Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1997, Blaðsíða 15

STUNDUM þurfa blaðamenn að
játa syndir sínar fyrir viðmæl-
endum, og þá oftast heldur
skömmustulegir á svip. Þegar
ég játa það fyrir Pétri Gunnars-
syni að hafa ekki komist yftr að
lesa alla skáldsögu Proust um
leitina að glötuðum tíma finnst
mér ég hins vegar ekkert þurfa að blygðast
mín. Og Pétur, sem hefur nú þýtt á íslensku
fyrsta bindi þessa höfuðverks franskra bók-
mennta á öldinni, lítur einnig svo á og segir,
mér til nokkurs léttis: „Hva, það er nú hand-
leggur að lesa Proust."
I Ieit að glötuðum tíma (fr. A la Recherche
du temps perdu) kom út í sjö hlutum (stund-
um taldir fimmtán) á árunum 1913 til 1927 og
er talið eitt mesta bókmenntaverk aldarinnai-,
meðal annars eignuð endurreisn skáldsög-
unnar ásamt Ódysseifí James Joyce. Verkið
er í heild á fjórða þúsund blaðsíðna og hefur
verið hverjum áhugamanni um bókmenntir
mikil áskorun. Ungum höfundum hefur það
verið eins og ógnandi fóðurímynd eða himin-
hár tm-n sem hefur þurft að brjóta niður áður
en ráðist er í eigin skrif.
Halldór Laxness telur raunar að það sé
ekki á ungt skáld leggjandi að lesa Proust
þótt bókin sé einstæð í sjálfri sér; „ef ég á að
segja eins og mér finnst,“ skrifar Halldór í
Skáldatíma, „þá veit ég um fátt sem ég mundi
telja óhollara úngum gáfuðum rithöfundi en
sökkva sér niður í hinn mikla skáldatíma
Prousts." Og Halldór bæth- við: „Sá heimur
sem upp lýkst með sínum sérstökum tíma í
La Recherche, einkaheimur Prousts, er svo
margslúnginn alheimur, mikill á dýptina og
að sama skapi kröfuharður og nærgöngull við
lesara sinn, að ég segi fyrir mína parta, ég
held ég hafi aungvan höfund lesið sem komist
hafi nær því en þessi að láta mig hætta við að
setja saman bækur.“
Ævin býr í okkur
í leit að glötuðum tíma er eins konar ævi-
saga þótt nákvæmara væri að segja bókina
byggða á minningum úr lífi höfundai’. Proust
reynir að endurskapa augnablik úr lífi sínu,
grafa upp myndir af stundum og stöðum úr
undirmeðvitundinni. En hvers vegna?
„Svarið felst kannski í titlinum," segir Pét-
ur, „hann er orðinn 35 ára þegar hann hefur
að skrifa verkið og honum finnst hann ekki
hafa gert neitt með sína ævi, hann hefur engu
komið í verk, hann hefur engu áorkað og
hann veit að það sem hann á eftir ólifað er
naumt skammtað. Þetta er því uppgjör hans
við eigin ævi, við sjálfan sig og um leið leit að
þessum glataða tíma.
Hann setur í raun fram mjög ákveðna
heimspeki um tímann og um það hvernig við
upplifum og munum hann. Hann hafnar vilja-
minninu, því að safna saman á meðvitaðan og
skipulegan hátt minningum úr lífi sínu. Aftur
á móti álítur hann að liðin ævi búi öll í okkur,
við höfum bara ekki lykiana að henni. Við get-
um fundið þessa lykla en það er algjör tilvilj-
un sem ræður því hvort það gerist. Það gerist
iðulega á óvæntan hátt. Segjum að þú opnir
Nivea-krems dós og andir að þér ilminum, þá
er eins víst að sumrin frá því þú varst ungur
komi til þín í einni heildarskynjun. Proust til-
tekur nokkur áþekk dæmi í sögunni, frægast
þeirra sennilega um Magðalenukökurnar.
í verkinu rær hann á þessi mið sem veldur
því að verkið er ekki í tímaröð. Öll ævin er
undir í hverju bindi, jafnvel á hverri blaðsíðu
verksins. Og höfundurinn er eins og kónguló
inni í miðju þess.“
Pétur segir að það geri verkið sérstætt að
það sé skáldsaga en um leið sé heilmikil heim-
speki í því og umræða.
„Þetta er svona umræðuskáldverk sem hef-
ur verið mikið í tísku að undanförnu. Proust
beitir líka aðferðum ljóðskálda. Hann hefur
verið að leita að skáldsagnaformi þar sem
hann gæti komið öllu þessu á framfæri, hefð-
bundna skáldsagan sneið honum of þröngan
stakk.
Proust hafði raunar skrifað tvö verk áður
um sama efni en þau uppgötvuðust ekki fyrr
en löngu seinna og komu út árin 1952 og 1954.
Fyrra verkið er skrifað í hefðbundnu skáld-
sagnaformi en hitt er í ritgerðarformi, eða
umræðuformi. Hin endanlega gerð verksins
er svo eins konar samþætting af þessum
tveimur þar sem þessar tvær aðferðir eru
sameinaðai' eða sættar. Það eru fyrst og
fremst efnistökin og stíllinn sem bjarga þessu
verki yfir í klassíkina því að sá heimur sem
það lýsir er löngu liðinn undir lok.“
Pétui' segir að verkið hafi vakið mikla
hneykslun þegar það kom út. „Þarna er kom-
ið inn á samkynhneigð og lýst hlutum sem
þóttu afbrigðilegir á þessum tíma. Þetta verk
var á köflum ómóttækilegt fyrir samtíma-
menn þótt fljótlega kæmu fram menn sem
kunnu að meta það.“
PÉTUR Gunnarsson segir að ekkert sé hægt að ýkja það hversu erfitt sé að þýða Proust.
Morgunblaðið/Kristinn
AÐ ENDURSKAPA
GLATAÐAN TÍMA
Pétur Gunnarsson hefur glímt við að [pýða í leit að glöt-
uðum tíma eftir franska rithöfundinn Marcei Proust síð-
astliðin tvö ár og mun fyrsta bindið koma út á næstu
dögum hjá Bjarti. ÞROSTUR HELGASON fékk að
skyggnast inn í hugarfylgsni þýðandans þegar hann
var að leggja lokahönd á verkið.
Hrakleg eyða
Það var í framhaldi af þýðingu sinni á Frú
Bovary eftir Flaubert sem Pétur réðst í þetta
stórverkefni fyrir tveimur árum.
„Það má segja að þeir séu par; Flaubert er
þekktasti höfundur Frakka á nítjándu öldinni
og Proust á þeirri tuttugustu. Það er oft
þannig í lífinu að ef maður segir A, þá verður
líka að segja B.
Eg þekkti til Proust. Mín fyrstu kynni af
honum voru í snjöllum kafla sem Halldór
Laxness skrifaði um hann í Skáldatíma árið
1963. Seinna á þeim áratug fór ég til náms í
Frakklandi og eignaðist bækur hans fljótlega.
Það var eiginlega kápan á frönsku útgáfunni
á „Leitinni" sem höfðaði til mín en á henni má
sjá eiginhandarrit höfundarins. En ég get nú
ekki sagt að ég hafi fallið fyrir Proust á þess-
um árum.
Síðar þótti manni það hrakleg eyða í ís-
lenskum bókmenntum að Proust skyldi ekki
hafa verið þýddur. Þetta er höfundur sem er
alltaf mikið í umræðunni; það er alltaf verið
að miða menn við Proust og ganga út frá
Proust og því asnalegt að eiga hann ekki til.“
Fyrsti hluti / leit að glötuðum tíma heitir
Leiðin til Swann og er eins konar inngangur
að verkinu. Pétur segist ekki geta skuldbund-
ið sig til þess að þýða öll bindin sem á eftir
koma, það fari eftir efnum og aðstæðum og
viðtökum hvort framhald verði á þessari út-
gáíú.
Missir foreldra
Marcel Proust fæddist árið 1871 inn í vel-
megandi borgarafjölskyldu í bænum Auteuil
(nú hverfi í París) í Frakklandi. Faðir hans
var frumkvöðull á sviði smitsjúkdómalækn-
inga í Frakklandi og ritaði meðal annars bók
um kóleru sem landi hans, rithöfundurinn Al-
bert Camus, studdist við í skáldsögu sinni,
Pestinni löngu síðar.
„Þetta var feikilega samheldin fjölskylda,"
segir Pétm-, „afar og ömmur, frændur og
frænkur og auk þess átti Proust einn yngri
bróður. Proust tók snemma ákvörðun um að
gerast rithöfundur sem þótti ekki fínn starfi í
borgarastéttinni. Það var reynt að þræla hon-
um í eitthvert nám og koma honum í heiðar-
lega vinnu en ég held hann hafi aldrei unnið
handtak.“
Proust skrifaði blaðagreinar um bókmennt-
ir og málaralist en fyrsta bókin hans, Les
Plaisirs et lesjours, kom út árið 1896 og þyk-
ir ekki „stórkostlegt“ verk. Að sögn Péturs
virðist hins vegar hafa orðið nokkur breyting
á höfundarferli hans þegar foreldrar hans lét-
ust með stuttu millibili.
„Proust var 33 ára þegar hann missti föður
sinn og tveimur árum síðar lést móðir hans.
Proust hafði búið í foreldrahúsum fram til
þessa og tengslin náin. Þetta var honum því
töluvert áfall. Og það er eins og um líkt leyti
fari hann í gang með þetta stóra verkefni, 1
leit að glötuðum tíma. Þegar fyrsti hluti Leit-
arinnai' kom út 1913 urðu margir sem höfðu
þekkt til Prousts hissa, menn áttu ekki von á
svona stórvirki frá honum enda var hann tal-
inn hálfgerður spjátrungur."
Ægilegasta heilsuleysi
bókmenntasögunnar
I Skáldatíma segir Halldór Laxness að ] r'
leit að glötuðum tíma sé uppsprottin „úr ein-
hverju ægilegasta heilsuleysi sem um getur i
bókmenntasögunni." Miklar sögur hafa farið
af því hvernig Proust einangraði sig frá heim-
inum meðan hann skrifaði verkið en hann ►

1
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 29. NÓVEMBER 1997 1 5