Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.1997, Blaðsíða 12

á bak hans, hár og hendur. Á borðinu, í
hægindastólnum og á teppinu nálægt borð-
inu lágu opnar bækur.
Fimm mínútur liðu og fanginn rótaði sér
ekki. Fimmtán ára innilokun hafði tamið
hann á að sitja kjur. Bankastjórinn bankaði
á gluggann með einum fingri, en fanginn
hreyfði sig ekki við það. Þessu næst braut
bankastjórinn innsiglið varlega og stakk
lyklinum í skrána. Ryðgaður lásinn ískraði
og í hurðinni brakaði. Bankastjórinn átti
von á skyndilegu undrunarópi og fótataki,
en þijár mínútur liðu og enn sem fyrr var
allt hljótt handan við hurðina. Hann afréð
að fara inn.
Maður með öllu ólíkur venjulegri mann-
eskju sat hreyfíngarlaus við borðið. Hann
var ekki annað en skinnið og beinin, með
sítt liðað hár eins og kona og skegg-
flækju. Hann var gulur á hörund, af honum
moldarkeimur, kinnamar sognar, bakið
langt og grannt, og handleggurinn sem
studdi úfíð höfuðið var svo magur og visinn
að sárt var á að horfa. Hár hans var þegar
grásprengt og engum kæmi til hugar að
trúa því að þetta dapra, hnigna andlit til-
heyrði fertugum manni. Hann svaf...
Pappírsörk sem hann hafði skrifað á lá á
borðinu fyrir framan bogið höfuð hans.
„Veslings maður!“ hugsaði bankastjór-
inn. „Hann sefur og dreymir eflaust þesar
milljónir! Það eina sem ég þarf að gera er
að taka þetta hálflík og kasta í rúmið, halda
púða fyrir vitum þess og hin nákvæmasta
rannsókn gæfí ekki tilefni til að álíta að
dánarorsökin væri af völdum ofbeldis. En
látum okkur nú lesa það fyrst sem hann
hefur hripað."
Bankastjórinn tók blaðið og las eftirfar-
andi:
Á hádegi á morgun öðlast ég frelsi mitt
á ný ásamt réttinum til að blanda aftur
geði við fólk. En áður en ég yfirgef þetta
herbergi og lít sólina að nýju er eitt og
annað sem ég má til með að segja yður.
Með hreinni samvisku, og með Guð mér til
vitnis, lýsi ég því yfir að ég hef skömm á
frelsinu, lífínu, heilsunni og öllu því sem
bækumar segja að sé blessun heimsins.
í fímmtán ár hef ég rannsakað jarðlífið
gaumgæfílega. Sstt er að ég hef ekkert séð
af jörðinni, fólkinu, en í bókum yðar hef
ég drukkið sætt vín, sungið söngva, elti
hirti og villisvín í skógi, elskað konur...
Dásamlegar skepnur, jafn loftkenndar og
ský gerð af töfrum stórskálda yðar, hafa
sótt mig heim um nætur og hvíslað að mér
stórfenglegum sögnum, svo mig hefur
sundlað við. í bókum yðar hef ég klifíð
Elbruz og Mont Blanc og af tindunum hef
ég séð sólina rísa að morgni, flæða um him-
ingeiminn, höfin og fjallstinda með rauð-
gullnu á kvöldin. Þaðan hef ég séð eldingar
skjótast upp yfir mér og kljúfa skýin. Græna
skóga hef ég séð, akra, fljót, vötn, borgir.
Sírenur hef ég heyrt syngja og hljóðpípu-
leik smalanna. Ég hef snert vængi fagurra
vætta sem flugu til mín til að tala um guð.
í bókum yðar hef ég kastað mér í hyldýpi,
gert kraftaverk, myrt, brennt borgir, préd-
ikað ný trúarbrögð, lagt heilu kóngsríkin
að fótum mér.
Bækur yðar hafa veitt mér þekkingu.
Allt það sem óþreytandi mannshugurinn
hefur skapað í gegnum aldirnar er hnoðað
saman í lítinn knött í höfði mínu. Ég veit
ég er flestum kænni.
Og ég fyrirlít bækur yðar. Ég fyrirlít
alla blessun þessa heims, alla þekkingu
hans. Allt er hégómi, skammlíft, loftkastal-
ar ogjafn villandi og hillingar. Þér kunnið
að vera stoltir, vitrir og glæsilegir, en dauð-
inn mun má yður afjörðinni eins og mýsn-
ar undir gólffjölunum. Og afkvæmi yðar,
saga yðar, þessir ódauðlegu snillingar yðar
munu fijósa eða sallast í ösku ásamtjarðk-
úlunni. Þér hafíð tapað skynseminni og
eruð á villustigum. Þér takið lygar fyrir
sannindi og Ijótleika fyrir fegurð. Það fengi
á yður ef epla- og appelsínutré færu að
bera froska og eðlur í stað ávaxta, eða ef
rósir tækju að lykta eins og sveitt hross.
Ég undrast það, að þér fólk, skulið hafa
tekið himininn fyrir jörð. Mig langar síst
af öllu að skilja yður.
Til að sýna það í verki hve mjög ég fyrír-
lít allt sem þér standið fyrir hafna ég þess-
um tveimur milljónum sem mig dreymdi
eitt sinn um að eignast eins og um paradís
værí að ræða, en ég hef viðbjóð á núna.
Til að afsala mér þeim mun ég yfirgefa
þennan stað fímm stundum áður en tíminn
kemur og bijóta þar með samkomulagið.
Þegar bankastjórinn hafði lesið þetta,
lagði hann blaðið á borðið, kyssti höfuð
þessa undarlega manns og yfirgaf húsið
grátandi. Aldrei áður, ekki einu sinni eftir
að hafa tapað miklum fjármunum í kaup-
höllinni, hafði hann fundið fyrir jafn mikilli
sjálfsfyrirlitningu og nú. Þegar hann kom
aftur til herbergja sinna háttaði hann en
æsingur og tár héldu lengi fyrir honum
vöku.
Morguninn eftir komu fölir varðmenn
hlaupandi og tilkynntu honum að þeir hefðu
séð manninn í gestahúsinu laumast út um
gluggann í garðinn, stefna á hliðið og
hverfa. Bankastjórinn hélt í gestahúsið með
þjónum sínum til að sjá það með eigin aug-
um að fanginn væri flúinn. Til að koma í
veg fyrir ófyrirsjáanlegt upphlaup seinna
meir, tók hann örkina með játningunum
af borðinu, gekk aftur til síns heima og
læsti plaggið í eldtrausta skápnum.
Guðbrandur Siglaugsson íslenskaði.
MERGUR MÁLSINS 26
EIGA/HAFA EITTHVAÐ
SAMAN VIÐ EINHVERN
AÐ SÆLDA
EFTIR JÓN G. FRIÐJÓNSSON
Sögnin að sælda merkir „harpa,
sálda, sigta (í sáldi)“ og er bein
merking algeng í fomu máli, t.d.:
sælda einhverja eða hrista sem
hveiti og Þeir sitja við og sælda silfrið.
Yfírfærð merking sambandsins sælda
saman „hafa samskipti, vera saman, vinna
sarnan" er einnig kunn úr fornu máli, t.d.:
mundi margur spurt hafa, þó að minni
hluti ætti saman að sælda. Þessi merking
er algeng í nútímamáli en orðasambandið
eiga engu saman að sælda í merkingunni
„eiga ekkert sameiginlegt“ sem Bjöm
Halldórsson tilgreinir (18. öld) mun naum-
ast notað.
Úr síðari alda máli eru kunn ýmis af-
brigði af orðatiltækinu, t.d.: við höfum
ekki átt um svo margt saman að sælda
(1664) og ég hef lítið saman við hann
að sælda (1847). Algengastar eru mynd-
irnar hafa eitthvað saman við einhvern
að sælda eða eiga eitthvað saman við
einhvern að sælda og oftast eru orðatil-
tækin notuð með neitun, t.d.: vilja ekkert
hafa/eiga saman við einhvern að sælda.
Líkingin vísar til þess menn vinna saman
við sáld en slík vinna krefst samvinnu
tveggja. Ekki er víst að merkingin sé leng-
ur öllum gagnsæ enda hefur dregið úr
mikilvægi þessa verklags í nútímaþjóðfé-
lagi. Eins og áður gat er algengast að
nota orðatiltækið með neitun. Ekki virðist
þörf á að skýra það sérstaklega en til
gamans skal tilgreint dæmi frá 18. öjd. í
bréfi sem Jón biskup Árnason skrifar Árna
Magnússyni árið 1725 segir: þér hafið
ekki haft neitt óhreint við hann saman
að sælda þar sem óhreint virðist vísa til
„óhreins mjöls“ og í yfírfærðri merkingu
til „óheiðarlegra samskipta".
LJÓÐRÝNI VII
EINAR BRAGI
LJÓSIN í KIRKJUNNI
Hikandi Ijós
þukla syfjuðum gómum
um kvöldþvala veggi
þegjandi steinkirkju.
Haustmáni skarður
leggur róðukross dökkan
á hjarnföla bringu
kulsællar foldar.
Yfir dottandi byggð
hljóma kólfslögin dimmu
við málmhöttinn kalda
í brothættri kyrrð.
í grenistokki svörtum
ferðast daglilja bliknuð
með bogmannsör hvíta
gegnum hjartablöð sölnuð.
(í ljósmálinu, 1970.)
Iófrjóum umræðum í kjölfar svokallaðrar formbyltingar í íslenskri ljóðagerð
hefði þetta ljóð trúlega verið sagt ort í „frjálsu formi“ af því að ekki er
fylgt hefðbundnum bragreglum. En „frjálst form“ er ekki til, því að form
felur ævinlega í sér bindingu, og þetta ljóð er mjög formfast. Formfesta
þess er hins vegar af öðru tagi en bragreglur segja fyrir um. Erindin eru
Qögur, hvert um sig fjórar línur og ein málsgrein, ein umsögn, ævinlega
fremst í annarri línu. í hverri línu er eitt nafnorð og eitt lýsandi orð (lýs-
ingarorð eða lýsingarháttur nútíðar). í fyrsta erindinu er lýsandi orðið
ævinlega á undan nafnorðinu, en í hinu fjórða er því öfugt farið. í öðru og þriðja
erindi er það breytilegt. í fyrri erindunum tveimur eru síðari línurnar tvær einn
forsetningarliður, en þeir eru þrír í hinum síðari. Af þessu má sjá að formið er
bæði strangt og knappt.
Annað einkenni þessa ljóðs er markvisst, hnitmiðað og áhrifamikið myndmál,
sem byggist á persónugervingum, myndhverfíngum ognýgervingum. Myndirnar
eru iðandi af lífi og hreyfingu. Þær tala sjálfar án nokkurra útskýringa og búa
í raun yfír miklu víðfeðmari texta en felst í orðunum sjálfum. Þær má sjá og
skilja sem eðlilegar, náttúrulegar myndir, nema í síðasta erindinu þar sem málið
verður flóknara og sýnt er meira en unnt er að sjá. Lesandanum er skömmtuð sýn
í ákveðinni röð í þeim ákveðna tilgangi að leiða hann síðast að þeirri sýn sem
ekki sést.
Ljóðið hefst á tvöfaldri persónugervingu. Ljósin eru hikandi og hafa góma,
og gómamir eru syfjaðir. Lesandinn er þá staddur inni í steinkirkju um kvöld og
sér bjarma kertaljósa flökta um dökka veggi. Með persónugervingunni er eins
og ljósin þreifi með fingrum upp eftir myrkum veggjunum til að gæða þá birtu
og lífí. Þögn ríkir.
í næsta erindi veit lesandinn að það er síðla hausts þegar snjór er fallinn og
hann sér skuggann af krossi á jörðinni, annaðhvort skuggann af krossinum á
kirkjunni sjálfri eða sáluhliðinu. En með hreyfingu myndarinnar sem felst í sögn-
inni „leggur" er það haustmáninn skarði sem leggur krossinn á bringu kaldrar
foldar eins og verið sé að leggja kross á bijóst látinnar stúlku.
í þriðja erindinu er þögnin rofín þegar hljómur kirkjuklukknanna berst út í
kvöldkyrrðina. „Byggð" er óljóst orð og við vitum ekki hvernig sú byggð er, en
við fínnum ekki nærveru neinna hjá okkur í kirkjunni. Sérstökum áhrifum er
náð með því að segja kyrrðina „brothætta11. Það er í senn yfirfærsla til hluta
og segir um leið frá eðli þessarar þagnar, sem mér finnst bundin andakt og
sárri sorg.
Fjórða erindið er flóknast og knýr lesandann til táknræns skilnings. „Daglilja“
er heiti á garðjurt af liljuætt, en ekki er unnt að sætta sig við að í kirkjunni sé jurt
í svörtum grenistokki. Því verður að skilja orðið „daglilja“ sem tákn. Lilja er oft
tákn sakleysis og forskeytið „dag- “ getur bent til skamms tíma. Því fínnst mér
eðlilegt að líta svo á að verið sé að segja okkur frá andláti lítillar telpu, og um
leið kemur tenging við myndina í öðru erindinu. Orðið „stokkur" segir að kistan
sé lítil. í kirkjunni sjáum við aðeins kistuna, en skáldið segir okkur hvað í henni
er. Beitt er nýgervingu: þar sem táknið er jurt er þeirri mynd haldið, jurtin er
bliknuð, hjartablöðin sölnuð. Bogmannsörin hvíta hlýtur að tákna dauðann. Mynd-
in er nýstárleg af því að ekki er algengt að skjóta jurtir af boga. Og hvers vegna
er örin hvít? Gefur það tilefni til að draga ályktun um dánarorsök? Er hún hvíti-
dauði, berklar?
Dagliljan ferðast í grenistokknum. Hugsanlega má skilja það á tvo vegu.
Annars vegar að verið sé að bera telpuna til grafar, að ljóðið hefjist inni í kirkj-
unni og síðan sé kistan borin út þegar klukkunum er hringt. Hins vegar er auð-
vitað líka hægt að skilja umbreytinguna frá lífí til dauða sem ferð.
Einar Bragi hefur oft breytt ljóðum sínum, og svo er um þetta ljóð. Þegar
það birtist í bók hans Gestaboð um nótt (1953) voru erindin fimm. Hið fimmta
var svo numið á brott. Ekki veit ég hvers vegna, en ef til vill hefur skáldinu
fundist hann segja þar of mikið, gefa of miklar skýringar, og því viljað skilja
meira eftir hjá lesandanum að ráða í sjálfur. En fímmta erindið var svona:
Undrandi móðir
fylgir hæglát og ein
yfir áttlausa fönnina
og skelfur í frostinu.
NJÖRÐUR P. NJARÐVÍK
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. ÁGÚST 1997