Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.1997, Blaðsíða 12

Lesbók Morgunblaðsins - 20.09.1997, Blaðsíða 12
eftir Amór Siguijónsson, 1967). í byrjun 17. aldar hætti stjómin sjálf að kaupa og flytja brennistein enda fór hann þá mjög áð falla í verði í Evrópu.Var brennisteinsnámið því í minni metum á 17. og 18. öld og fengu þá ýmsir einkaleyfi til brennisteinsverslunar. Brennisteinsvinnsla var einn liður í Inrétting- um Skúla Magnússonar, fógeta, en var lítt arðbær. Fiildaböi um helgar Á 18. öldinni virðast Íslendingar famir að nota jarðhitann talsvert mikið, einkum til baða og þvotta. Þeir Eggert of Bjarni minn- ast m.a. á fjöldaböð hér í Reykjavík: „Hver- inn í Laugamesi er allvatnsmikill og sjóðandi heitur, enda þótt skál hans sé fremur gmnn. Baðlaugin er allstór og djúp. Heiti lækurinn frá hvemum fellur í hana, en einnig kalt vatn, sem temprar mjög hitann í lauginni. Samt er lækurinn, sem úr henni fellur fram hjá túni í Laugamesi og svo til sjávar, volg- ur. Fyrir neðan baðlaugina eru tveir eða þrír staðir, sem hentugir era til að baða sig í, og era þeir notaðir til þess, þegar vatnið í aðal- lauginni er of heitt á sumrin eða hún offyli- ist af fólki, því að margir koma að Laugar- nesi frá nágrannabæjunum til þess að taka sér bað í lauginni. En einkum er laugin þó sótt af farmönnum úr Hólminum og starfs- fólki Innréttinganna í Reykjavík á laugar- dags- og sunnudagskvöldum". Svo ekki hefur síður verið kátt í laugunum þá en nú. Auk þvotta nefna Eggert og Bjarni að í Ölfusi hafí fólk notað hveraleir til að loft- þétta keröld með vetrarforða svo sem skyri, saiketi og siátri. Þeir minnast á þurraböð eða gufuböð í Þingeyjarsýslu og Ámessýslu. Þor- valdur Thoroddsen, sem er á ferðinni rúmri öld síðar, nefnir þurrabað á Sturlureykjum og einnig segir hann að sums staðar veiti menn heita vatninu um kálgarða og kartöflu- garða og fái þar mikla uppskera. Um slíka jarðhitakálgarða era fjölmörg dæmi norðan- lands, sunnan og vestan. Jaréberanir Fyrstu jarðboranimar á íslandi vora fram- kvæmdar af Eggerti og Bjama með jarð- nafri Danska Vísindafélagsins í Laugamesi árið 1755 og í Krísuvík ári síðar. Þeir kom- ust niður á fast berg í Laugamesi (í 14 feta dýpi), en niður í 32 fet dýpst í Krísuvík. í seinni holunni sem þar var borað komust þeir * í 9 feta dýpi, en „þá fór að koma hreyfíng á jarðveginn, og þótt holan kringum nafarinn væri harla þröng, tók þunnur grautur að spýtast þar upp með ógnarkrafti", svo notuð séu orð Eggerts. Eftir þetta lágu jarðboranir eftir heitu vatni niðri á á íslandi þar til árið 1928 að borað var eftir heitu vatni við laug- amar í Reykjavík og tveim árum síðar var fyrsta hitaveitan lögð frá þeim og náði til 70 húsa. Síðan hafa verið boraðar holur sem samtals era nálægt 700 km, sem er u.þ.b. jafnlangt leiðinni milli Reykjavíkur og Egils- staða. Dýpsta borhola landsins er 3085 m djúp og er norðan við Sjómannaskólann í Reykjavík (við gamla Framvöllinn). Saltvinnsla Upphafsmaður saltvinnslu á íslandi með =- jarðhita var Skúli Magnússon, landfógeti, en hann lét m.a. efnagreina sjó frá íslandi í Kaupmannahöfn árið 1752. Skúli lét ekki þar við sitja, heldur fékk þá Eggert Ólafsson og Bjama Pálsson til að gera tilraun til salt- vinnslu úr sjó við hverahita á Reykhólum í Barðastrandarsýslu 1753. Lýður Bjömsson, sagnfræðingur, hefur skrifað ítarlega um til- raunimar og tildrög þess að saltverksmiðja var reist á Reykjanesi við ísafjarðardjúp árið 1773 og um rekstur verksmiðjunnar þar til henni var lokað 1793 (Lýður Bjömsson, 1977). Það er með ólíkindum hve nákvæmar heimild- ir er að finna um allt sem lýtur að undirbún- ingi og rekstri saltverksmiðjunnar í bréfasafni rentukammersins í Kaupmannahöfn og öðrum heimildum sem Lýður vitnar til. Danskur embættismaður, Conrad Walther, konstmeistari við saltverkið í Wallöe, var ráðinn til að koma saltverksmiðjunni á fót og fór hann til íslands ásamt múrsveini, timb- urmanni og Jóni stúdent og síðar sýslumanni Amórssyni, en hann var síðan forstöðumaður saltverksins í þá tvo áratugi sem það var starfrækt. Ársframleiðslan fór upp í 298 tunnur eða 90 tonn. Heildarframleiðslan var um 1100 tonn. Saltið var heldur lélegt og ekki sambærilegt að gæðum við innflutt salt. Saltið dró í sig blý úr suðupönnunum og físk- ur varð blakkur. Mjög fróðlegt er að lesa í ritgerðum Lýðs Bjömssonar um aðbúnað saltkarlanna í ^ Reykjanesi, en þeir voru þrír. Saltkarlar skyldu auðsýna forstöðumanni hlýðni og var honum heimilt að hýradraga þá um ein til tvenn daglaun fyrir óhlýðni. Þeim var bannað að kvænast, „með því að laun saltkarlanna nægi ekki fjölskyldumönnum, en einhleypir geti auðveldlega lifað af þeim ogjafnvel safn- að sér fyrir bústofni", eins og segir í bréfí Jóns sýslumanns Arnórssonar til rentukamm- ersins dags. 20. september 1783. Þar kemur einnig fram sú skoðun að hjónabönd salt- karla gætu orsakað aukin sveitarþyngsl í hreppnum, og vafalítið yrði mun erfíðara að ná saltkörlunum upp úr rúmum sínum til þess að moka frá dælunum að næturlagi eft- ir að þeir væra famir að sofa hjá eiginkonum sínum. Hilaveilur Fyrsta leiðslan fyrir heitt vatn var líklega byggð af mönnum Snorra Sturlusonar í Reyk- holti fyrir 1228, eins og að framan er getið. Næstu hitaveituleiðsluna lagði Stefán B. Jónsson (1861-1928) bóndi á Reykjum í Mosfellssveit árið 1908 til að hita hús sitt. Hún var liðlega 2 km löng frá hver sem stóð álíka hátt og efri hæð íbúðarhússins. Sjálf- rennsli var því á heita vatninu inn í íbúðarhús- ið en þar vora miðstöðvarofnar í hveiju her- bergi á neðri hæðinni. Stefán hafði dvalið 12 ár í Bandaríkjunum og var nýfluttur að Reykjum og verkfróður vel. Heita vatnið notaði Stefán á ýmsan annan hátt á Reykj- um, m.a. til garðyrkju og svo bjó hann út baðlaug í ánni. Stefán lét Óskar Halldórsson þá garðyrkjumann og síðar útgerðarmann gera fyrstu tilraunina með tómatarækt hér á landi á Reykjum árið 1913. Fyrsta jarðhita- gróðurhúsið á landinu var svo byggt á Reykj- um í Mosfellssveit árið 1924, rúmum áratug eftir að Stefán flutti þaðan. Sveinn Þórðar- son, sagnfræðingur, hefur tekið saman áhugaverða grein um Stefán og framkvæmd- ir hans við beislun jarðhitans á Reykjum (Sveinn Þórðarson, 1993). Einn merkasti framkvöðullinn við nýtingu jarðhita eftir daga Snorra Sturlusonar var Erlendur Gunnarsson (1853-1919) bóndi og sjálfmenntaður smiður á Sturlureykjum í Reykholtsdal. Hann reisti bú á Sturlureykjum 1886 og hugsaði mest um búskap og jarðabæt- ur fyrstu búskaparárin. Skammt neðan við bæinn var mikill hver og snemma mun sú hugsun hafa vaknað hjá Erlendi, að illt væri að geta ekki nýtt sér þennan mikla hitagjafa til að hita bæinn. Árið 1908 gerði hann byrgi yfír hverinn úr sterkri steinsteypu og lagði pípu úr því heim til bæjar, en ekki tókst að ná samfelldu gufurennsli upp í bæinn. Það var ekki fyrr en 1911 að Erlendi og syni hans Jóhannesi tókst að smíða gufuskilju í þrónni við hverinn og ná þannig samfelldu gufu- streymi upp í þró við íbúðarhúsið. „Í þróna var settur stór ofn, sem kom í stað miðstöðvar- ketils og stóð í sambandi við venjulega vatns- hitun í húsinu", eins og segir í grein Guðmund- ar Finnbogasonar í Iðnsögu íslands (1943) um upphaf hverahitunar á íslandi. Lokaoró Hér hefur verið stiklað á stóra um notkun jarðhita á íslandi fyrr á öldum. Það var mik- ið lánleysi að íslendingar náðu ekki tökum á að nota heita vatnið til að hita hús sín fyrr en eftir 1000 ára búsetu í landinu. Nú á dögum hita líklega engir jarðarbúar hús sín eins mikið og íslendingar. Við virðumst vera að bæta upp kuldann og vosbúðina á liðnum öldum. Fjölmargt er órannsakað í heimildum um jarðhitanotkun íslendinga fyrr á öldum. Vonandi munu sagnfræðingar og fornleifa- fræðingar í framtíðinni fá áhuga og tæki- færi til að sinna þessum þætti í menning- arsögu þjóðarinnar sem vert er. Höfundur er jarðfræðingur og forstöðumaóur Jarðhitaskóla Hóskóla Sameinuðu þjóðanna, Orkustofnun, Reykjavík. Heimildir: Amór Sigurjónsson, 1967: Ásverjasaga. Helgafell, Reykjavík, 389 bls. Ámi Magnússon og Páll Vídalfn, 1982: Jarðabók Áma Magnússonar og Páls Vidalín. Sögufélagið, Reykjavík. Eggert Ólafsson og Bjami Pálsson, 1943: Ferðabók Eggerts og Bjama. ísafoldarprentsmiðja, Reykja- vík, 751 bls. Guðmundur Finnbogason, 1943: Hitun húsa. Iðn- saga íslands. Iðnaðarmannafélagið í Reykjavfk, 2. bindi, bls.293-317. Ingvar Birgir Friðleifsson, 1974: Jarðhitinn og jarð- saga íslands. Fyrirlestur á Sögusýningu á Kjarvals- stöðum, fluttur 26. okt. 1974. Ingvar Birgir Friðleifsson, 1995: Historical aspects of geothermal utilization in Iceland. Proceedings of the World Geothermal Congress, Florence, Italy, bls. 427-432. Lýður Bjömsson, 1977: Saltvinnsla á Vestfjörðum og saltverkið á Reykjanesi. Ársrit Sögufélags fsfirð- inga, 20. árg., bls. 7-65 og 21. árg bls. 25-69. Sveinn Þórðarson, 1993: Frumkvöðullinn Stefán B. Jónson. Fréttabréf Sambands fslenskra hitaveitna, nr. 91, bls. 2-3. Þorkelí Grfmsson, 1960: Gert við Snorralaug. Árbók Hins fslenska Fomleifafélags, bls. 19- 47. Þorkell Grfmsson og Guðmundur Ólafsson, 1987: Fomar leiðslur f Reykholti f Borgarfirði. Árbók Hins íslenska Fomleifafélags, bls. 99-121. Þór Magnússon, 1972: Sögualdarbyggð I Hvftár- holti. Árbók Hins fslenska Fomteifafélags, bls. 5-80). SÓLVEIG KR. EINARSDÓTTIR A HEIMLEIÐ Sæll vertu þú sem getur horft út á hafið þú sem getur fundið ilm af hlágresi þú sem getur gengið úti í íslensku sumri þú sem býrð í heitu húsi þú sem færð slátur í haust en - bíddu hægur þá flýg ég heim teyga tært loft titra í ofvæni hlusta á regnið gráta á giugga gái að berjum sé hraunið breiða faðminn blíða fánann blakta sé haustliti skarta prenta þá inn fletti þeim upp í hvert eitt sinn er mig langar heim MARÍANNA Leiðin lá til Texas að liðnu sumri laufín féllu af fölum trjánum fagurrauð í glitrandi glaumi glerhallar San Antóníó sagðir þú mér sögu hinnar seytján vetra Maríönnu þú með þjáningar þjóðarbrota Balkan í silfruðu hári þú með blikandi ástúð í brúnum augum þú, amman, sagðir mér sögu um snareyga hnátu sem spretti úr lífsglöðum sporum seldi Ijóð sín á sex dali hvert um ferð þína til Florída þar sem á fjölunum ömmustúlkan unga lék Önnu Frank leiðirnar lágu opnar langt út í heiminn þegar hamrarnir hrundu ysinn og þysinn þögnuðu þegar þú sýndir mér mynd af Maríönnu af geislandi glaðri ungmey í gullnum síðum kjól aðeins sautján ára í rauðum blóma á leið á bleikan dansleik -í tölvunni faldist fjöldi Ijóða full af depurð tárin hrynja niður hruma vanga úr hryggum augum svört er slæða um háls svört blúnda í hári -tvær myndir feta mín fótspor yfir kaldar fannir. Höfundurinn býr í Ástralíu. ÁGÚSTÍNA JÓNSDÓTTIR SKÓG- ARSPOR Ein geng ég um haustskóginn treð marvaðann í Iaufsjó stikla á bylgjum sem sáldrast yfir mig eldrauðir geislar flæða til mín gegnum möskvana í kvöldsvalanum undarlegir hljómar bergmálsþögn Einnig hér er lífið á kreiki smágert stórfenglegt Skógarhafshljómkviðan En samt er ég ein Þögult Ijóð Fótatak þræðir hvítar perlur í kyrrðina skínandi hönd manns létt um vanga ósýnileg tár í hlýjunni sérhver perla skín í þögn Höfundurinn er Ijóðskóld og kennari í Reykjavík. Ljóðin eru úr Ijóðabók, sem væntanleg er bróðlega og heitir Lífak- ur. Utgefandi er Fjölvi. HELGI INGÓLFSSON DALA- LÆÐA AÐ BREKKU NÓTTINA 22. JÚLÍ 1997 Að baki grænna birkiklæða blakast áfram móðuslæða, mjakar sér á milli hæða, mjúk hún fyllir hvilft og laut. Þakin dulúð, dalalæða, dúkur yfir gróðurskraut. Mynd af lægsta skýjaskafi: í skyndi mara þök í kafi. Yndi augans, gleðigjafi, gælir blítt við hól og tind. Blindar fold með flosi og trafi, fælist burt ef hrærir vind. Spaklega í kjarri kvæða- kvak, er lóur lyngið þræða. Vakir ei í heimi hræða, hnúkar rísa á loftsins braut. Snjakahvít nú höfug læða húkir þreytt við jarðar skaut. Höfundurinn er rithöfundur. 12 IESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 20. SEPTEMBER 1997

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.