra Eiríkur Magnússon var að áliti
greindra manna fyrst og fremst mannþekkj-
ari, sálfræðingur og mannvinur, sem beitti
þekkingu sinni í þágu meðbræðra sinna, svo
sem í hlutrænum verndartáknum. Hafa Sel-
vogsménn enn munnlega geymd og tákn þessu
til staðfestingar þegar séra Eiríkur létti af
sóknarbörnum sínum viðvarandi ótta við land-
göngu erlendra ránsmanna á úthafsströnd
með því, að taka með sér hleðslumenn upp á
Svörtubjörg. Hann lætur þá bera hleðslusteina
langt að svo varða hans njóti uppstreymis
vindbrots á ystu bjargbrún. Hún er ílöng eftir
bjargbrún og gengur upp til einhleðslu efst.
Að verki loknu afhendir séra Eiríkur Selvogs-
byggð í votta viðurvist vörðuna, sem verndar-
tákn með eftirfarandi orðum: „Meðan enn
stendur steinn yfir steini í vörðu þessari verð-
ur ekki aðsteðjandi ófriður í Selvogi."
Þar með blasti Eiríksvarða á ystu brún
Svörtubjarga við augum Selvogsmanna á út-
hafsströnd frá morgni til kvölds, ásamt með
vitneskjunni um verndarhlutverk það er hún
skyldi þjóna. Og sóknarbörnin minnast sálu-
sorgara síns í þakklátum huga, leyst úr hlekkj-
um óttar.ns. Að 300 árum liðnum, stendur
Eiríksvarða enn í fullri reisn sinni á Jóns-
messu 1995 og aldrei á hinum mörgu liðnu
árum steðjaði ófriður að Selvogsbyggð.
Höfundurinn er frá Þorkelsgerói í Selvogi en
býr í Hafnarfirði.
1ESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/IISTIR 26.JÚLÍ1997 5