Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Blaðsíða 4

ÞÁ SKÚLI VAR YFIR-
VALD SKAGFIRÐINGA
EFTIR ÁSGEIR JÓNSSON
Skagfirðinggr höfóu gaman gf að tala um sýslumann
sinn, ekki síst kvennafar hans. En hvernig var meintur
kvennaljómi Skagafjarðar útlits? Jón Espólín lýsir
Skúla þannig: „Hann var hór meðalmaður ó vöxt og
ei mjög gildur, kvikur mjög, skarpeygur og nokkuð
varaþykkur, mikill rómurinn og sem hann beit ó vör-
ina bó hann talaði."
Lesbók/Golli
SKÚLI Magnússon - andlit hans á standmynd Guðmundar frá Miðdal við Aðalstræti.
Skúli Magnússon hinn eldri
FÖÐURÆTT Skúla er runnin frá
Skagafirði, en langafi hans var
Skúli Magnússon prestur í Goðdöl-
um (fæddur 1623). Skúli hinn eldri
þótti góður kennimaður, skáld-
mæltur og flutti svo afburða pré-
dikanir, að fólk kom langa vegu að
til þess að hlýða á hann. Þá var
hann hestamaður mikill, reið jafnan greitt og
segja sumir að Skúlaskeið á Kaldadal sé við
hann kennt, en þar tók hann klár sinn svo til
kostanna að hann fótbrotnaði. Skúli þótti
stundum svæsinn og ofstopafullur, enda sóp-
aði að honum er hann reið um því hann hægði
aldrei sér er hann mætti fólki heldur kallaði:
„Vík úr vegi, góðir hálsar, því hérna kemur
Goðdalaprestur.“ Séra Skúli náði hárri elli.
Hann lést 88 ára að aldri tólfta desember árið
1711 en það var nóttina eftir að Skúli Magn-
ússon hinn yngri fæddist í Kelduhverfi og tók
sá nafn eftir langafa sinn. Skagfirðingar
kunnu mæta vel að meta séra Skúla og álitu
hann nánast heilagan undir það síðasta. Það
var sögn á meðal alþýðu, að hann hefði orðið
uppnuminn til himna af fjalli því er Goðdala-
kista heitir og stendur skammt frá prestssetr-
inu. Skúli gamli var ennfremur af mestu
kirkju- og kennimannaætt landsins eftir sið-
skipti, sem er runnin frá ömmu hans, Stein-
unni laundóttur Guðbrands Hólabiskups, en
hana átti Guðbrandur með þernu á Hólastað
áður en hann kvæntist. Steinunn þessi var
einnig móðir Þorláks Skúlasonar eftirmanns
Guðbrands á Hólum, en synir hans (og þá
systkinabræður Skúla) urðu samtíða bisk-
upar, Gísli á Hólum en Þórður í Skálholti.
Auk þessara manna komu margir aðrir merk-
ir kennimenn frá þessu glappaskoti Guð-
brands þótt eigi séu þeir nefndir hér.
Skúli verður sýslumaður
Skúli Magnússon hinn yngri sigldi utan til
náms þá tvítugur að aldri, árið 1732 og hóf
nám í guðfræði og sögu. Hann las samt sem
áður meðfram náminu um „stjórnarfars- og
þjóðhagfræði" sem voru honum mikil hugð-
arefni, enda varð hans þekking á þessum
greinum síðar vel Ijós. Skúli átti í nokkrum
fjárhagsörðugleikum ytra, en sóttist námið
vel og lét lítið eftir sér að slarka, að eigin
sögn, þótt einu sinni hafi hann lent í svart-
holinu fyrir að berja á dönskum næturvörð-
um. Eftir tveggja ára veru í Kaupmanna-
höfn kom orðsending frá Benedikti lög-
manni Þorteinssyni á Rauðuskriðu, sem lá
þá banaleguna, en fyrir hann hafði Skúli
unnið áður en hann hélt utan. Benedikt
þessi er líklega þekktastur fyrir að hafa látið
taka niður og brjóta dómklukku Islendinga
á Alþingi, Islandsklukkuna, árið 1727, en sá
atburður varð efni í upphafskafla í einni af
skáldsögum Halldórs Laxness. Benedikt
bauð Skúla að gerast sýslumaður í Þingeyj-
arsýslu og jafnframt að fá hönd dóttur sinn-
ar, en einhver samdráttur hafði verið á milli
þeirra. Skúla leist hið besta á sýsluna, en
verr á gjaforðið. „Mér var að sönnu vel við
jómfrúna,“ viðurkennir hann í ævisögubroti
sínu, „en strax merkti ég að sú gimd var
fólsk.“ Hins vegar fékkst sýslan ekki án
þess að heimasætan á Rauðuskriðu fylgdi
með í kaupunum, og svo fór að sonur Bene-
dikts lögmanns fékk embættið. I sárabætur
buðu yfirvöldin Skúla að taka við Austur-
Skaftafellssýslu, en þunglega leist honum á
það því þetta var ein erfiðasta og
tekjurýrasta sýsla landsins en hann sjálfur
efnalaus. Hann tók þó boðinu, þegar honum
var lofað að hann fengi næstu sýslu er losn-
aði á landinu. Skúla var veitt sýslan árið
1734 þá 22 ára að aldri.
Skúli fwr Skagaf jarðarsýslu
í október árið 1735 bar svo við að sýslu-
maður Skagfirðinga Jens Spendrup drukkn-
aði í Héraðsvötnum, og losnaði þá sýslan.
Skúli sá sína sæng uppreidda, og þegar á
næsta þingi kom hann að máli við Lafrentz
amtmann og bað um efndir á loforði því er
honum hafði verið gefið. Amtmaður tók því
allfjarri. Hann kvaðst einn ráða um stöðuna
og hefði hann ætlað sýsluna öðrum manni
sem var þegar kominn til Skagafjarðar.
Hins vegar var Skúli þekktur af öðru en að
gefa eftir sinn hlut baráttulaust og nú fuku
allir danskir hirðsiðir og virðingarröð. Hann
dró upp úr pússi sínu skrifleg vottorð máli
sínu til stuðnings, otaði að amtmanni og
krafðist þess að fá sýsluna. Amtmaður
reiddist slíkri ofboðslegri frekju og sagði að
Skúli væri fyrsti og eini sem færi „svo aftan
að siðunum". Svo fór að eftir fund þeirra í
tjaldinu á Þingvöllum, héldu báðir utan til
þess að gera út um málið. I Kaupmannahöfn
tók Lafrentz að mýkjast og bauð nú ruddan-
um lögmannsembætti ef hann drægi um-
sókn sína um Skagafjarðarsýslu til baka.
Skúli sagðist skyldu sækja um lögmanns-
embættið og Lafrentz skrifaði hin bestu
meðmæli með umsókninni. Hins vegar varð
amtmaður þess brátt áskynja, að Skúli hafði
alls ekki dregið hina umsóknina til baka og
fauk nú svo í hann, að hann sendi slæma um-
sögn með umsókn Skúla um sýsluna. En
þótt Lafrentz væri mjög siðfágaður að ytra
borði, átti hann það til að skrifa harðorð bréf
með því lagi sem Þjóðverjar kölluðu
„þrumustíl". Þetta var einmitt það Skúli
hafði vonast eftir; að amtmaður yrði tvísaga,
og þótti dönskum yfirvöldum þetta grun-
samlegar bréfaskriftir. Því eftir meðmælum
amtmanns að dæma gat Skúli orðið lögmað-
ur sem var virðingarmeira en tekjulægra
embætti, en var of mikill þrjótur til þess að
geta orðið sýslumaður. Því lauk málum á
þann veg að Skúla var veitt Skagafjarðar-
sýsla 14. apríl árið 1737.
Verkefni Skúla í Skagafirði voru sem ann-
arra sýslumanna á þeim tíma, að vera í senn
dómari, lögregla og hgsmunavörður fyrir
héraðið. Algengustu brotin voru matarþjófn-
aðir og lög landsins tóku hart á slíkum yfir-
sjónum. Eitt fyrsta embættisverk Skúla var
að dæma hjón frá Á í Unadal fyrir hnupl úr
Hofsósbúð, og voru þau rekin af bújörð sinni;
hann strýktur og brennimerktur á enni, en
hún hýdd. Á sama tíma var einnig Þórunni
tálausu refsað íyiir að stela úr hjöllum á
Höfðasti’önd með 14 ára syni sínum, og hlaut
hún hýðingu, en var sjálf sett til þess að hýða
son sinn. Þetta eru dæmi um þau verk sem
yfirvald Skagfirðinga innti af hendi með skil-
vísi en þrátt fýrir það fékk Skúli orð á sig
fyrir að vera miskunnsamur við þá sem aum-
ari voru. Jón Espólín segir að hann hafi verið
góður ekkjum og aðstoðarlausum börnum og
oft veitt þeim mikla hjálp. Hann hafi heldur
ekki verið „smámunasamur um nokkurn
hlut“. Þá var það sögn alþýðu að hann lét
suma sakamenn sleppa er honum þótti hafa
hæfileika eða kosti til að bera og ganga
margar sögur þar af.
Stórmennin ú Gröf
Skúli kom til Skagafjarðar þá þegar um
vorið og settist að á Gröf á Höfðaströnd sem
þá var laust til ábúðar. Var þá skammt á
milli stórmenna sem bjuggu á Gröf því ekki
var langt liðið frá láti virðulegustu frúar
Skagafjarðar, Ragnheiðar Jónsdóttur er
hafði búið þar um langa hríð með Oddi digra
bróður sinn sem ráðsmann. Gröf hafði hún
fengið ásamt átta öðrum jörðum frá Hóla-
kirkju er maður hennar, Gísli Þorláksson
biskup á Hólum, lést árið 1684. Stór var gjöf-
in enda mæt konan. Ragnheiður var vel
gjörð, ytra sem innra, annáluð hannyrða-
kona og talin einn besti kvenkostur landsins.
Skagfu-ðingum fannst Ragnheiður vera
„kona fullkomin á vöxt“, og fullyrtu að brók-
arlindi Odds digra bróður hennar næði 11
sinnum (sumir sögðu 13 sinnum) utan um
mitti hennar. En mjótt mitti var mjög að feg-
urðarsmekk þeirra tíma. Ragnheiður ól
aldrei bam á sinni ævi, en þó Gísli Þorláks-
son yrði þríkvæntur voru öll hjónaböndin
barnslaus, einnig hinn 10 ára hjúskapur með
Ragnheiði. Slík myndarkona sem Ragnheið-
ur gat varla eytt ævinni í ekkjustandi og svo
fór að annar Hólabiskup, Einar Þorsteins-
son, reið í hennar garð með bónorð á vörum,
en hann var þá sjálfur orðinn ekkjumaður og
nokkuð aldraður. Ragnheiður játaði og fór
því annað skipti heim að Hólum sem bisk-
upsbrúður, en sú sæla varð skammvinn, því
eftir rúmlega tvo mánuði í hjónabandi varð
Einar biskup bráðkvaddur. Fór þar síðasti af
hinum mikilhæfu Hólabiskupum og tók að
halla niður í móti fyrir Hólastað síðan, en átj-
ánda öldin reyndist Hólum þung í skauti.
Þannig varð frú Ragnheiður Jónsdóttir eina
konan í Islandssögunni til þess að vera tvö-
fóld biskupaekkja og þurfti hún nú í annað
skipti að fara út Hjaltadalinn og setjast að
hjá Oddi bróður sínum á Gröf. Hún giftist
aldrei síðan, en dó í hárri elli. Vegur Ragn-
heiðar er ennþá nokkur, því nú prýðir hún
framhlið 5000 króna seðilsins íslenska.
Skúli fær húsfreyju
Skúli var ókvæntur er hann kom í Skaga-
fjörð, en það kom á daginn að enginn skort-
ur var á húsfreyjum til þess að sjá um hús-
haldið á Gröf. Sama vor og Skúli settist þar
að bárust þær fréttir úr Skaftafellssýslu að
tvær konur hefðu þar alið barn og kenndu
báðar honum. Höfðu þær verið í fóstri hjá
prestinum í Bjarnanesi, þar sem Skúli
dvaldist meðan hann var sýslumaður austur
þar. Hét önnur Steinunn, dóttir Bjarna pró-
fasts Thorlacius í Görðum (sem var einnig
kominn af Steinunni laundóttur Guðbrands)
og svo fór að Skúli kvæntist henni, en sór
fyrir faðerni hins barnsins sem reyndar
fæddist andvana. Sögur gengu af, að Skúli
hefði viljað hafna ráðahagnum, en Björn
faðir hennar gengið hart að honum að sam-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 1997