Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.1997, Blaðsíða 10

EFTIR INGVAR
BIRGI FRIÐLEIFSSON
Jgróhitinn er ein helsta
nátturuauólind Islands.
Af hverjum hundraó íbú-
um á landinu hafa áttatíu
og fimm heitt vatn í ofn-
um og krönum. Jaróhit-
inn sér okkur nú fyrir um
50% af þeirri frumorku
sem vió notum.
Idag er erfitt að hugsa sér búsetu á
íslandi án jarðhitans. En hitaveitur,
gróðurhús og gufuvirkjanir eru 20.
aldar fyrirbæri sem forfeður okkar
þekktu ekki. Þeir sátu skjálfandi í
torfbæjum sínum og skrifuðu á skinn
við birtu frá grútartýru. Jarðhitinn
var þó á sínum stað, oft talinn til
óþurftar en stundum nýttur landsmönnum í
hag, kristinni trú eða kónginum í Kaupin-
höfn. Hér á eftir verður stiklað á stóru í
þætti jarðhitans í 1100 ára sögu íslands
byggðar.
Jarðhiti á landnámsjöröum
Heitar laugar og hverir hafa vafalítið
verið meðal þess sem vakti mesta undrun
landnámsmanna er þeir komu til íslands,
enda höfðu fæstir ef nokkrir þeirra séð slík
fyrirbæri áður. Hin fjölmörgu örnefni sem
byrja á laug og reyk bera þessu vitni: Reykja-
vík, Reykholt, Reykhólar, Laugarvatn,
Laugabakki, Laugardalur og þannig mætti
lengi telja. Trúlega hefur Iandnámsmönnum
í fyrstu staðið stuggur af heita vatninu og
gufunni. En þetta var kjarkmikið fólk og
því hefur varla liðið langur tími þar til farið
var að nýta þessa landkosti.
Vatnsmiklar laugar og hveri er að finna
á fjölmörgum landnámsjörðum og næsta
víst að svo hafi einnig verið við landnám.
Við samanburð á korti yfir landnámsbæi
(þar notaði ég kort í Landnámu, útgáfu
Hins íslenska fornritafélags frá 1968) og
korti af þekktum jarðhitastöðum, er ekki
hægt í fljótu bragði að merkja að landnáms-
menn hafi sóst eftir nálægð heita vatnsins
(Ingvar Birgir Friðleifsson, 1974). Dæmi eru
um jarðhitastaði í landnámi höfðingja sem
þó reistu bæi sína fjærri laugunum. Nærtæk-
asta dæmið er hér í Reykjavík, en talið er
að bæjarstæði Ingólfs hafi verið þar sem
nú heitir Aðalstræti, um 3,5 km frá Þvotta-
laugunum í Laugardal. Þar hefur sjálfsagt
ráðið miklu að stutt var frá bæjarhúsum í
vör þar sem hægt var að draga bát á land.
Minna máli skipti þótt bera þyrfti þvott um
langan veg til lauga, enda var það kvenna-
verk. Annað dæmi er landnámsjörðin Breiða-
bólstaður í Reykholtsdal, en þar byggði
Önundur breiðskeggur bæ sinn hátt uppi í
hlíð en sonur hans Tungu-Oddur sótti böð
við beitarhús sín við laugar þar sem síðar
var byggt höfuðbólið Reykholt.
Ekki er vitað með neinni vissu hvenær
forfeður okkar hófu að nota heita vatnið
eða á hvern hátt, en líklegast er, að þeir
hafi snemma farið að nota það til baða og
þvotta og hinar heitari laugar og hveri til
suðu á mat. Frá fornu fari hafa sjóðandi
uppsprettur verið nefndar hverir, sem Egg-
ert Ólafsson og Bjarni Pálsson telja í Ferða-
bók sinni að merki stór ketill, en hinar
kyrru, heitu uppsprettur nefndar laugar.
Ekki er ólíklegt að fornmenn hafi fljótlega
farið að beygja girði og viðarfleyga í hver-
um. Notkunin hefur þó einkum verið til
þvotta og baða og virðast fornmenn hafa
notað laugarnar mikið, ef dæma skal af
frásögnum í t.d. Laxdælu og Sturlungu.
Snorralaug í Reykholti er nafnfrægasta
laugin, en margar aðrar eru þekktar sem
HEITAR laugar og hverir hafa vafalítið verið meðal þess sem vakti mesta undrun landnámsmanna er þeir komu til íslands, enda höfðu f<
nokkrir þeirra séð slík fyrirbæri áður og hverirnir voru öld eftir öld til lítils gagns og jafnvel taldir til galla á jörðum vegna þess að þ<
verið hættulegir skepnum. Myndina tók Gísli Sigurðsson á hverasvæðinu í Haukadal.
NEMENDUR Jarðhitaskóla Háskóla Sameinuðu þjóðanna við Snorralaug í Reykholti
ásamt greinarhöfundi, sem stendur við enda leiðslunnar frá Skriflu hægra megin á
myndinni. Hægt var að stjórna innrennslinu og þannig stýra hitastigi í lauginni. Göng-
in sem talið er að Snorri Sturluson hafi látið gera frá lauginni inn í bæinn eru f bak-
grunni. Greinarhöfundur telur líklegt að hugmyndin að neðanjarðarleiðslunni frá Skriflu
í Snorralaug hafi komið með pílagrímum sem fóru til ítalfu að fá blessun páfans f Róm.
Þannig fóru Islendingar í jarðhitaskóla til ítalfu á 13. öld, en glutruðu fljótt niður þekk-
ingunni á að leggja vatnsleiðslur.
\
Róykjattt’
Roýkfiolflr
Rcykjalatiq
f>fldíntj!3(JalíilíUifj
Theiotareyfcir
Krafla
Námafjalí
Frcmrí Naniuf;
Hcykhoti
J #
Reykjjvik
Gcysíi
áUr
KrysuvikbnHÍartf.letir
HIN fjölmörgu örnefni sem byrja á laug og reyk I
vitni að landnámsmönnum þóttu fýrirbærin nýstárk
ið sýnir flesta þá jarðhitastaði sem nefndir eru í g
NOTKUN JARÐHITA
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. SEPTEMBER 1997
J