Lesbók Morgunblaðsins - 09.08.1997, Blaðsíða 11

Mynd:Rósa Ingólfsdóttir
VEÐMÁLIÐ
SMÁSAGA
EFTIR ANTON TSEKOV
„Ég fyrirlít bækur yóar. Ég fyrirlít alla blessun þessa
heims, alla þekkingu hans. Allter hégómi, skamm-
líft, loftkastalar og jgfn villandi og hillingar. Þér
kunnió aó verg stoltir, vitrir og glæsilegir, en
dauóinn mun má yóur af jörðinni eins og
mýsnar undir gólffjölunum.“
ADIMMU haustkvöldi gekk
aldinn bankastjóri um
gólf á skrifstofu sinni og
minntist veislu sem hann
hafði haldið haust eitt
fyrir fimmtán árum.
Gáfað fólk hafði sótt
veisluna og samræður
höfðu verið athyglisverðar, meðal annars
hafði dauðarefsing verið til umræðu. Meiri-
hluti gestanna, sem samanstóðu af mörgum
fræðimönnum og blaðamönnum, hafði verið
á móti henni: að þeira áliti var þessi tegund
refsingar ekki í takt við tímann, siðlaus og
passaði ekki í kristið samfélag. Sumir töldu
að breyta bæri dauðarefsingu hvar sem
væri í ævilangt fangelsi.
„Ég er á öðru máli,“ hafði bankastjórinn
sagt við gestina. „Að sönnu hef ég ekki
reynt á sjálfum mér hvorki dauðarefstingu
né ævilangt fangelsi, en megi ég dæma a
príori, tel ég að dauðarefsing sé siðaðri og
mannlegri en fangelsisvist. Böðullinn slær
snöggt og drepur en fangelsið gerir það
sama hægt. Hvor böðullinn er mannvinur?
Sá sem aflífar skyndilega eða sá sem dreg-
ur úr þér líftóruna á mörgum árum?“
„Hvor um sig er jafn grimmur," sagði
einn gestanna. „Hvor um sig miðar að því
sama — að taka líf. Ríkið er ekki guð. Það
hefur engan rétt til að taka það sem það
getur ekki endurgoldið.
Meðal gestanna var ungur lögfræðingur
á að giska tuttugu og fimm ára gamall.
Inntur eftir skoðun sinni sagði hann: „Dauð-
arefsing og ævilöng fangelsisvist eru jafn
siðlausar. En væri mér gefinn kostur á að
velja á milli þess að vera tekinn af lífi og
fangelsaður ævilangt, veldi ég hiklaust
seinni kostinn. Líf er skárra en ekkert líf.“
Þá þegar höfðu fjörugar rökræður kvikn-
að. Bankastjórinn, sem í þann tíð var bæði
yngri og örari, missti stjórn á skapi sínu,
barði í borðið og hvessti sig við unga lög-
fræðinginn. „Það er ekki satt! Ég veðja við
þig tveimur milljónum að þú endist ekki
einu sinni fimm ár einn í klefa."
„Sé einhver alvara á bak við veðmálið,"
svaraði lögfræðingurinn, „þá veðja ég því
að ég haidi út í allt að fimmtán ár en ekki
fimm.“
„Fimmtán! Samþykkt!“ þrumaði banka-
stjórinn. „Herrar mínir, ég legg tvær
milljónir undir!“
„Ég tek því! Þú leggur milljónir, ég legg
frelsi mitt að veði!“ sagði lögfræðingurinn.
Og þannig kom til þessi skyndilega og
heimskulega veðmáls. Bankastjórinn, sem
var spilltur og kærulaus í þá daga og kunni
ekki aura sinna tal, var yfir sig glaður út
af veðmálinu. Undir borðum hæddist hann
að lögfræðingnum. „Áttaðu þig, ungi mað-
ur, áður en verður um seinan,“ sagði hann.
„Tvær milljónir eru mér ekki neitt, en þú
hefur á hættu að glata þremur eða fjórum
bestu árum ævi þinnar. Ég segi þremur eða
fjórum, því þú heldur ekki lengur út. Og
gleymdu því ekki, vesalings maður, að sjálf-
viljug innilokun er mun strembnari en til-
neydd. Tilhugsunin um það að þú getir á
hverri stundu öðlast frelsi þitt á ný mun
plaga alla tilvist þína í fangelsinu. Ég vor-
kenni þér!“
Meðan bankastjórinn gekk um gólf í
herberginu sínu minntist hann alls þessa.
„Hver er tilgangurinn með þessu veð-
máli?“ hugsaði hann. „í hvaða tilgangi var
þessi lögfræðingur að kasta fimmtán árum
ævi sinnar á glæ og ég að sóa tveimur
milljónum? Hvernig gat þetta sannað að
dauðarefsing sé hvorki betri né verri en
ævilangt fangelsi? Engan veginn! Að mínu
leyti var þetta hugdetta mannsins sem átti
of mikla peninga, af lögfræðingsins hálfu
helber græðgi.“
Skömmu seinna mundi hann eftir atburð-
um sem fylgdu í kjölfar þessa kvölds.
Ákveðið hafði verið að lögfræðingurinn
sæti af sér undir strangri gæslu í einu af
húsunum á eign bankastjórans. Skilyrðin
voru: í fimmtán ár skyldi hann ekki fara
yfir þröskuldinn, ekki hitta nokkra lifandi
sálu né heyra mannsrödd, ekki fá dagblöð
né bréf. Hann fékk hljóðfæri og átti rétt á
bókum til lestrar, mátti skrifa bréf, drekka
vín og reykja. Eina samband hans við um-
heiminn skyldi fara um lítinn sérgerðan
glugga og skyldi hann ekki mæla orð.
Bækur, tónlist, vín og þvíumlíkt var honum
heimilt eftir þörfum en einungis í gegnum
gluggann og með orðsendingum. Því til
sönnunar að innilokunin væri gerð af fúsum
og frjálsum vilja, innihélt samningurinn
hvert einasta smáatriði og skyldi hann sitja
inni nákvæmlega fimmtán ár, frá því klukk-
an tólf á hádegi þess 14da nóvember 1870
til klukkan tólf á hádegi þess 14da nóvem-
ber 1885. Hin minnsta tilraun til að bijóta
samkomulagið, jafnvel tveimur mínútum
áður en afplánun lyki, skyldi fría banka-
stjórann því að greiða milljónirnar tvær.
Fyrstu tvö ár vistarinnar þjáðist lögfræð-
ingurinn hræðilega af einsemd og leiðindum
— eða svo mátti lesa úr knöppum orðsend-
ingum hans. Dag og nótt hljómaði slagharp-
an í klefa hans. Hann neitaði sér um vín
og tóbak: vín, skrifaði hann, vekur þrár og
þráin væri versti óvinur fangans. Aukin-
heldur væri ekkert jafn niðurdrepandi og
að drekka gott vín einn og yfirgefinn. Og
tóbakið eitraði loftið í herberginu. Fyrsta
árið lét lögfræðingurinn einkum útvega sér
afþreyingarbókmenntir — skáldsögur með
flóknum ástarfléttum, glæpareyfara, ævin-
týralegar sagnir, skemmtibækur og þess-
háttar.
Á öðru árinu hætti tónlistin að berast
úr húsinu og lögfræðingurinn bað einungis
um sígildar bókmenntir. Fimmta árið heyrð-
ist tónlistin aftur og fanginn bað um vín.
Fólk, sem fylgdist með honum í gegnum
gluggann, sagði að hann gerði ekki neitt
allt árið annað en eta, drekka og liggja í
rúminu, iðulega súpandi hveljur og muldr-
andi við sjálfan sig. Hann opnaði ekki bók.
Marga nótt sat hann hvíldarlaust að skrift-
um. En þegar morgnaði reif hann allt það
sem hann hafði skrifað. Oftar en einu sinni
heyrðist hann gráta.
Seinni hluta sjötta ársins helgaði lög-
fræðingurinn sig tungumálanámi, heim-
speki og sagnfræði. Svo hugfangin var
hann af þessu viðfangsefni sínu að banka-
stjórinnn átti í fullum föngum með að út-
vega honum bækur; á fjórum árum hafði
hann sent eftir nálega sex hundruð bindum.
Meðan á þessari dellu stóð fékk bankastjór-
inn eftirfarandi bréf frá fanga sínum:
Kærí fangavörður!
Þessar línur ríta ég á sex tungumálum.
Sýndu sérfræðingum þær. Biddu þá að lesa
þær. Finni þeir engar villur æski ég þess
að skotið verði af byssu í garðinum tit
merkis um það — það mun sanna að ég
hafði ekki iðjað til ónýtis. Snillingar allra
alda og landa tala ólíkt tungumál, en sami
neistinn brennur innra með þeim. Ef þú
aðeins þekktir þann guðdómlega neista sem
ég finn fyrir í hjarta mínu nú þegar ég skil
þá!
Óskinni var fullnægt — bankastjórinn
skipaði svo fyrir að hleypt yrði af tveimur
skotum í garðinum.
Að tíu árum liðnum sat lögfræðingurinn
hreyfingarlaus og las ekki annað en guð- '
spjöllin. Bankastjóranum þótti það ein-
kennilegt að sá sem tileinkað hafði sér sex
hundruð vísdómsdoðranta á fjórum árum,
skyldi eyða næstum einu ári í það að lesa
þunnt og auðmeltanlegt hefti. í kjölfar
guðspjallanna fylgdi trúarbragðasaga og
guðfræði.
Síðustu tvö ár innilokunarinnar las fang-
inn geysilega og af handahófi. Fyrst las
hann náttúruvísindi, þá bað hann um Byron
eða um Shakespeare. Á nokkrum bleðlum
bað hann um bækur um efnafræði, læknis-
fræði, skáldsögu og heimspekilega eða guð-
fræðilega ritgerð — allt þetta á einu bretti.
Lestrarvenjur hans minntu einna helst á
mann á sundi meðal braks af sökkvandi.
skipi og það var sem hann gripi dauðahaldi ■*
í hveija fjöl af annarri sér til bjargar.
II
Sem hann minntist þessa hugsaði gamli
bankastjórinn með sér: „Á morgun klukkan
tólf er hann fijáls. Og þá má ég greiða
honum tvær milljónir samkvæmt samkomu-
laginu. En borgi ég honum kemst ég í klípu.
Það rýr mig inn að skinninu.“
Fimmtán árum fyrr hafði hann átt fleiri
milljónir en hann gat talið, en nú óttaðist
hann að eignir hans væru minni en skuld-
ir. Hann hafði farið glæfralega að í kaup-
höllinni og stundaði spákaupmennsku í
bland við hófleysi sem hann hafði aldrei
náð tökum á þrátt fyrir aukinn þroska og
aldur. Hafði þetta höggvið skarð í auð hans
og þessi hugaði, sjálfsöruggi og stolti auð-
maður var ekki orðinn annað en smákall
sem óttaðist hveija breytingu í reiknings-
haldinu.
„Bölvað veðmálið,“ tautaði gamli maður-
inn fyrir munni sér og tók um höfuðið.
„Hvers vegna gat maðurinn ekki dáið?
Hann rænir mig síðasta skildingi, hann
kvænist, hann nýtur lífsins, hann á eftir
að spila á fjármarkaði meðan ég fylgist
afbrýðissamur eins og betlari með honum.
Á hveijum degi mun ég heyra hann segja
það sama: „Hamingja mín er þér að þakka, -
leyfðu mér að hjálpa þér.“ Nei, það er of
langt gengið! Það eina sem kemur í veg
fyrir gjaldþrot mitt og skipbrot er dauði
þessa manns!“
Klukkan sló þijú. Bankastjórinn sperrti
eyrun. Húsið var í fasta svefni — eina hljóð-
ið sem heyrðist var kliður úr frosnum tiján-
um fyrir utan. Hljóðlaust tók hann upp lykil-
inn að dyrunum sem ekki höfðu verið opnað-
ar í fimmtán ár úr eldtraustum skáp, klæddi
sig í frakkann og gekk út.
Það var dimmt og kalt og hann rigndi.
Hvass rakur vindur ýlfraði um allan garðinn
og gaf tijánum engin grið. Bankastjórinn
hvessti augun en sá ekki til jarðar, ekki
hvítar styttumar, húsið né trén. Þegar hann
nálgaðist staðinn þar sem gestahúsið stóð _
kallaði hann tvisvar til varðmannsins. Hann
fékk ekkert svar — hann hafði greinilega
leitað skjóls undan veðrinu og svaf einhvers
staðar í eldhúsinu eða í gróðurhúsinu.
„Láti ég verða af ætlunarverki mínu,“
hugsaði gamli maðurinn, „fellur grunur
fyrst á varðmanninn."
Með því að þreifa fyrir sér í myrkrinu
fann hann tröppurnar og dyrnar og gekk
inn í holið. Þá þreifaði hann sig áfram inn
á þröngan gang og kveikti á eldspýtu.
Enginn var nálægur — einungis einhvers
konar rúm án rúmfata var þarna og svart-
ur kolaofn í horninu. Innsiglin á hurð her- -
bergisins sem hýsti fangann voru óbrotin.
Þegar slökknaði á eldspýtunni gægðist
gamli maðurinn skjálfandi af æsingi inn
um gluggann.
í herbergi fangans logaði dauft kerta-
ljós. Fanginn sat við borð. Það sá aðeins k
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. ÁGÚST 1997 1 1