Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.1997, Blaðsíða 7

þrjátíu. „í upphafi sendum við ákveðin til-
mæli til þýðendanna um stíl, nefndum ýmiss
stíleinkenni eins og hlutlægni og hliðskipaðar
setningar en fyrnska var hins vegar nánast
bönnuð. Síðan þurfti að ákveða hvað ætti að
samræma í þýðingunum og hvað ekki. Það
var sjálfgefið að samræma nöfn og viður-
nefni. Einnig var ákveðið að samræma þýðing-
ar á tæknilegu orðfæri sem hægt væri að ná
utan um, svo sem lagamál þar sem merkingin
er tiltölulega stöðluð og einsleit og orð um
húsakost og skipakost. Það var hins vegar
mjög erfitt að samræma þýðingar á ýmsum
algengum orðum og frösum. Nægir að nefna
orðið „bóndi“ sem er óþýðanlegt á ensku vegna
þess hvað merkingarsviðið er víðtækt og háð
samhengi. Þess má svo geta að íslendinga
sögur eru fjörutíu talsins og eru ólíkar innbyrð-
is hvað varðar stíl. Og segja má að ólíkur
stíll þýðendanna endurspegli þá sundurleitni
að vissu leyti.
íslendinga sögur eru lifandi heimur og fjöl-
breyttur og þýðir ekki að taka hann of stífum
tökum. Það væri hvorki rétt gagnvart sögun-
um né þýðendunum. Það er ekki hægt að
gefa þýðendunum of ströng fyrirmæli því þá
væru þeir famir að þýða inn í eitthvert form
og þar með væru þeir orðnir þvingaðir. Þeir
verða að fá að vera svolítið í friði til að þeirra
eigin hæfíleikar fái að njóta sín. Þannig reynd-
um við að taka á þessu og ég held að það
hafi tekist nokkuð vel. Yfirlestur var líka ná-
kvæmur; fyrst las íslendingur yfír, einkum
með tilliti til nákvæmni og svo las enskumæ-
landi maður með áherslu á stíl þýðinganna.
En auðvitað urðum við að sætta okkur við
að það er ekki hægt að koma öllu til skila í
þýðingu; hvernig er til dæmis hægt að koma
setningu eins og „Fögur er hlíðin" til skila
með öllum þeim aukamerkingum og hugrenn-
ingatengslum sem hún vekur hjá íslending-
um?“
Viðar segir að hann hafi farið að sjá sögurn-
ar í nýju ljósi þegar fór að líða á verkefnið.
„Það kom í ljós að yngri sögurnar sem oft
hafa verið kallaðar úrkynjaðar voru auðþýdd-
ari því stíll þeirra er oft liprari. Eldri sögum-
ar voru hins vegar erfiðari viðfangs enda oft
hraungrýtisleg setningaskipan í þeim. Banda-
rískum prófarkalesara okkar, Don Brandt,
þótti til dæmis Víglundar saga bráðskemmti-
leg og líkti henni við Mozart-óperu en hún
hefur alltaf verið talin heldur ómerkileg enda
seint skrifuð rómantísk ástarsaga."
Fœra sögurnar neer þungamiójunni
Jóhann segir að fyrst í stað verði lögð
áhersla á að koma hinni nýju útgáfu inn á
sem flest bókasöfn í Bandaríkjunum, Kanada
og Bretlandi, en verkið, sem er í fimm þykkum
binduin, alls ríflega 2.300 blaðsíður, hafi ver-
ið prentað í þijú þúsund eintökum.
„Lykilmarkaður okkar er bókasöfn en einn-
ig verður farin kynningarherferð í mennta-
stofnanir í Bandaríkjunum. í henni munum
við leggja áherslu á Leif Eiríksson og afrek
hans og minna þannig á forn tengsl land-
anna. Markmið okkar er að koma íslendinga
sögunum inn í menntastofnanirnar sem
kennsluefni í bókmenntum. Bandaríkjamenn
hafa sagt okkur að með heildarútgáfu eins
og þessari, sem hefur ítarlegan inngang, kort,
skýringarmyndir, orðaskrár og annað slíkt,
ætti okkur að geta orðið nokkuð ágengt í
því. Seinna meir er svo ætlunin að gefa út
einstakar sögur úr safninu, eða valdar sögur
saman í einni bók, til að ná til annarra mark-
aðshópa."
„Það ríður líka mjög á að koma sögunum
meira inn í bókmenntasögur og yfirlitsrit,"
bætir Viðar við. „Þær hafa alltaf verið svo
mikið jaðarfýrirbæri í almennum bókmennta-
sögum. Þessi útgáfa ætti að geta fært þær
nær þungamiðjunni, þar sem þær eiga heima.
Hún auðveldar lesendum að nálgast þennan
miðaldaheim, sem nútímasamfélag Qarlægist
alltaf hraðar og hraðar, með ýmiss konar ítar-
efni.“
Landvinningar
Bókaútgáfan Leifur Eiríksson var stofnuð
árið 1993 í því augnamiði að gefa íslendinga
sögur og þætti út á ensku. I upphafi lögðu
útgefendur fram verulegt stofnfé en síðan
hafa fengist rausnarleg framlög, til dæmis frá
Norræna menningarmálasjóðnum, Ariane-
áætlun Evrópusambandsins, Evrópusamband-
inu, UNESCO, Alþingi íslendinga, Menningar-
sjóði, Vísindasjóði (Rannís) og íslenskum fyrir-
tækjum, einkum Flugleiðum, Prentsmiðjunni
Odda og Búnaðarbankanum.
Jóhann segir að með þessari heildarútgáfu
íslendinga sagna og þátta á ensku skapist
ný sóknarfæri til að kynna þennan sagnasjóð
á erlendri grund. „Ýmsum hefur fundist að
íslendinga sögurnar séu miklu miður kunnar
en maklegt er. Þær skipa sér meðal fremstu
bókmenntaverka heims og verðskulda virðingu
og athygli í samræmi við það. Við vonum að
þessi útgáfa muni bæta hér úr og hún muni
vinna sögunum ný lönd.“
HAFA AHUGA A VIKINGUM,
KUNNA RÚNASTAFRÓFIÐ
OG LESATOLKIEN
Robert Kellogg prófessor í bókmenntum vió Virgi-
níu-háskóla í Bandaríkjunum ritar inngang að nýju
------------------y-------------------------------
ensku útgáfunni á Islendinga sögunum. Hann kynnt-
ist sögunum fyrst á sjöttd áratugnum þegar hann
dvaldist hér á landi vió nám í eitt ár. ÞRÖSTUR
HELGASON hitti hann aó máli í íbúó sem hann
hefur fest kaup á í miðbæ Reykjavíkur og ræddi
vió hann um sögurnar, nýju þýóingarnar á þeim
og útflutning þeirra.
EKKI er víst að allir geri sér
grein fyrir gríðarlegu landkynn-
ingargildi sagnaarfsins.
Hundruð, ef ekki þúsundir
karla og kvenna út um allan
heim hafa öðlast sín fyrstu
kynni af landinu í gegnum
sögurnar og sum þeirra hafa
orðið sannkallaðir íslandsvinir. Robert Kel-
logg er einn þeirra en hann kom hingað til
lands í fyrsta skipti árið 1957 er hann dvaldi
hér við íslenskunám einn vetur.
Eftir dvöl sína hér hóf hann að
kenna Njálu og Laxdælu við Virgi-
níu-háskóla í Bandaríkjunum þar
sem hann er nú prófessor í bók-
menntum. Hann kenndi sögurnar
í enskum Penguin-útgáfum. Hann
gerði svo nokkurt hlé á þessari
kennslu sinni en fyrir tíu árum
blossaði áhuginn á íslendinga sög-
unum upp aftur og hefur hann
síðan einbeitt sér að rannsóknum
á þeim. Áhuginn á íslandi hefur
alltaf verið fyrir hendi en Robert,
eða Róbert eins og hann skrifar
sig í símaskránni, festi kaup á
íbúð í miðbæ Reykjavíkur árið
1987 og hefur búið í henni á
hveiju sumri síðan.
Kunna rúnaataf rifiA utanaó
og lesa Tolkien
Róbert segir að í rannsóknum
sínum síðastliðin ár hafi hann
haft sérstakan áhuga á að skoða
samfélagið sem sögurnar spruttu
úr á 13. öld og það sé líka einn
af lyklum þess að auka skilning
og áhuga útlendra lesenda á þess-
um bókmenntum.
„Mér hefur alltaf þótt það níjög
mikilvægt fyrir skilning okkar á
sögunum að skilja samfélagið
sem fóstraði mennina sem setti sögurnar
saman. Hér á landi veit fólk kannski eitt-
hvað um það hvernig hlutirnir gengu fyrir
sig á íslandi á 13. öld en almennur lesandi
í útlöndum veit lítið um það. Það þarf að
bæta úr því og þá myndu útlendingar gera
sér betur grein fyrir því hverslags bók-
menntir þetta eru.“
Róbert segist ekki hafa neinar áhyggjur
af því að íslendinga sögurnar muni ekki
ná athygli landa sinna og annarra ensku-
mælandi þjóða. Þær ættu að eiga greiða
leið inn í bandaríska háskóla en sumir
þeirra hafa haft þær á kennsluskrá sinni
til langs tíma.
„Það er mikilvægt að koma þessum þýð-
ingum inn í sem flesta háskóla en jafnframt
er mikilvægt að þær fáist á sem flestum
bókasöfnum framhaldsskóla í Bandaríkjun-
um. Þar eru þær ekki kenndar, og verða
að öllum líkindum ekki, en í framhaldsskól-
unum er hópur krakka sem hefur áhuga á
heiminum sem sögurnar lýsa. Þetta eru
aðallega strákar á aldrinum fjórtán til sext-
án ára sem hafa áhuga á víkingum og ís-
lenskum fornhetjum, algengt er að þeir
kunni rúnastafrófið utanað og lesi Tolkien.
Ef þessi heildarútgáfa á ensku væri til í
bókasöfnum skólanna sem þessir áhuga-
sömu unglingar sækja myndu þeir alveg
örugglega lesa í henni fram og aftur."
Ýktar en yf irleitt raun«ee|ar
í inngangi sínum að þýðingunum setur
Róbert íslendinga sögumar í heimsbók-
menntasögulegt samhengi. Hann segir að
sögurnar séu meðal annars merkilegar fyrir
þær sakir hve raunsæjar þær séu. „Þama
er verið að lýsa venjulegu fólki á mjög raun-
sannan hátt. Auðvitað em sumar persónur
og afrek þeirra ýkt en yfir höfuð eru sögurn-
ar raunsæjar í frásögn sinni. Þetta er afar
sérstakt því slíkt raunsæi kom ekki fram í
öðrum evrópskum bókmenntum fyrr en á
átjándu öld. Aðrar miðaldasögur eru yfir-
leitt svokallaðar táknsögur, sögur sem fjalla
um eitthvað annað en liggur í augum uppi,
hafa með öðrum orðum táknræna merkingu
en slíkar aukamerkingar er erfitt að finna
í íslendinga sögunum."
Róbert fjallar einnig sérstaklega um sög-
umar sem segja frá landnámi Islendinga í
Vesturheimi. „Þessar sögur vekja auðvitað
sérstakan áhuga á meðal lesenda vestan-
hafs. Og til að gera þær enn áhugaverðari
held ég að það væri ráð að vekja athygli á
því að frásögnin um landafundi Leifs er einn-
ig saga um trúskipti, um skipti úr heiðnum
sið í kristni. Sögumar eru meira en einhveij-
ar þurrar sögulegar heimildir, þetta eru
krassandi bókmenntaverk, oft full af spennu
og dulúð. Vegna þessa vekja þær áhuga hjá
fleirum en fræðimönnum. Leifur fer ferð
sína til þess að telja föður sinn á að taka
kristna trú. í frásögninni af þeim feðgum
blandast á mýstískan hátt fundur Ameríku
og kristnitakan og það ljær henni aukið
gildi og gerir hana hnýsilegri fyrir nýja les-
endur.“
Forseti íslands, Ólafur Ragnar Grímsson,
hefur sett fram þá hugmynd að gera teikni-
mynd um fyrsta íslendinginn, og þar með
fyrsta Evrópumanninn, sem fæddist í Amer-
íku, Snorra Þorfínnsson, og vekja þannig
athygli á landafundum Leifs heppna í
Bandaríkjunum. Róbert líst vel á þessa hug-
mynd og segir að það sé mun skynsamlegra
að gera teiknimyndir upp úr sögunum en
leiknar myndir. „Leiknar kvikmyndir um
víkinga eru ekki trúverðugar og draga frem-
ur upp heldur fáránlega mynd af hetjunum
en hitt. í teiknimynd er hins vegar allt leyfi-
legt og hetjur sagnanna myndu fá að njóta
sfn. Það mætti því huga betur að þessari
hugmynd."
Fyrr eóa siöar konta þoir til islands
Með þessari nýju ensku útgáfu á íslend-
inga sögunum er erlendum fræðimönnum
gert kleift að rannsaka sögumar án þess
að kunna íslensku. Útgáfan veitir aðgang
að öllum sögunum og þáttunum í vönduðum
samræmdum þýðingum sem fræðimenn geta
reitt sig á við rannsóknir sínar. Það er spurn-
ing hvort þær muni ekki hafa þau áhrif að
færri fræðimenn leggi það á sig að læra
íslensku þar sem þess gerist nú ekki þörf,
nema í sérstökum tilfellum.
„Það er ljóst að félagsfræðingar og mann-
fræðingar og aðrir slíkir hópar sem hafa
verið að rannsaka sögumar sífellt meira sem
heimildir um samfélagsgerð og annað slíkt
munu ekki endilega leggja það á sig að
læra íslenskuna," segir Róbert. „Þeir munu
væntanlega taka þessum þýðingum fagn-
andi. Þýðingarnar munu ömgglega valda
því einnig að fleiri fræðimenn af þessum
sviðum og öðram munu kynna sér þessar
bókmenntir.
Ég er þeirrar skoðunar að þeir sem þurfa
nauðsynlega að læra íslensku til að rann-
saka sögurnar læri frekar nútímaíslensku
en forníslensku eins og nú tíðkast. Sögurn-
ar eru til með nútímastafsetningu og auk
þess eru hjálpartæki eins og Orðstöðulykill-
inn á nútímamáli. Ég held því að það væri
nytsamlegra fyrir unga fræðimenn að læra
nútímaíslensku með teknu tilliti til þess að
það er jú það mál sem hér er talað og skrif-
að nú.
Það er alltaf viss hópur fræðimanna sem
verður eftir sem áður að kynnna sér ís-
lenska tungu til að geta rannsakað sögurn-
ar. Margir úr hinum hópunum munu líka
fyrr eða síðar vilja koma til íslands að
kynna sér landið og tunguna; menn hafa
það á tilfinningunni að þeir séu að missa
af einhverju ef þeir gera það ekki, þeim
finnst þeir ekki skilja sögurnar að fullu.“
Morgunbladid/Arnaldur
„í BANDARÍSKUM framhaldsskólunum er hópur krakka sem hefur áhuga á heiminum sem sögurn-
ar lýsa. Þetta eru aðallega strákar á aldrinum fjórtán til sextán ára sem hafa áhuga á víkingum
og íslenskum fornhetjum, algengt er að þeir kunni rúnastafrófið utanað og lesi Tolkien,'1 segir
Robert Kellogg prófessor sem ritar inngang að nýrri enskri heildarútgáfu á íslendinga sögunum
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9.ÁGÚST1997 7