Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.1997, Blaðsíða 8

TÍÐARANDI í ALDARLOK, 3. HLUTI
FORSPRAKKAR
PÓSTMÓDERNISMANS
Samkvœmt „kenning-
um “ Baudrillards er
heimurinn ekki lengur
samfellt markadstorg
eins ogfyrr á hinu
kapítalíska skeidi‘
heldur leikvangur
par sem ímyndir og
tákn veltast um í
stjómlausum tryllingi.
listaverks og menningar utanfrá, óháð sjálfs-
skilningi, reynslu og tilfinningum höfunda
eða gerenda. En Foucault svelgdist von bráð-
ar á þeim miði og hafnaði forsendunni um
sjálfstætt, ytra sjónarhorn. Þess í stað hóf
hann að efla póst-strúktúralískan seið: sér-
hver stofnun og samskiptasnið mannlífsins
sé gegnsýrt af valdi af einhveiju tagi er ein-
ungis verði skílið utanfrá. Póststrúktúralism-
inn er fremur almenn kenning um vald en
kenning um aimennt vald: Engin ein tegund
drottnunar er, að dómi Foucaults, yfirgnæf-
andi í heiminum heldur verðum við að skoða
nákvæmlega einstök félagskerfi til að skilja
hvers konar drottnun er þar á ferð. Slík inn-
skoðun tiltekinna stofnana og hefða - and-
stætt útskoðun strúktúralistanna gömlu -
var lífsverkefni Foucaults.
Skilgreining Foucaults á valdi er býsna
sérstök. Hann hefur lítinn áhuga á því hvern-
ig bein skipun eða hótun kúgar einstakling
til athafnar hér og nú - talar tii dæmis um
opinbert þrælahald sem birtingarmynd of-
beldis fremur en valds. Hann gefur þeim
mun meiri gaum að duldu eða óbeinu valdi,
sem margir myndu fremur kenna við félags-
mótun: hvernig vilji og væntingar eins stýri
ómeðvitað vilja og ákvörðunum annars, það
er að segja hvernig við breytum iðulega eins
og við væntum þess að aðrir vænti að við
breytum.1 Þessi valdskenning Foucaults og
úrvinnsla hennar skipa honum í fjölmenna
sveit hefðbundinna heimspekinga
sem ijallað hafa um ýmis af-
brigði valds á liðnum
árum, að vísu margir
á mun gleggri
hátt en
Foucault.2 En þeir tilheyra viðtekinni bresk-
bandarískri heimspekihefð og eru því ekki
viðurkenndir eða lesnir af pm-istum.
Þótt valdskenning Foucaults sé ekki eins
frumleg og margir halda þá er hún vissulega
róttæk. Fyrir honum mætast aldrei svo tveir
ókunnugir einstaklingar í Ódáðahrauni að
annar beiti ekki hinn valdi; valdi sem oft er
blandið sadisma - og þá í samræmi við kyn-
hvatir Foucaults sjálfs sem þegar hafa verið
gerð góð skil á síðum Lesbókar.3 Fangelsið,
sjúkrahúsið og skólinn eru stofnanir sem
Foucault rannsakaði og beitti kenningu sinni
á: greindi flókin, afmörkuð valdamynstur,
neðar eða óháð stéttarvaldinu sem marxistar
einskorðuðu sig við.
Fyrir utan alla þessa „míkró-valdfræði“
Foucaults er einkum þrennt í kenningum
hans sem pm-istar hafa ginið við: í íyrsta
lagi er það hugmyndin um þekkingu (og set-
ur hennar: skóla, fræðigreinar) sem drottnun-
artól og þekkingarþrána sem valdafíkn.
Drottnunina sem Foucault á hér við mætti
nefna orðræðuvald: vald yfir hugtakanotkun
og dagskrármálum innan tiltekinna umræðu-
hefða, í gervi ímyndaðra, óvefengjanlegra
sanninda. Foucault afhjúpar slík valdakerfi
með „sifjafræði" í anda Nietzsches þar sem
hann sýnir fram á hvernig ýmsar frumfor-
sendur, sem nú þykja sjálfljósar, eru í raun
sigurlaun yfirbjóðend-
anna á hveiju orð-
ræðusviði.4 í öðru
lagi hafa pm-istar
gert sér mat úr því
sem kalla mætti
„sálfræði" Fouc-
aults: hugmynd
hans um drottn-
un innan sjálfsins
þar sem maðurinn
upphefur meint skyn-
semiseðli sitt en afneitar
hinum myrkari eigindum
(girnd og græðgi) með því
að loka holdtekjur þeirra
inni í fangelsum eða á
geðdeildum. í þriðja
lagi mega pm-istar
vart vatni halda af
hrifningu yfir „lík-
amsfræði" Foucaults:
hugmynd hans um að
setur valdbeitingar sé
jafnan hinn félagslegi
mannslíkami og það sem
máli skipti við rannsóknir á
samfélaginu sé veranin: sam-
band h'kama í rúmi (það er
rúmi“ eðlisfræðinnar,
ekki svefnherbergisins
þó að Foucault hafi
að vísu haft talsverð-
an áhuga á því síð-
ara einnig) - ekki
verðandin, fram-
þróunin, sem sé
blekking í heimi
þar sem enginn
er lengur hugar
EFTIR KRISTJÁN
KRISTJÁNSSON
Tími kínalífselexíra er lið-
inn að dómi Lyotards;
darwinisminn, marxism-
inn, freudisminn og allir
„stóru“ ismarnir fallnir
fyrir ofurborð og nú
runnið upp skeið smó-
skammtalækninga.
Eftir að hafa grafið fyrir hinar
sögulegu rætur póstmódernis-
mans (pm-ismans) er kominn
tími til að lesa ávextina af tijám
hans. Fyrst ætla ég að huga
ögn að nokkrum forsprökkum
heimspeki þessarar og boðskap
þeirra en draga svo saman í
næstu grein helstu samkenni hennar.
Með forsprökkum á ég bæði við árgala
(einstaklinga sem áttu þátt í tilurð pm-
ismans án þess að teljast beinlínis til hans)
og eiginlega talsmenn. Skilin þarna á milli
eru þó óglögg, bæði vegna þess að fáir hugs-
uðir hafa beinlínis skilgreint sjálfa sig sem
pm-ista og hins að pm-isminn hefur smám
saman innlimað skyldar stefnur á borð við
póststrúktúralisma og afbyggingar-
hyggju. Ég mun hér sem eftirleiðis
nota hugtakið pm-ismi í tiltölulega
víðri merkingu, eins og viðtekið
er í flestum yfirlitsritum.
Fyrst er frægan að telja
Frakkann Michei Foucault
(f. 1926) sem var prófess-
or í sögu hugmynda-
kerfa við College de
France í París er
hann lést úr eyðni
árið 1984. Foucault
drakk snemma í
sig hugmyndir
strúktúralista,
svo sem Levi-
Strauss og Alt-
hussers, um að
greina mætti
uppbyggingu
síns ráðandi. Þetta hefur valdið því að önnur
hver bók og grein eftir pm-ista felur nú orð-
ið líkami („the body“) í titli sínum.
Jacques Derrida fæddist árið 1930 í Alsír
en hefur á síðari árum lengst af kennt við
École Normale Supérieure í París, auk þess
að vera helsti farandriddari og trúbadúr
pm-ismans - eða öllu heldur þess afbrigðis
hans sem kennt er við afbyggingu („decons-
truction"). Afbyggingin var upphaflega, í
meðförum Derridas, bitastæð greiningarað-
ferð, ögn keimlík þeirri sem Sókrates beitti
á sínum tíma gegn fjandvinum sínum, grísku
lýðfræðurunum. í afbyggingu setur maður
sig í spor andstæðings síns og tileinkar sér
hugtakanotkun hans, til þess eins að sýna
svo fram á þversagnir og eyður viðkomandi
hugmyndakerfis. Derrida afbyggði til dæmis
snyrtilega þá kenningu heimspekingsins
Husserls að með því að leggja til hliðar fyrri
þekkingu og einbeita sér að „fyrirbærunum"
eins og þau birtast í skynjun okkar gætum
við öðlast milliliðalausan aðgang að veruleik-
anum. Derrida benti á að til þess að svo
væri þyrfti skynjun sömu fyrirbæra að vera
endurtakanleg, en endurtakanleiki væri ekki
sjálfur skynjanlegt fyrirbæri í kerfi Husserls.
Þegar frá leið hófst Derrida allur á loft og
taldi sig færan um að afbyggja hvað sem
væri; öll hugmyndakerfi Vesturlanda gerðu,
líkt og Husserl, ráð fyrir einhveijum sjálfljós-
um frumforsendum: hinstu rökum hlutanna.
En slík rökmiðjuhyggja (,,logocentrism“)
væri jafnan afstæð og afbyggjanleg. (Við
sjáum hér skyldleikann við póststrúktúral-
isma Foucaults).5
Á endanum, segir Derrida, er hver kenn-
ing, hvert listaverk; já og jafnvel lífið sjálft,
ekki annað en texti sem hver og einn hlýtur
að skilja á sinn eigin hátt. Það er enginn
fastur punktur fyrir hendi (vilji mælanda,
ásetningur höfundar, tilvísun til ytri veru-
leika) sem ákvarðar hina endanlegu merkingu
textans. í raun er enginn óbifanleg einstakl-
ingsvitund til, enginn höfundur, enginn hlut-
lægur veruleiki. Við ráfum um í textum,
milli texta, klemmd undir textum og ef við
teljum okkur hafa fundið einhveija stoð skiln-
ings og merkingar, sem er meira en merking
og skilningur sjálfra okkar hér og nú, kemur
afbyggjandinn með glott á vör og hrindir
henni um koll. En hann býður ekki upp á
neitt annað í staðinn og því skilur aðferðin
við allt eins og það var fyrir! Afbyggingin
hefur þannig í seinni tíð, í höndum Derridas,
orðið lítið annað en efagjarn trúðleikur, til-
gangslaust fálm.
Samhliða afbyggingarhyggjunni hafa pm-
istar tekið að sýna hugmyndum svissneska
málfræðingsins Ferdinands de Saussure
(1857-1913) mikinn áhuga og hafið hann á
stall sem „fyrsta pm-istann“! Saussure setti
fram merkilega málfræðikenningu, sem enn
er kennd í skólum, um innbyrðis samband
tákna í tungumálinu og hvernig hvert þeirra
ljær öðrum merkingu. Illu heilli var hann
hins vegar einnig áhugaheimspekingur og
sló um sig á víð og dreif í höfuðriti sínu með
staðhæfingum á borð við þá að án máls sé
mannleg hugsun einber þokuslæða. Enga
skipulega kenningu er þó þar að finna um
samband hugar og heims. En pm-istar, svo
sem Jonathan Culler í nýlegum inngangi að
riti Saussures, hafa lagst á hinar sundur-
lausu staðhæfingar eins og drekar á gull og
dubbað Saussure upp sem helsta talsmann
þeirrar kenningar að samband tákns og ytri
tilvísunar sé handahófsatriði.6 Pm-istar hafa
þannig rænt Saussure, eins og ræningjarnir
Soffíu frænku forðum. Eini munurinn er sá
að Soffía var sofandi en Saussure dauður.
Jean-Francois Lyotard (f. 1924) hefur
smám saman skapað sér hlutgengi sem „opin-
ber heimspekingur" pm-ismans í Frakklandi,
meðal annars skrifað bók sem margir líta á
sem stefnuyfirlýsingu isma þessa.’ Lyotard
hefur, eins og margir af hans sauðahúsi,
sérstakt lag á að glypja niður langa orðalopa
af efnisleysu. Ég ráðlegg til dæmis engum
að leita inngangsfróðleiks um pm-ismann
með því að lesa þann kafla bókarinnar er
ber yfirskriftina „Svar við spumingunni:
Hvað er póstmódernismi?" því að hann gerir
flest annað en að svara þeirri spurningu.
Lykilaðferð Lyotards er að taka þekkta hug-
mynd frægasta heimspekings 20. aldar,
Wittgensteins, um málleiki („language
games“) og ydda hana á ýmsan hátt. Eftir
allt það ydd er niðurstaðan sú að við séum
hvert um sig afurð þess málleiks sem leikinn
er í samfélagi okkar, menningu eða menn-
ingarkima en að aðrir málleikir hljóti að verða
okkur lokuð bók. Allur sammannlegur skiln-
ingur (milli málleikja) er þvi útilokaður; sam-
komulag eða sátt milli ólíkra þjóða eða hópa
er ekki annað en dulbúin kúgun og vanvirð-
ing við málleiki hinna veikburðugri. í staðinn
eigum við að segja heildum stríð á hendur
og rækta frábrigðin.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. SEPTEMBER 1997