Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.1997, Blaðsíða 11

GOSHVER í landi Stóru-Reykja f Suður-Þingeyjarsýslu, þar sem nú heita Hveravellir.
Ein af íslandsmyndum Mayers frá 1836.
LEIFAR gufustokksins sjást á stalli f hægri NÆRMYND af gufustokknum. Hella úr
skurðbakka. Gufa úr Skriflu sést í baksýn hverahrúðri er yfir stokknum. Veggir
(Ljósmynd Guðmundur Ólafsson). stokksins eru styrktir með smærri steinum.
skurðsins. Grjóthellur (ýmist úr blágrýti eða
hverahrúðri) voru síðan lagðar yfir stokkinn
og þéttað á milli þeirra. Sums staðar var
steinum raðað undir hellurnar til að styrkja
veggi stokksins. Stokkurinn (rásin) var oft
10-20cm breiður og 10-50 cm djúpur. Ösku-
blandaðri mold hefur síðan verið mokað yfir
stokkinn og skurðurinn fylltur. Vatnshalli er
á stokkunum frá Skriflu að Snorralaug, en
gufustokkurinn stefnir upp á bæjarhólinn,
eins og áður var greint.
í Landnámu er sagt frá því að Tungu-Odd-
ur hafi gengið til laugar við beitarhús sín í
Reykholti (Reykjaholti). Líklegt er að þá
hafi verið grafin laug í mýrina nærri Skriflu.
Þetta var á berangri og því napurt að klæða
sig úr og í. Helsta vandamálið við böðin var
þó líklega að þarna var lítið kalt vatn að
hafa til að kæla sjóðandi vatnið úr Skriflu.
Fræðimenn telja líklegt að Snorri Sturluson
hafí látið gera fyrsta heitavatnsstokkinn og
látið hlaða Snorralaug í skjóli undir brekku-
fæti í bæjarhólnum. Hægt var að loka fyrir
heitavatnsrennslið í laugina og þannig mátti
stjórna hitanum í lauginni. I Sturlungu er
sagt að Snorri hafi látið gera virkisvegg
umhverfis bæjarhúsin í Reykholti og voru á
virkinu tvö hlið, annað sneri að kirkjunni en
hitt var um jarðgöng frá bæjarhúsum út að
Snorralaug. Ysti hluti ganganna er enn varð-
veittur. Atburðir Sturlunga sögu hafa verið
tímasettir allnákvæmlega (útgáfa Svarts á
Hvítu 1988). Árið 1285 gerðist það m.a. að
„_þeir sem á virkinu voru fundu eigi fyrr en
Orækju menn allir voru komnir í húsin og
höfðu gengið upp eftir forskála frá laugu“.
Sagan greinir að sjö árum fyrr (1228) hafi
Snorri setið í laugu og var talað um höfð-
ingja. Orðrétt segir „Sturia Bárðarson hafði
haldið vörð yfir lauginni og leiddi hann Snor-
framt verið komin kjörin jarðvegshitun til t
ræktunar og gólfhitun til að hita íbúðarhús.
Bn það var ólán íslendinga að verkmenning-
in sem barst til Reykholts náði ekki að breið-
ast út um landið heldur gleymdist. Því máttu
íbúar á tugum jarða þar sem voru vatnsmikl-
ar laugar og hverir hírast og skjálfa í óupp-
hituðum torfbæjum í hartnær 700 ár áður
en landsmenn náðu valdi á tækni til að leiða
heita vatnið í hús. -
Jaróhitinn til óþurftar
Heldur virðist rómantíkin í sambandi við
heitt vatn og laugar, sem best kemur fram
í frásögnum Laxdælu af fundum þeirra Guð-
rúnar og Kjartans í Sælingsdalslaug, hafa
dofnað er fram liðu stundir. Heitt vatn virð-
ist ekki hafa verið talið til sérstakra hlunn-
inda á jörðum, nema síður væri. Við undirbún-
ing erindis á Sögusýningu á Kjarvalsstöðum
árið 1974 í tilefni af 1100 ára afmæli byggð-
ar á íslandi fletti höfundur þessarar greinar
helstu jarðhitajörðum á landinu upp í Jarða-
bók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá
öndverðri 18. öld. í Jarðabókinni er kostum
og ókostum hverrar bújarðar lýst og á öllum
þeim stöðum sem ég fletti upp var jarðhit:
inn, ef hann var nefndur, talinn ókostur. í
Jarðabókinni segir svo um Laugardæli í Hru-
nagerðishreppi í Árnessýslu: „Túnsins nokkr-
um parti spillir hitavessi í jörðinni, sem orðs-
akast af laug þar allnærri, og af þessum hita-
seyðingi jetst úr grasrótin og gjörir flög“.
Þessi lýsing var skráð 27. júlí 1709. Nú er
þessi „hitavessi“ aðalvinnslusvæði Hitaveitu
Selfoss. Um höfuðbólið Reykholt í Borgar-
firði segir: „Túninu spilla hveraversl og hiti“.
Um Hlaðgerðarkot í landi Norður-Reykja í
Mosfellsdal er ókostum jarðarinnar lýst svo:
„Torfrista og stunga lítt nýtandi. Mófak til
eldiviðar bæði illt og lítið. Engjunum spillir
skriða. Land er lítið. Stórviðrasamt mjög, svo ^
hætt er húsum og heyjum. Vatn er heitt“.
Hér er greinilega talið til ókosta að vatnið
er heitt, því yfirleitt er ekki minnst á upp-
sprettuvatn í lýsingum í Jarðabókinni, nema
um vandræði sé að ræða svo sem: „Vatns-
skortur er margoft um vetur að stórmeini.
Vatnsból gjörir snjólag oft á vetrardag stór-
erfitt“. í nágrenni Hlaðgerðarkots, þessa
vandræðastaðar þar sem ekki var hægt að
fá kalt vatn að drekka, eru nú einhveijar
bestu vinnsluholur Hitaveitu Reykjavíkur.
Brennisteinsvinnsla
Þótt íslendingar hefðu ekki mikil not af *
jarðhitanum, allavega ekki þegar átti að tí-
unda hann til skatts eins og í Jarðabókinni,
hafði Danakóngur þeim mun meira gagn af
ra heim ..." Ólíklegt er að svo hefði verið brennisteini sem víða finnst á gufuhvera-
tekið til orða, ef þeir hefðu gengið inn göng- svæðum. Brennisteinn var snemma fluttur
in frá lauginni. Laugin var því komin 1228 út frá íslandi og varð er fram liðu stundir
en göngin e.t.v. ekki fyrr en síðar, en þó dýr verslunarvara. Svo virðist sem erkibiskup
fyrir 1235. í Niðarósi hafi á 13. öld haft nokkurs konar
Það merkilegasta við Snorralaug frá einkarétt til að flytja eða kaupa brennistein
sjónarmiði jarðhitanýtingar er að heitt frá íslandi, en síðar náði kóngur réttinum
vatn var leitt um 120 m leið frá hvernum undir sig. Ekki er vitað hvað mönnum erk-
Skriflu í Snorralaug líklegast fyrir miðja ibiskups gekk til að flytja út brennistein, því
13. öld, því flest bendir til að elsta púðurgerð hófst ekki í Evrópu fyrr en eftir
leiðslan hafi verið byggð á dögum Snor- 1400. Lýður Björnsson, sagnfræðingur, hefur
ra. Fornar leiðslur af þessari gerð hafa komið með þá athyglisverðu tilgátu að prest-
ekki fundist annars staðar á íslandi ar hafi ef til vill kveikt í brennisteini í kirkj-
nema stutt lokræsi undir húsveggi í um sínum til að hrella sóknarbörnin, sýna
sögualdarbyggð í Hvítárholti (Þór þeim hvernig Vítislogar líta út og leyfa þeim ~
Magnússon, 1972). að finna lyktina (Lýður Björnsson, munnlegar
Þeim er þetta ritar finnst mjög líklegt upglýsingar 1995).
að pílagrímar frá íslandi hafi séð Á fyrri hluta 16. aldar keyptu Hamborgar-
leiðslur af þessu tagi bæði fyrir heitt ar brennistein á íslandi og varð Danakóngur
og kalt vatn suður á Ítalíu (Ingvar Birg- að kaupa af þejm brennistein til púðurgerðar
ir Friðleifsson, 1995), en fjöldi íslend- á geypiverði. Árið 1561 forbauð kóngur ís-
inga lagði leið sína til Rómar áratugina lendingum að selja útlendingum brennistein,
þarna á undan. Rómveijar höfðu um nema þeir hefðu sérstakt leyfisbréf. Eftir
aldir leitt bæði heitt og kalt vatn í stokk- þetta lét danska stjórnin flytja út brennistein
um í bæi sínar og borgir. Ekki finnst frá íslandi út 16. öldina og var verslunin svo
greinarhöfundi ólíklegt að hin miklu af- arðsöm framan af að kóngur hafði eitt sinn
köst Snorra Sturlusonar á ritvellinum 6000 ríkisdala ábata af einum skipsfarmi.
umfram aðra sagnaritara hafi að hluta Þetta svaraði til 1500-2000 kýrverða sem
verið vegna þess hve góða starfsað- jafngilda 150-200 milljónum króna í dag.
stöðu hann hafði skapað sér og sínum Brennisteinsversjunin var þá helsti arður sem
skrifurum á ýmsum sviðum. Hann gat Danir höfðu af íslandi.
m.a. setið í heitri laug og náð úr sér Helstu brennisteinsnámurnar voru í Krísu-.
hrollinum og gigtinni þegar hann vildi. vík og Brennisteinsfjöllum á Suðvesturlandi
Með byggingu heitavatnsleiðslunnar var og í Þingeyjarsýslu (Hlíðarnámur í Náma-
komin mjög mikilvæg verkmenning til lands- fjalli, Fremrinámur, Kröflunámur og Þeysta-
ins. Með þessari gerð af leiðslu hefði verið reykjanámur). Fróðlegt er að lesa um hvern-
hægur vandi að leiða heitt vatn víða um ig kóngsins mönnum tókst í skugga Stóra-
land frá laugum og hverum til bæjarhúsa. dóms, sem þá var verið að lögfesta, að sölsa
Með því að grafa leiðslur af þessu tagi að- undir sig námuréttindi í Mývatnssveit vegna
eins hálfan metra eða svo í jörðu hefði jafn- legorðsmála þar í sveit (sjá Ásverjasögu ^
Bstir ef
íir gátu
bera því
»g. Kort-
reininni.
baðstaðir frá alda öðli og voru sumar
taldar heilsulindir.
Kristnitakan og jarðhitinn
Það er við kristnitökuna árið 1000 sem
heitar laugar skipta í fyrsta sinn verulegu
máli fyrir þjóðina. Eftir að Þorgeir Ljós-
vetningagoði hafði sannfært þingheim um
að „það mun verða satt, er vér slítum í
sundur lögin, að vér munum slíta og frið-
inn“, eins og segir í íslendingabók, „þá
var það mælt í lögum, að allir menn skyldu
kristnir vera og skírn taka, þeir er áður
voru óskírðir á landi hér“. Þótt ótrúlegt
megi virðast, samþykktu heiðnir menn
möglunarlítið að skipta um trú. En þegar
kom að því að átti að skíra þá, þvertóku
þeir fyrir að láta dýfa sér niður í ískalt
Þingvallavatnið við skírnina. Þá varð til
sátta, að Vestfirðingar voru skírðir í
Krosslaug í Lundareykjadal (sem þá var
nefndur Syðri-Reykjadalur), því þeir vildu
eigi taka hina hátíðlegu skírn í venjulegu
köldu vatni, að því er segir í Kristnisögu.
Margir Norðlendingar og Austfirðingar
voru skírðir í Reykjalaug í Laugardal, sem
síðar var nefnd Helgalaug. Eftir kirkjulög-
um varð að vígja laugarnar á undan skírn-
inni. Að sögn Eggerts og Bjarna sköpuðu
atburðir þessir þá hjátrú, að vatnið í laug-
unum væri gætt yfirnáttúrlegum lækn-
ingamætti.
Veóurvilar
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson, sem
ferðuðust um ísland um miðja 18. öld,
rifja upp sagnir um að laugar hafi löngum
verið taldar góðir veðurvitar. Til dæmis
má nefna Reykjalaug í Miðfirði. Þegar
hitinn í lauginni óx sagði fólkið að víst
væri að regn væri í aðsigi enda þótt him-
inn væri skafheiður. í Haukadal í Biskups-
tungum og á bæjum þar í kring sögðu
menn þeim Eggerti og Bjarna að þegar
Geysir gjósi svo hátt að beri jafnhátt
Laugafelli sé von á regni og stormi. Nú-
tímamenn vita að þetta er tengt loftþrýst-
ingi. Þegar lægð er yfir landinu er minni
þrýstingur á yfirborði hvera og lauga og
lægðum fylgir vanalega rigning og storm-
ur. En um þetta vissu forfeður okkar ekki
og því eðlilegt að nokkurrar hjátrúar
gætti í sambandi við hveri og laugar.
Snorralaug
Snorralaug í Reykholti er elsta mann-
virkið tengt jarðhitanotkun á Islandi sem
varðveist hefur. Laugin er hringlaga, um
4 m í þvermál og 70-90 cm djúp. Hún
er hlaðin úr haganlega tilhöggnu hvera-
hrúðri, bæði veggir og botn. I nágrenninu
er slíkt byggingarefni nú helst að finna í
landi Úlfsstaða og Kópareykja meira en
2 km frá Reykholti. Neðstu hleðslustein-
arnir í veggjum laugarinnar skaga fram
og mynda setbekk sem talið er að rúmi
allt að 30 manns. Laugin var endurbyggð
undir eftirliti Þjóðminjasafnsins árið 1959
og þar áður árið 1858.
Um aldir hefur heitt vatn runnið í laug-
ina eftir hlöðnum neðanjarðarstokki frá
hvernum Skriflu, sem er um 120 m frá
lauginni. Við fornleifauppgröft í Reykholti
árin 1964 og 1984 hefur raunar komið í
ljós að vatnsstokkarnir eru tveir milli
Skriflu og laugar. Hugsanlegt er talið að
sá eldri hafi skemmst í jarðskálfta og því
hafi sá yngri verið lagður. Einnig kom
fram við uppgröftinn gufuleiðsla með
stefnu frá Skriflu upp á bæjarhólinn. Forn-
leifafræðingarnir Þorkell Grímsson og
Guðmundur Ólafsson hafa skrifað ítarlega
grein um þessar fornu leiðslur. Þorkell
skrifaði einnig grein um viðgerðina á
Snorralaug árið 1959.
Leiðslurnar eru eins konar stokkar
grafnir niður í leirborið malarlag sem
þarna er að finna undir misþykku moldar-
lagi. Menn hafa grafið skurð gegnum
moldarlagið (oft um eða yfir 1 m á dýpt)
niður í hinn leirborna malargrunn og gert
stokk eða rás niður í malarlagið í miðju
VIÐ fornleifauppgröft í Reykholti hafa
komið íljós þrjár neðanjarðarleiðslurfrá
Skriflu. Tvær þeirra voru vatnsieiðslur í
Snorralaug en sú þriðja gufuleiðsla og
hefur hún verið rakin upp í bæjarhólinn
f Reykholti.
AISLANDI M 1OO AR
j
i
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. SEPTEMBER 1997 1 I