Lesbók Morgunblaðsins - 26.07.1997, Blaðsíða 12

FARVEGIR ÞEIRRA SEM ERU ÖÐRUVÍSI VI
OFVIRKNI
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
ÞEKKT teiknimyndapersóna, Denni dæmalausi, er áreiðanlega ofvirkur.
OHLUTBUNDIÐ borg-
arumhverfið getur af
sér misþroska ein-
staklinga á öllum
aldri, fólk sem skarar
fram úr á einu sviði
en er svo á öðrum
mikilvægum sviðum
mannlegra þarfa eins og ósyndur maður í
vatni. Misþroskinn er talinn vandamál barna
en jafnvel kostur í fari fullorðins manns.
Þetta er ein af mörgum mótsögnum nútíma-
þjóðfélags sem gert er lítið úr enda á það
þrifnað sinn að miklu leyti undir mótsögnum
af þessari stærðargráðu.
Við borgaralegar aðstæður kann barni að
lærast að beita sér á ákveðnum þröngt af-
mörkuðum sviðum af þvflíku tillitsleysi við
upprunalegar þarfir sínar að þær ná ekki
lágmarksþroska. í stað þess að sjá mál frá
fleiri en einni hlið, læra að vinsa úr reynsl-
unni með fyrirhafnarlitlum hætti og því næst
stjóma úrvalinu í góðu jafnvægi bera skiln-
ingarvitin margskonar boð með óhóflegum
hætti og viðbrögðin verða í samræmi við
það, ör og óhófleg. Ofvirk eins og það er
kallað. Venjur verða við svo búið hendingar-
og mglkenndar vegna þess að yfirsýn skort-
ir og þar með meiningu með öllu saman.
Kvíði er vitund um vanmátt til að stjóma
aðstæðum sínum. Kvíði er því algeng tilfinn-
ing með þeim jafnvægislausa, þeim ofvirka.
Þeim sem sér ofsjónum yfír aðstæðum sínum
af einhveijum ástæðum og hvort sem er af
raunverulegu eða eingöngu ímynduðu tilefni.
Hann byggir upp hömlur, spennu, vegna slíks
ofboðs, sem svo setur svip á far hans allt.
i leit aó farvegi
Denni dæmalausi er áreiðanlega ofvirkur.
Ólátabelgir fá núorðið þessa einkunn. Og slík-
ur óhemjuskapur, bestíulæti, óþekkt, sem
ekki ber nein merki samstarfs eða friðarvilja,
er rakin til efnafræðilegra orsaka.
Árið 1915 gekk heilabólgufaraldur yfir
Bandaríkin. Margir þeirra sem sýktust þá
lifðu veikina af en h'iutu varanlegan heila-
skaða. Ummerkin reyndust í mörgum dæm-
um hin sömu og í þeim tilfellum sem við
kennum við ofvirkni. Af þessu sögulega til-
efni var tekið að kalla slík hegðunarafbrigði
„Minimal Brain Damage", oftast einkennd
með skammstöfuninni MBD, og þar með rekja
þau til minniháttar heilaskemmda. Við með-
höndlun á hegðunarvandkvæðum af þessu
tagi notast menn við skammstöfunina til að
sérkenna viðfangsefnið þótt sennilega sé eng-
inn fótur fyrir því að heilaskaði liggi að baki
ofvirkni yfírleitt þótt svo sé í einstöku tilfell-
um. Talað var um óþekkt fyrr á tíð og stund-
um refsað fyrir, en viðbrögðin eru önnur við
sömu hegðunarvandkvæðum samkvæmt hinu
nýja orðalagi. Lyfjagjafir.
Sama uppeldisfræði gerir ráð fýrir því að
námsþroski hljóti að vera samstiga leikræn-
um þroska. Bam sem ekki tekur þátt í algeng-
ustu leikjum getur verið heilbrigt að öllu leyti
en slíkir lifnaðarhættir eru taldir leiða til
þroskatruflana og þar með námsörðugleika.
Þannig er leiðsögn að hóplyndi og hlýðni við
stjómanda hópsins falin í nafnagaldri sem á
að heita lýsandi en er leiðandi og með miklum
takmörkunum.
Einkenni ofvirkni era sögð:
1) Einbeitingarskortur.
2) Óeirð.
3) Athyglisbrestur.
4) Ómarkviss athafnasemi.
5) Afbrigðilegt málfar.
Sé hægt að lýsa hegðun um ákveðið tíma-
bil með meirihluta þessara auðkenna er talið
að um ofvirkni sé að ræða. Þessi fræði draga
upp vægast sagt villandi mynd af þeim bág-
ræka. í nemendahópi era alltaf einhveijir sem
strax á unglings- eða jafnvel bemskuárum
líta út eins og miðaldra menn og sýna lítil
merki um þörf fýrir bamaleiki. Þeir hinir
sömu verða svo með tímanum að starfsmönn-
um safna, og jafnvel að virðulegum embættis-
mönnum með háar prófgráður, meira að segja
sumir að þingmönnum og ráðherram og þó
alla tíð eins í útliti og háttum og á bemskuár-
unum. Slíkum manngerðum kann að fara
fækkandi með hveiju ári af kennslufræðileg-
um ástæðum en voru algengar meðal nem-
enda Menntaskólans í Reykjavík. Það er miklu
nær lagi að ætla um þessa manngerð, svo
áhrifarík sem hún hefur verið meðal embætt-
ismanna og reyndar sérfræðinga, að alltum-
lykjandi námsgetan hafí fyrir vikið orðið þrá-
hyggjukenndari og sérhæfðari en ekki hitt
að hún hafi minnkað.
Man ekki einhver eftir dæmigerðum kúr-
ista? Fræðin um misþroska og ofvirkni bera
þess merki að vera samin af slíku fólki; sá
sem ekki reynist jafn yfírvegaður og fræðar-
inn sjálfur hlýtur kenniheitin. En lífið er ekki
yfírveguð skynsemi heldur flaumur sem leitar
sér farvegar — jafnt líf sérfræðinga sem
annarra. Meðan ósamræmi er milli þessa
tvenns, flaums og farvegar, má búast við
hömlulausri hegðun af heilbrigðu og eðlilegu
tilefni eins og hver maður ætti að geta séð
opnum augum.
Heilagar kýr
Ef samskipti manns og umhverfis eiga að
vera eitthvað umfram glundroðann einn verð-
ur hegðunarmynstur hans að svara til nær-
staddra. Það er því augljóst að margskonar
vandkvæði geta leitt af hvoru tveggja, ósam-
ræmi milli þroskaþátta í fari einstaklingsins
sjálfs og á hinn bóginn milli þeirrar hegðun-
ar sem honum er tömust og aðstæðna hans.
Ósamræmi sem kann að koma fram þótt
hann hafí tekið út eðlilegan þroska miðað
við aðstæður sem honum era tamari.
Heimóttarskapur, fálæti, eða á hinn bóginn
órósemi, ómarkviss hegðun geta átt sér
margskonar óskyld tilefni þótt lýsi sér á einn
veg. Allir menn tjá sig með líkamanum jafn-
hliða orðum, ekki síst böm. En þó helst sá
sem ekki fínnur sér stað með viðeigandi
hætti meðal þeirra sem hann verður að um-
gangast, t.d. meðal skólafélaga og frammi
fyrir kennara. Viðleitnin til að fínna sér hlut-
verk getur vel borið þess merki að viðkom-
andi sé virkur um of. Látæðið er glundroða-
kennt, tætingslegt. Hvað sem því líður er
langsótt að tala um heilaskemmdir í því sam-
bandi, M(inimal) B(rain) D(amage).
Líklegri skýring er að sá sem kallaður er
ofvirkur hafi af sálrænum og sögulegum
ástæðum ekki forsendur fyrir þeirri hegðun
sem ætlast er til af honum, t.d. vegna þess
að hann er langt að kominn. Ef skýringin á
hegðunarafbrigðum hans er ekki heimska
þess heima alda er jafn líklegt að þeir þætt-
ir skapgerðar þess ofvirka, sem stuðla eiga
að misfellulausum samskiptum, séu ekki nógu
samstiga; fíókið félagslíf, eins og nútímans
oftast er, sé því ekki við hæfí hans. Þar sem
mannleg samskipti frá einni stund til annarr-
ar byggjast yfírleitt á samræmingu flókinna
hegðunarmynstra getur margt farið úrskeið-
is. Margskonar vandkvæði geta orðið til að
hæfilegur þroski náist ekki áreynslulaust.
Einstaklingurinn getur þó verið stálheilbrigð-
ur þrátt fyrir vandkvæðin og bernsku sína —
a.m.k. jafn heilbrigður og hver annar mis-
þroska fullorðinn maður.
Heimilisaðstæður barns geta verið mjög
frábragðnar því sem almennt gerist þótt ekki
þurfi í sjálfu sér að vera slæmar. Hinar al-
gengari aðstæður reynast því sumpart fram-
andi en að öðru leyti er fæmin umfram meðal-
lag; niðurstaðan af þessu ósamræmi verður
svo að talið er að um misþroska sé að ræða.
Einnig getur verið að aðstæður séu af verra
taginu, þær gefí tilefni til tortryggni í við-
móti, mjög einhæfrar eða mótasagnakenndr-
ar hegðunar, vantrúar á sjálfan sig og samfé-
lagið. Af þessu ástandi öllu leiðir að snúa
verður siðunum á haus til að bamið læri; þar
með greinast öfgar og ósamræmi í hegðun
þess og niðurstaðan verður hin sama og við
hin heilbrigðari skilyrði, að bamið telst líf-
fræðilega afbrigðilegt.
Jafnlíklegt og að heimilisaðstæður svari
ekki lágmarkskröfum um þroska er hitt að
ósamræmi ríki milli upplags og skapgerðar
einstaklingsins sem alltaf er að töluverðu
leyti áunnin eins og komið hefur verið inn
á. Þriðji þátturinn, hinn félagslegi, kann svo
að vera í ósamræmi við fyrmefnd einkenni.
Líkurnar fyrir þessu sundurlyndi öllu eru
auðvitað að sama skapi meiri sem einstakling-
urinn er að upplagi ólíkari því sem gerist og
gengur. Hitt er jafn líklegt að maður sem
hefur að upplagi alla burði til að verða venju-
legur þjóðfélagsþegn, á sama spori og þorr-
inn, mótist í samræmi við einhæfar heimilis-
og félagsaðstæður, fái einkenni misþroska
vegna leiðsagnar um miður gagnleg svið ein
og sýni merki um ofvirkni vegna þess að
vamir hans, sikti reynslunnar, fái ekki á sig
samræmda mynd heldur hleypi ýmist öllu að
honum eða engu. Á heimili hans vantar helstu
þætti sem fleytt geti markvisst víðfeðmum
einstaklingsþroska þótt hvorki vanti næringu
né húsaskjól og jafnvel ekki góðlátlegt við-
mót.
Vaxandi einhæfni gætir í nútíma fjöl-
skyldulífí með hruni stórfjölskyldunnar, auk-
inni hlutdeild konunnar á vinnumarkaðinum
og aukinni fyrirferð tækja eins og sjónvarps
í barnauppeldi. Foreldrarnir snúa alltaf sömu
hlið að bömum sínum og eru sjálfir mjög
háðir hegðunarmynstram sem gera ekki ráð
fyrir þroskavænlegum samskiptum við böm,
t.d. vegna atvinnu beggja. Fyrirmyndir af
skjánum og úr kvikmyndum reynast einnig
í meira lagi einhæfar, t.d. drengjum sem
mest umgangast móður sína og kvenkyns
fóstru- og kennaralið. Verst eru þeir þó stadd-
ir sem að upplagi era verulega frábrugðnir
meðaljóni og meðaljónu ef þeir hafa ekkert
annað til að miða við en kvikmyndir því á
þeim vettvangi er sérstæði langoftast lagt
út á verri veginn; í bíó eru þeir góðu hver
öðram líkir en hinir vondu því sérstæðari sem
þeir reynast illvígari.
Misþroska kann af þessum ástæðum og
öðram að leiða af því einu að á mótunarárun-
um fyrirfínnst engin samsvöran í umhverfinu
við helstu skapgerðareinkenni þess sem mis-
þroska er talinn, hvorki í samskiptum við
annað fólk né frá afþreyingariðnaðinum. Slík-
um börnum hættir til að rangtúlka skapgerð
sína, drauma og þrár. Vegna skorts á hæfum
fyrirmyndum koma þau sér upp hegðunar-
mynstram sem era óæskileg fyrir þau sjálf
jafnt sem aðra, lenda í kröggum og eru úr-
skurðuð mannlífsafbrigði.
Minnumst þess að getan til að tjá sig skilj-
anlega byggist ekki á neinni einni heilastöð
eða einum hæfíleika manns heldur samræm-
ingu sumra af helstu eiginleikum heila og
annarra líffæra mannsins (t.d. fara andi og
öndun saman eins og orðin segja til um og
era háð heilbrigði hvor annars). Sama gildir
um alla félagsstarfsemi þótt í mismiklum
mæli sé; hegðunarmynstrin, sem hún hvílir
á, era margrætt. Næst lagi er því að ætla
að þekking á viðkomandi einstaklingi og
umhverfí hans opni helst leiðir fyrir hann til
að bæta sér upp hegðunarvandkvæði.
Fjölskyldan verður ekki skilin frá einstakl-
ingnum ef fínna á sjálfsmynd og skapgerðar-
einkenni samkvæmt hinni fomu leiðsögn
hefðanna. En fjölskyldan er hin heilaga kýr
borgaraþjóðfélagsins og því úr vöndu að ráða,
jafnvel svo að gripið er til markleysutals við
greiningu á afbrigðum fremur en að halda
sig að kjarna málsins.
Einslaklingurinn og ef naf raedin
Við greiningu á ofvirkni er barn sem ekki
sýnir af sér lámarks nýtni á orku við athafn-
ir sínar talið afbrigðilegt og lýtalaus hegðun
fullorðins fólks þá talin hið eina gilda við-
mið. Fumkenndri leit barnsins að einhveiju
forvitnilegra en fyrir því liggur hveiju sinni
er kallað ofvirkni með athyglisbresti og sér-
kennt enn frekar með XIZ/YCC/ZZX eða
ámóta skiljanlegum samsetningi.
Hvað sem slíkri viðleitni líður til að sjá
hina fullorðnu í bömunum er heilbrigt að
vera misþroska þegar maður er bam en miklu
síður þegar maður er fullorðinn. Sum börn
taka þroskann út í stökkum, önnur með
hægðinni, sum skara fram úr jafnöldrum sín-
um á ákveðnu sviði, jafnvel þótt enginn hafí
lagt að þeim að gera það, en eru á eftir á
öðram sviðum og samt er ekkert að.
Allra síst ættu menn að vera að gaufa í
efnafræði þótt krakki kunni að reynast skrít-
inn við fyrstu kynni. En það er gert. í skjóli
þeirrar klisju, sem skammstöfunin verður,
er rannsóknin takmörkuð við efnafræðileg
ummerki hegðunarvandkvæða þótt ekki sé
meiri tíðindi að finna megi efnasambönd að
baki atferli en að hægt er að stafsetja orð.
Minna má það ekki vera, svo vit sé í, en
ætla manni sögulega merkingu. Sá sem held-
ur sig baksviðs í leikhúsi sér ekki það sem
málið snýst um.
Markviss athafnasemi er af augljósum
ástæðum fremur á færi fullorðinna en barna.
Að sama skapi er ástæða til að ætla að ómark-
viss athafnasemi bama eigi sér eðlilegar skýr-
ingar. Böm eru oft viss í sinni sök, einkum
þau sem hafa líflegt ímyndunarafl, og þau
leitast við af þaðan af minni fyrirhyggju að
ná markmiðum sínum, enda gerir ekkert nema
endurtekning, þjálfun, menn hófstillta og fyrir-
hyggjusama. Slík þjálfum tekur langan tíma
og kemur efnafræði ekki við.
Helsta tilefni þess að ætla að um ofvirkni
sé að ræða er ágreiningur við börn á heimil-
um og í skólum. Greiningin er vafalaust rétt
og jafnvel líka rökrétt að stytta sér leið til
efnafræðinnar og lyfjagjafa í framhaldi af
því. En orsökin fyrir þessari hegðun er þó
líklega einkum þröngsýni uppalenda frammi
fyrir náttúrlegum þroskaþörfum barnsins sem
öðram staðreyndum mannlífsins. Þær þarfir
eru ekki viðurkenndar vegna þess að upp-
alendum hefur tekist að afneita kirfílega hin-
um sömu þörfum í eigin fari.
Höfundur er rithöfundur
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 26. JÚLÍ 1997